روش ها

فرآیندها

محدوده کسب و کار و شبکه

منبع : سپهری، (۱۳۸۴)

۲-۱۵- همسویی استراتژی های سازمان در برنامه های مهندسی مجدد

محققان نظرات متفاوتی را در خصوص توسعه استراتژی در برنامه های مهندسی مجدد عنوان کرده اند. ((تنگ)) در این خصوص عقیده دارد که بسیاری از سازمان ها برنامه های مهندسی مجدد خود را به گونه ای سیستماتیک تنظیم می کنند تا ارتباط تنگاتنگی بین مهندسی مجدد و استراتژی ها وجود داشته باشد و به واقع این دو مقوله را بسیار به هم پیوسته می داند. از طرف دیگر ((اشمیت)) معتقد است که بین استراتژی ها و فرآیندهای سازمان ارتباط دوطرفه ای موجود است. وی اعتقاد دارد که نظریه سنتی ((فرآیندها، استراتژی ها را دنبال می کند)) از ریشه دچار اشکال است زیرا استراتژی ها به وسیله فرآیندها قابلیت اجرا پیدا می کنند و توسط شایستگی های کلیدی، مزیت رقابتی در سازمان حاصل می شود. بنابراین ((این استراتژی ها هستند که فرآیندها را دنبال می کنند)) و توسط فرآیندهای کلیدی سازمان، قابلیت های استراتژیک سازمان جهت تأمین ارزش برای مشتری ظهور می کند(اخوان، ۱۳۸۳).

ادواردز^[۱۰۲]، پپاردو^[۱۰۳] بر این عقیده اند که شکاف بین فرموله کردن استراتژی و اجرای آن توسط مهندسی مجدد پر می شود و مهندسی مجدد پلی بین فرموله کردن و اجرای استراتژی است. به این صورت که معماری سازمان را به گونه ای تعریف می کند که سازمان به صورت شفاف تری روی نیازهای مشتریان و شایستگی های کلیدی تمرکز کند. این محققان ترکیب و همسویی فرآیندهای سازمان را عاملی جهت حمایت از استراتژی های کسب و کار می دانند. گیبونز و باتاچریا از دیگر محققانی هستند که در این خصوص اظهار نظر کرده اند. طبق نظر ایشان استراتژی های یک سازمان برپایه شایستگی های کلیدی آن سازمان و شایستگی های کلیدی نیز برپایه فرآیندهای سازمان استوارند. این دو بر این باورند که فرآیندها، هسته اصلی سازمان هستند(اخوان، ۱۳۸۳).

۲-۱۵-۱- مدل همراستایی در مباحث مربوط به مهندسی مجدد

تأکید صاحبنظران به توجه متعادل و همزمان به عوامل و منابع سازمانی و ساختاری، اعم از فنی و غیرفنی سازمان ها در مباحث مربوط به مهندسی مجدد بطور فزاینده ای ادامه پیدا کرده است. از جمله این مطالعات که مورد استفاده زیاد هم در حوزه های نظری و نیز در محیط های عملی و اجرایی قرار می گیرد مدل همراستایی در چارچوب مدل معروف به MIT 90 به شرح زیر است(سپهری، ۱۳۸۴) :
ساختار
فناوری فرایند مدیریت استراتژی
نقش ها و مهارت های فردی
شکل ۲- ۱- مدل همراستایی
منبع : سپهری، (۱۳۸۴)
در این مدل به لزوم همراستایی بین ساختار، استراتژی، فناوری، فرآیندها و نیروی انسانی تأکید شده است. عنصر کلیدی در مدل فوق جایگاه مرکزی فرآیندهای مدیریتی است که سایر عناصر مثل ساختار، استراتژی و تکنولوژی و نیروی انسانی، در تعامل با یکدیگر و در یک فرایند پویا موجب تحولات اساسی در طراحی سازمان و کسب و کار می شود. در مدل فوق پنج سطح تحول در کسب و کار، شامل دو سطح اول بصورت تکاملی و سه سطح بالاتر بصورت انقلابی بشرح شکل ۲- ۲ متمایز شده اند(سپهری، ۱۳۸۴).
طراحی مجدد دامنه کسب و کار(سطح پنجم) بالا
سطح انقلابی
طراحی مجدد شبکه های کسب و کار(سطح چهارم)
مهندسی مجدد فرآیندها(سطح سوم)
—————————————————- درجه تحولات سازمانی
سطح تکاملی تلفیق فرآیندهای داخلی(سطح دوم)
بهره برداری محلی(سطح یکم) پایین
بالا دامنه منافع بالقوه پایین
شکل ۲- ۲- سطوح تحول در کسب و کار
منبع : سپهری، (۱۳۸۴)
چنانچه در شکل ۲- ۲ ملاحظه می شود سطوح یکم و دوم، تحولاتشان ماهیت تکاملی دارد، بدین معنا که با بکارگیری فناوری تغییرات اساسی و پایه ای در فرایند های سازمانی حاصل نمی شود. بلکه با حفظ ساختارهای موجود، فرآیندها در درون سازمان بهبود یافته و با یکدیگر تلفیق و هماهنگ می شوند. در مقابل سطوح سوم تا پنجم، طبیعتی انقلابی دارند و بکارگیری فناوری اطلاعات مستلزم تغییرات اساسی در فرایند های کسب و کار و شبکه ها و محیط های کسب و کار در صنعت است(سپهری، ۱۳۸۴).

۲-۱۶- نقش فناوری اطلاعات در BPR

فناوری اطلاعات نقشی بنیادین در ایجاد تحول سازمانی دارد و بنابراین یکی از ارکان اساسی در مهندسی مجدد کسب و کار است. در چندین دهه گذشته از فناوری اطلاعات جهت ارتقاء کارآیی و کیفیت فعالیت های سازمان ها از طریق مکانیزه کردن فرآیندهای موجود استفاده شده است. ولی وقتی از مهندسی مجدد فرایند کسب و کار بحث می شود، فرایند سنتی نگاه به مشکلات تغییر و سپس انتخاب فناوری برای حل آن باید در دستور کار قرار گیرد. فناوری اطلاعات از طریق اتو ماسیون، امکان انجام کار در محیط های مختلف، انعطاف در تولید، تحویل سریع خدمات کالا به مشتری، ارائه مدلی نو از کسب و کار، انجام پردازش های همزمان در بین گروهای درگیر کسب وکار (تولید کننده، مشتری، تأمین کننده) را عملی می سازد. فناوری اطلاعات علاوه بر مکانیزه کردن امور می تواند به طراحی فرآیندهای جدید و ایجاد فرصت هایی جهت به وجود آوردن برتری رقابتی نسبت به رقبا بی انجامد(صرافی زاده، ۱۳۸۸ : ۱۱۷- ۱۱۸).
فناوری به تنهایی و به صورت انتزاعی نمی تواند موجب تغییر و تحول باشد. اما با وجود این، فناوری می تواند تأثیر بسیار قوی و گسترده ای از خود به جا بگذارد. فناوری اطلاعات به ایجاد تغییرات در سازمان ها که آن هم عمدتاً تغییراتی در ماهیت کار، ادغام وظایف سازمانی و تبدیل نیروهای رقابتی است کمک می کند. فناوری اطلاعات می تواند در ایجاد تغییرات به مهندسی مجدد تلقی کرد. بنابراین مهندسی مجدد فرآیندها اغلب به وسیله کمک گرفتن از فناوری اطلاعات صورت می گیرد(شاهی بیک و هاشمی، ۱۳۸۵).
در اغلب حالات، فناوری اطلاعات مهمترین عامل توانایی بخش مهندسی مجدد است. آنچه که امروز دانستن آن درباره نقش فناوری اطلاعات اهمیت دارد این است که فناوری اطلاعات تنها چگونگی انجام کارها را دگرگون نمی کند بلکه تعریف اقتصاد، تجارت و رقابت را هم تغییر داده است. همواره پروژه مهندسی مجدد به نیازهای اطلاعاتی جدید نیازمند است و شاید لازم باشد که به منظور رفع این نیازمندی ها فناوری جدید به کار گرفته شود. امروزه اجرای فرایند مهندسی مجدد منابع انسانی با بهره گرفتن از فناوری اطلاعات در بخش های مختلفی همچون حقوق و دستمزد، گزینش و استخدام، آموزش، ارزیابی عملکرد، پاداش دهی و پیاده سازی فرهنگ سازمانی نقش عمده ای را در راستای دستیابی اهداف ایفا می کند(شاهی بیک و هاشمی، ۱۳۸۵).
از آنجا که واژه فناوری اطلاعات بسیار گسترده است و جنبه های بسیاری را شامل می شود، می توان به کاربرد آن در فعالیت های منابع انسانی از جنبه های مختلف اشاره کرد : تجهیزات و سیستم ها، نرم افزارهای کاربردی، اینترانت، واقعیت مجازی، آموزش از راه دور(شاهی بیک و هاشمی، ۱۳۸۵). فناوری اطلاعات اگر به درستی و با بسترسازی مناسب اجرا شود می تواند اقدامات جالب توجهی را برای فرآیندهای سازمان انجام دهد. در غیر این صورت ممکن است با ایجاد هرج و مرج و محدودیت ، به پدیده ترسناک و غیر قابل قبول تبدیل شود. بیشترین اهمیت در این راستا به BPR داده شده است؛ چرا که می تواند فرآیندها را به روش های جدید اجرا کند. در BPR استفاده از IT یک اصل نیست، بلکه یک ابزار بسیار مهم است که برای تخریب مرزهای فیزیکی، افزایش سرعت اجرای فرآیندها، بالا بردن دقت و کیفیت، آسان کردن کارها و در نهایت کسب رضایت مشتریان مورد استفاده است(سوری، ۱۳۸۷ : ۵۶).
محققان زیادی نقش قطعی IT در برنامه های BPR را شناسایی کرده اند. فناوری اطلاعات یک عامل فعال برای تغییرات است. در واقع اگر IT به درستی و با بسترسازی مناسب اجرا شود می تواند اقدامات جالب توجهی را برای فرایند های سازمان انجام دهد(ماوول،ترانفیلد^[۱۰۴]،۲۰۰۳).زمینه های اصلی که فناوری اطلاعات می تواند از مهندسی مجدد کسب و کار پشتیبانی کند عبارتند از(صرافی زاده، ۱۳۸۸ : ۱۱۸) :
کاهش زمان فرایند و پاسخ گویی به بازار
توانمندسازی کارکنان و کارگروهی
نگرش مشتری- محور و مدیریت روابط مشتری
باز سازی و نوسازی ساختاری مبتنی بر کارگروهی
مشارکت تجاری
کسب و کار الکترونیک
نقش فناوری اطلاعات می تواند با توسعه شبکه های اینترنتی و اینترانت و نوآوری های نوین فناوری در مهندسی مجدد فرآیندها بسیار گسترده باشد. از فناوری اطلاعات می توان در کلیه سازمان ها در بهبود ریشه ای فرآیندهای کسب و کار استفاده کرد. برخی از تغییرات حاصل از فناوری اطلاعات در فرآیندهای کسب و کار در جدول ۲- ۵ نشان داده شده است(صرافی زاده، ۱۳۸۸ : ۱۱۸).
جدول ۲- ۵ - برخی از تغییرات حاصل از فناوری اطلاعات در فرآیندهای کسب و کار

نقش قبلی

فناوری میانجی

نقش جدید

در یک جمعبندی می توان اصول سیاست خارجی ایران در دوره توسعه گرایی اقتصاد محور را در موارد زیر خلاصه کرد:
در دستور کار قرار گرفتن عادی سازی روابط با سایر کشورهای جهان.
برقراری ارتباط با سایر کشورها به خاطر ملزومات اقتصاد داخلی و سازندگی.
جایگزینی درک ایئولوژیک از سیاست جهانی با درک ژئوپولتیک از آن.
عضویت فعال در سازمان های منطقه ای و بین المللی.
انعطاف پذیری و جهت گیری های مصلحت گرایانه جهت خروج ایران از انزوای سیاسی تحمیل شده، ناشی از جنگ عراق علیه ایران.
تاکید بر صدور انقلاب از طریق پیشرفت و توسعه اقتصادی کشور، تا بدین ترتیب انقلاب با الگو شدن برای سایر محرومان صادر شود.

ضرورت توجه به مسائل اقتصادی و امنیتی و تامین منافع ملی در بعد اقتصادی موجب شد تا برای دستیابی به اعتبار وقدرت، سیاستی عمل گرا وهمزیستی با دیگران رادنبال کند.
احترام به قواعد بین المللی.
اگر چه تلاش زیادی شد تا با کشورهای اروپایی روابط دوستانه برقرار شود ولی به دلیل پیش آمدن مسائلی مانند کشته شدن مخالفان نظام دراروپا باعث تشنج زایی دراین رابطه شد.
فروپاشی شوروی اگرجه یک فرصت برای سیاست خارجی ایران بود ولی تهدیدات وتبعاتی را هم به همراه داشت مانند هژمونی ایالات متحده آمریکا.
جنگ اول خلیج فارس

۲-۱۳-۴ دوره ی چهارم، دوره ی گفتمان فرهنگ گرای سیاست محور:

پس از روی کار آمدن دولت اصلاحات، گسترش روابط خارجی و رسیدگی به مسائل و امور خارجی در چهارچوب رهیافت واقعگرایی نسبی ادامه یافت با این تفاوت که نحوه ی بیان و شیوه های رفتار و برخورد با دیگران تغییر یافت و سیاست توسعه ی سیاسی در روابط خارجی، پذیرش پلورالیسم جهانی به معنی نفی نظام تک قطبی و پذیرش تساوی فرهنگ ها، به محور اصلی سیاست خارجی تبدیل شد. (ازغندی، ۱۳۸۱ ،۱۸) هم چنین پس از انتخاب محمد خاتمی به عنوان رئیس جمهور، با تحولی در گفتمان سیاسی مواجه هستیم. به این ترتیب که مشروعیت اثباتی، جایگزین مشروعیت سلبی یعنی دوری گزیدن از دشمن تراشی و طرح شعار های پرخش گرانه و تحریک کننده گردید. با وجود شرایط سیاسی جدید ضرورت پیدا کرد که نیرو های جدیدی دست کم در قوه ی مجریه وارد صحنه ی سیاسی شوند که هم بتوانند در داخل زمینه های قانونمند شدن هر چه بیشتر جامعه و تحقق جامعه ی مدنی را فراهم سازند هم در روابط خارجی سیاست تنش زدایی را با عوامل مناسب تر و قالب تعمیم تر در راستای منافع ملی جامه ی عمل بپوشانند.
با عنایت به روند جهانی شدن فرهنگ و اقتصاد و تغییر و تحولات بسیار بنیادی در روابط بین الملل و افزایش جمعیت ایران از سی میلیون نفر به بیش از شصت میلیون نفر، یعنی جوان شدن جامعه و طرح خواسته ها و مطالبات جدید به عنوان عامل مهم تأثیر گذار، رویکرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی را نسبت به گذشته تعدیل بخشید.
روی کار آمدن محمد خاتمی و تغییراتی حتی اندک در ترکیب کادر سیاسی و وزارتی کشور، تحولی را نیز در رفتار سیاسی نخبگان اجرایی کشور موجب گردید. (ازغندی ،۱۳۸۱، ۹-۲۴)

۲-۱۳-۵ دوره ی پنجم، با تأکید بر احیا نقش عدالت و معنویت در تحولات جهان (گفتمان اصولگرایی عدالت محور)

تسلط گفتمان آرمانگرایی اصول محور بر سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دولت نهم را می توان متأثر از عوامل متعدد داخلی و بین المللی دانست. مساله هسته ای ایران، افزایش فشارهای بین المللی در این مورد بازرسی های متعدد نمایندگان آژانس از مراکز فعال در امر فرآوری هسته ای در کشور را می توان یکی از آن عوامل دانست.
دولت نهم از عقب نشینی ها و سیاست مماشات دولت هشتم در این مورد انتقاد کرده و بر حقوق هسته ای کشور پافشاری نمود. در همین راستا بود که در دوره آرمانگرایی اصول محور شاهد تعلیق کلیه همکاری های داوطلبانه هسته ای با نهادهای بین المللی و جلوگیری از - به تعبیری - باج خواهی بیش از اندازه کشورهای غربی، همراه با نوعی ایستادگی بر حقوق هسته ای هستیم.
به طور کلی دولت نهم رویکرد ها و تحولات سیاسی خارجی زیر را دنبال نمود:
تأکید بر احیا نقش عدالت و معنویت بر تحولات جهان
توجه خاص به متوازن ساختن حق و تکلیف در عرصه ی سیاست بین الملل
تأکید بر پیشرفت همه جانبه ی کشور در سیاست خارجی
رویکرد سیاست خارجی تهاجمی
توجه و تأکید بیشتر بر نقش مردم و نهادهی مدنی (دیپلماسی مردم محور)
جهت گیری سیاست خارجی نسبت به سازمان ملل
سیاست خارجی نگاه به شرق و احیای جهت گیری سیاست خارجی جنوب_جنوب
تأکید بر اولویت کیفیت روابط تا کمیت روابط و مناسبات
اصل مهرورزی در سیاست خارجی جمهری اسلامی ایران
به چالش کشیدن هنجارهای هنجارهای جرم گونه ی نظام بین الملل (عیوضی ، ۱۳۸۷، ۲۱۶-۲۲۲)
مبانی نظری تحقیق:
در این بخش به بررسی نظریات مختلف در مورد نخبه گرایی و سیاست خارجی می پردازیم. در ابتدا انواع نظریات نخبه گرایی و سپس انواع نظریات سیاست خارجی آورده شده است.
به طور کلی می توان نظریه ی نخبه گرایی را به دو نظریه ی نخبه گرایی جدید و قدیم تقسیم نمود:

۲-۱۴ نظریه نخبه گرایی قدیم:

نظریه نخبه گرایی قدیم، محصول اندیشه ی جامعه شناسانی است که در پایان قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم ظهور پیدا کرده اند. تلاش های فکری چهار تن از جامعه شناسان به نام هی ویلفردو پاره تو، گائتانو موسکا، ربرتو میشلز و ماکس وبر موجب شد تا آموزه ی نخبگان به یک گفتمان غالب و رایج در جامعه شناسی سیاسی تبدیل شود. ایده ی مشترک این چهار متفکر این بود که تمرکز قدرت اجتماعی در دست مجموعه ی کوچکی از نخبگان در تمام جوامع، امری اجتناب ناپذیر است. پاره تو و موسکا بر این نظر بودند که در هر جامعه ای، همیشه گروهی فرمان می رانند و گروهی دیگر فرمان می برند و گروه اول از حیث عدد و شماره از گروه دوم کوچکتر است. میشلز نیز که از حکومت اقلیت سخن گفته است نظر خود را قانون آهنین الگارشی نامیده است. نظریات نخبه گرایی قدیم در واکنش با آموزه های مارکسیستی و به طور کلی تساوی گرایانه قرار داشتند. واکنش ایشان به مارکسیسم از این جهت بود که محدود کردن سلطه ی نخبگان به نیروهای اقتصادی موجب نادیده گرفتن منطق سازمانی و تمایل روانی توده ی شهروندان در بر پایی یک نظام سلطه می شود. از دیدگاه تعدادی از نخبه گرایان قدیم دموکراسی چیزی بیش از یک پندار بیهوده نیست، چرا که قدرت سیاسی همیشه به وسیله ی اقلیتی صاحب امتیاز اعمال می شود و همواره اقلیتی یکپارچه، می تواند توده ها را کنترل کند. (فرهادی ،۱۳۸۸ ، ۵۷)

۲-۱۵ بنیانگذاران نخبه گرایی قدیم:

نخبه گرایی، خارج از حوزه ی اندیشه ی سیاسی محصول اندیشه ی جامعه شناسانی است که در پایان قرن نوزدهم و آغاز قرن بیستم ظهور کرده اند. این که امروز وجود نخبگان در سیاست و جامعه ی مدنی مورد قبول دانشمندان علوم سیاسی و جامعه شناسی است، به دلیل تحقیقات سه نفر از جامعه شناسان به نام های «ویلفردو پاره تو»، «گائتانو موسکا» و «ربرتو میشلز» می باشد که این تئوری را محور نقد و سنجش ایدئولوژی های سیاسی قرار داده اند. آموزه ی این جامعه شناسان، تفکیک فرمانروایان از فرمانبرداران و لزوم اعمال زور و نیرنگ در حکومت است و از این لحاظ، پیرو ماکیاولی شناخته شده اند و ناگزیر در حوزه ی مکتب «رئالیسم سیاسی» مورد مطالعه قرار می گیرند.

۲-۱۵-۱ نظریه ویلفرده پاره تو

پاره تو جامعه شناس ایتالیایی، در عصر اتحاد ایتالیا زندگی می کرد. افکار عمومی در چند دهه ی پایانی قرن نوزدهم به دموکراسی، و اقتصاد بازار آزاد گرایش داشت، اما وضع آشفته ای که نخبگان حکومتی در امور سیاسی ایجاد کرده بودند، موجب شد که از اواخر قرن نوزدهم، شرایط سیاسی و اجتماعی ایتالیا دگرگون شود و افکار سنّتی ماکیاولی حیاتی دوباره پیدا کند. اندیشه ی اقتصاد و بازار آزاد رونق خود را از دست داد. نوسانات سیاسی و اجتماعی ایتالیا، تعادلی را می طلبید که این امر سر انجام در ۲۸ اکتبر ۱۹۲۲ به وسیله ی موسولینی انجام شد به این شکل، نخستین رژیم فاشیست در اروپا قدرت را به دست گرفت.
پاره تو در رژیم موسولینی، مسئولیت هایی مانند سناتوری پادشاهی ایتالیا و نمایندگی ایتالیا در کنفرانس خلع سلاح ژنو را بر عهده داشت. به همین دلیل، برخی رشد ایدئولوژی فاشیسم را مرهون اندیشه های وی می دانند و اگرچه پاره تو نمی خواست که فاشیسم از وی بهره برداری کند، اما به هر حال نخبگان حاکم از نظریه ی وی جهت مشروعیت بخشیدن به کاربرد خشونت استفاده کردند. (گائتانو موسکا و گاستون بوتول، ۱۳۶۳، ۴۵۱)
برای درک دقیق و عمیق نظریه ی پاره تو، نگرشی اجمالی به جامعه شناسی عمومی وی ضروری به نظر می رسد. پاره تو در کتاب رساله ای در باره ی جامعه شناسی عمومی با ساخت یک نظام جامعه شناختی، متغیر های تعیین کننده ی رفتار بشری را تشریح نمود. او در این رساله به جنبه های نا معقول فعل بشر می پردازد، زیرا امور انسانی بیشتر با کنش های غیر معقل جریان پیدا می کند. از این رو ، برای درک بینش جامعه شناختی پاره تو، تفکیک میان «رفتار منطقی»^[۷] و «رفتار غیر منطقی»^[۸] لازم است.
رفتار های منطقی، کنش هایی را گویند که در امتداد اهداف قابل وصول بوده و ابزار ای به کار گرفته شده با آن اهداف تناسب داشته باسند. رفتار های غیر منطقی، کنش هایی را گویند که در امتداد هیچ هدفی قرار نداشته و یا اینکه در جهت اهداف دست نیافتنی بوده است و ابزار های مورد استفاده در این کنش ها با آن اهداف تحقیق پیدا نمی کند. به عقیده ی پاره تو، افراد بشر تمایل به این دارند که کنش های غیر منطقی خود را منطقی وانمود کنند.

۲-۱۵-۱-۱ پاره تو و پدیده ی گردش نخبگان:

هسته ی مرکزی اندیشه های پاره تو را پدیده ای به نام «گردش نخبگان» تشکیل می دهد. می توان گفت که پدیده ی گردش نخبگان به سنت جامعه شناسی سیاسی حیاتی نو بخشید و مسائلی از قبیل ترکیب گروه نخبگان، کنش درونی آنها و مشکلات ناشی از ارتباط میان نخبگان و توده ها را مطرح کرد.
در نگرش پاره تو، نخبگان قدرت، موقعیت برتر خود را در اثر تحجّر، شکست در تجدید نیرو و عضو گیری از توده ها از دست داده و این امکان وجود دارد که به وسیله ی نخبگان مخالف نیرومندی کنار گذاشته شوند که این فرایند را گردش نخبگان می نامند و در تمام سطوح جامعه اعم از دزدان و دولتمردان رخ می دهد. هر چند به موجب این فرایند جامعه با یک نوع تنش مداوم روبرو می شود، اما به طور کلی اشکال اجتماعی تحت تاثیر قرار نگرفته و واقعیت حکمرانی و سلطه ی الیت به عنوان اصل ثابتی باقی می ماند. در این میان خصیصه ی ثابت توده ها در فرایند گردش نخبگان، تزلزل در هدف و انفعال پذیری است، به طوری که هیچ گونه تمایلی برای رهبری از خود نشان نمی دهند. بنابر این توده ها، هیچ گونه ظرفیت سازمانی نداشته و همواره ابزار های انفعال پذیری خود را د مبارزه ی قدرت حفظ می کنند.
به نظر پاره تو، تنها در جموامع کاملا باز و با تحرک اجتماعی کامل می توان زمینه را برای رقابت آزاد افراد فراهم دید، به طوری که هر فردی می تواند بدون هیچ مانعی بر اساس استعداد های خویش در سطح بالایی قرار بگیرد. اما واقععیت خارجی شاید این گونه نباشد و معمولاً موانعی، گردش آزاد افراد را مختل می سازد. باز دارنده هایی مانند ثروت موروثی و پیوند های خانوادگی از گردش آزادانه ی افراد در مراتب جامعه جلوگیری می کنند. از این رو پاره تو تاریخ را «گورستان اشراف سالاری ها»^[۹] توصیف می کند. وی میان گردش ناقص و گردش کامل نخبگان تمایز قائل شده است. و کمال تحرک اجتماعی را در گردش کامل نخبگان جستجو می کند. تحرک اجتماعی در اندیشه ی پاره تو دو کن دارد: رکن اول، ورود اقشار شایسته ی پایینی به سطوح بالایی جامعه است. رکن دوم، ظهور نخبگان جدید است. بنابراین، اگر فقط رکن اول تحرک اجتماعی را در جامعه داشته باشیم، گردش نخبگان ناقص خواهد بود اما هنگامی که رکن دوم تحرک اجتماعی (ظهور نخبگان جدید) تحقّق یابد، پدیده ی گردش نخبگان مسیر کامل خود را طی خواهد نمود. (دیلم صالحی ، ۱۳۸۳، ۲۴) پاره تو با مشاهده ی نتایج عملی دموکراسی نتیجه می گیرد که هیچ چیز عوض نشده است و همچنان اقلیت های ممتاز حکمرانی می کنند. در یک نظام دموکراتیک، باز هم حضور یک گروه نخبه حاکم به چشم می خورد.

۲-۱۵-۲ نظریه ی گائتانو موسکا

موسکا، یکی دیگر از بنیانگذاران نخبه گرایی، «بینش تک علتی تاریخ» را رد می کند برای تبیین رهیافت تاریخی خود، سه نظریه ی مونیستی را مورد شناسایی قرار داده و به تحلیل آن ها می پردازد. این نظریه ها عبارتند از: نظریه ی «اقلیمی»، «نژادی» و «ماتریالیسم اقتصادی». موسکا این نظریه را نه به خاطر خصومت علیه مونیسم، بلکه به دلیل عدم انطباقشان با حقایق و تک خطی ساختن سیر تاریخ بشر رد می کرد. اگرچه هر کدام از این نظریه ها به خصوص نظریه نژادی و اقلیمی در سال های پایانی قرن نوزدهم از شهرت کافی برخوردار بودند، اما شهرت و حتی مقبولیت آن ها در نزد پاره ای از متفکران باعث نشد که موسکا در تحلیل سیر تاریخی جوامع از این نظریه از این نظریه ها کمک بگیرد. یاد آوری این نکته ضروری است که موسکا تاًثیر عناصر مهمی مانند اقلیم، نژاد و شیوه ی تولید را نادیده نمی انگارد، بلکه بر این باور بود که انحصار حوادث تاریخی در یک علت خاص، تصویر رویداد های بشری را تاریک و مبهم جلوه می دهد.
موسکا عقیده داشت یک حقیقت روشن در جوامع کم توسعه یافته تا جوامع پیشرفته ی مدرن صنعتی وجود دارد و آن این است که دو طبقه از مردم در جامعه حضور دارند: طبقه ای که حکومت می کند و طبقهای که بر آن حکومت می شود. طبقه ی نخست که اقلیتی بیش نبوده، همه ی کارکرد های سیاسی را بر عهده داشته و قدرت را در انحصار خود می گیرد و از سود حاصل از قدرت ورزی لذت می برد. اما طبقه ی دوم، اکثریتی را تشکیل داده که به وسیله ی طبقه ی اول کنترل می شود. در اصطلاح موسکا، طبقه ی سیاسی یا نخبگان بالفعل به کسانی اطلاق می شود که تمایل یا قدرت رقابت برای نفوذ بر جمع کثیری را دارند. در تمام جوامع یک اقلیت حاکم، به حکمرانی مشغول هستند و فرقی نمی کند که شکل سیاسی و اجتماعی جامعه فئودالی، سرمایه داری، بردگی، اشتراکی، سلطنتی و یا دموکراسی باشد، چرا که به نظر موسکا، ساختار سیاسی و اجتماعی تغییری در آموزه ی اقلیت ایجاد نمی کند.
در داخل طبقه ی حاکم امکان تمیز میان دو لایه وجود دارد: لا یه ی اول، گروه کوچکی از «رهبران فوقانی»^[۱۰]، شامل کسانی است که مهم ترین و کلیدی ترین موقعیت های جامعه را اشغال نموده اند. لایه ی دوم را گروه بزرگتری به نام «نخبگان فرعی»^[۱۱] تشکیل می دهند، به طوری که که در بر گیرنده ی طبقات متوسط جدید، مرکب از کارگزاران دولتی، مدیران صنایع، کارگران یقه سفید، دانشمندان و محققین و روشنفکران است. این لایه به منزله ی عنصر مؤثری در حکومت به شمار می رود و نامگذاری گروه نخبه فرعی نباید این توهم را ایجاد نماید که این گروه صرفاَ برای جذب اعضای جدید در نخبگان حاکم تلاش می کنند، بلکه در اندیشه موسکا، ثبات و پایداری هر سازمانی به سطح اخلاق، هوش، تحصیلات، آگاهی و فعالیت این لایه ی دوم بستگی دارد.
بنا به نظر موسکا، هر نظامی که بخواهد درست عمل نماید، باید به صاحبان منفع عمده در جامعه و طبقات اقتصادی مرکب از بازرگانان، کشاورزان، ارتشیان و روشنفکران فرصت دهد تا نقشی را که بر عهده دارند، به خوبی ایفا کنند. (استیوارت هیوز، ۱۳۶۹، ۲۲۷) در اندیشه ی موسکا، طبقات سیاسی حاکم با توسل به «فرمول سیاسی»، در راستای عقلانی جلوه دادن و تصدیق حکومت اقلیت حاکم تلاش می کنند. فرمول سیاسی برای ایجاد روابط احساسی میان توده والیت و مشروعیت دادن به موقعیت نخبگان به خدمت گرفته می شود. اما این امکان وجود دارد که فرمول سیاسی قدیمی و کهنه شود. در این وضعیت، اقلیت حاکم مشروعیت خود را از دست داده و انتظار هر گونه تغییری در ترکیب نخبگان محتمل است. از سوی دیگر، ممکن است نخبگان حاکم، قابلیت به کار گیری منابع را از دست بدهد و به تقلیل قدرت آنان منجر شود. موسکا سه فرمول سیاسی را بیش از همه چیز مورد توجه قرار داد که عبارتند از: اسطوره های نژادی، حق الهی و اراده ی مردم.
موسکا در پدیده ی گردش نخبگان، نگرشی جامعه شناختی دارد. او بین تغییرات در حوادث اجتماعی و خصیصه های فردی نسبتی برقرار می کند و معتقد است که وقتی منافع جدید و ایده آل ها و آرمان های بدیع در جامعه به وسیله ی نیرو های اجتماعی تدوین و ترسیم می شود، مشکلات جدیدی ظهور می کند و فرایند گردش نخبگان شتاب بیشتری می یابد.

پس از مرگ شیخ محمدباقر، مسؤولیت اداره امور مذهبی و اجرای حدود الهی به پسر بزرگش «شیخ محمدتقی معروف به آقانجفی» رسید. وی بر عکس پدرش انسان جاه طلبی بود و برای خود دستگاه قدرتی را بنیان گذاری کرد که دست کمی از دستگاه حکومتی شاهزاده نداشت. بیشتر وقت خود را در راه نفع شخصی به کار برد و به همین خاطر قادر به رو در رویی با حریف قدرتمندی چون شاهزاده بود. (الگار،۱۳۶۹: ۲۵۲) آقانجفی به بهانه‌ی دین، به مال منال فراوانی دست یافت به استثنای آنچه متعلق به شاهزاده و وابستگانش بود، هرچه املاک در اصفهان وجود داشت متعلق به آقانجفی و دار و دسته اش بود. او را یک «آخوند واپس گرا می دانند که حتی دایر کردن دبستان و مدرسه را محکوم و ناصواب اما سرکوب کردن مسیحیان و یهودیان را جایز می داند و از شانس بد مردم اصفهان این است در میان این دو دارودسته‌یعنی طرفداران شاهزاده و پیروان مجتهد اسیر و گرفتار شده اند.» (اشراقی،۱۳۷۸: ۵۹۹) «شیخ محمدتقی برای جلب قلوب عوام خود را آقانجفی می خواند با اینکه دایره‌ی اطلاعات او محدود است و تحصیلات درستی ندارد به ترجمه کردن پاره ئی از کتب عربی دینی و تألیف نمودن پاره ئی آثار فقهی و اخلاقی در نظر عوام خود را دانشمند جلوه داده می خواهد بعد از پدر بر مسند ریاست تامه روحانی های آن شهر بلکه تمام ایران بنشیند و مردم اصفهان هم آن ها که نمی دانند ندانسته اظهار ارادت می کنند و آنان که می دانند به ملاحظه پدرش سکوت می کنند. شیخ محمدتقی در زیر یک پرده نازک بجمع آوری مال و ازدیاد مکنت بخریدن املاک و مستغلات پرداخته بجمع وسائل کسب ثروت متشبث ولی بنام اشخاص دیگر که تا مقام زهد و تقوای خود را در نظر عوام نگاهداشته باشد ولی شنیده نمی شود که برای کار از مردم پول بگیرد یعنی رشوه بگیرد» (دولت‌آبادی،۱۳۷۱،ج۱: ۳۸)

در ربیع‌الاول سال ۱۳۰۱ ﻫ . ق. «ناظم خلوت شاه» وارد اصفهان شد و مأموریت داشت تا شاهزاده را به تهران ببرند. (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸: ۲۷۳). شاهزاده با امام جمعه میرزاهاشم ملاقاتی کرد و در آخر همین ماه اصفهان را به سمت تهران ترک کرد و در جاجرود به حضور شاه رسید. (کاشانی حکیم باشی،۱۳۶۸: ۲۷۸) در اینجا وی از حکومت خوزستان عزل و خوزستان به قلمرو مظفرالملک حاکم لرستان افزوده شد و همچنین حکومت کرمانشاه به حسام‌الملک و حکومت کردستان به احتشام السلطنه رسید. (جابری انصاری،۱۳۲۱: ۲۹۱)
۳-۲-۱۴- شاهزاده و میرزاهادی دولت‌آبادی
همانگونه که قبلاً ذکر گردید، پس از آنکه شاهزاده با یک برنامه‌ریزی دقیق توانست باعث بدنامی میرزاهاشم امام جمعه شود، حالا نوبت میرزاهادی، یکی از روحانیون صاحب نفوذ بود تا به نحوی مرعوب قدرت شاهزاده گردد.شاهزاده ابتدا با میرزاهادی خلوت نمود به او گفت که «بعد از پدرم من تمکین از این ولیعهد نخواهم کرد و به هر شکل که باشد سلطنت را خواهم برد. من فکر کردم [که] دو نفر ملا و دو نفر وزیر من با خود باید همدست داشته باشیم و آنچه نظر در این شهر انداختم بهتر از شما کسی را سراغ ندارم. شما باید به من قول بدهید که در این خیال با من همراهی کنید» (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۸۵). میرزا هادی دادن پاسخ را به بعد واگذار کرد و دیگر به نزد شاهزاده نرفت. شاهزاده از این عمل میرزاهادی ناراحت شد، در این بینابین، میرزاهادی به واسطه تنگی جا و مکان و کمبود بودجه، مجبور شد تا به محله احمدآباد که از محلات مخروبه‌ی اصفهان بود، نقل مکان کند.
در همان زمانی که میرزاهادی به احمدآباد نقل مکان نمود، اهالی محله احمدآباد اجتماع نمودند و میرزاهادی را جهت اقامه نماز جماعت به مسجد ایلچی بردند و چند روزی نیز در آنجا نماز برپا بود. قبل از این ماجرا آخوندی بابی زاده به نام ملا قنبر که ظاهراً فرزند آقا جمال‌الدین واعظ که از طلاب شیخ محمدباقر مسجدشاهی بود، پیش نماز این مسجد بود که توسط شاهزاده و اعلان میرزا هاشم امام جمعه‌ی اصفهان، به واسطه‌ی برخی شرارت‌ها، او را از شهر اخراج کرده بودند.
شاهزاده بلافاصله او را از قم به اصفهان احضار و امام جمعه میرزاهاشم هم اعلام کرد که چون وی قبلاً امام جماعت این مسجد بوده، اولویت برگزاری نماز جماعت با اوست و بلافاصله چهل نفر از فراشان خود را فرستاد تا آخوند ملا قنبر را همراهی کنند. دلیل اصلی فرستادن نوکران، ایجاد شورش و بلوا بوده تا زد و خورد ایجاد گردد ولی میرزاهادی متوجه ماجرا شد و حق خود را به ملا قنبر واگذار و دیگر به آن مسجد نرفت. (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۸۷) «شاهزاده فرستادند که شما چرا به مسجد نمی‌روید. این آخوند کیست که بتواند در مقابل شما حتی عمل خلافی را بکند [میرزاهادی] گفتند من مسجد را محل نان خود قرار نداده‌ام و دکان تجارتی نیست که سر آن نزاع شود. من ابداً حاضر نیستم که در آن مسجد بروم». (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۸۷) و یک مسجد مخروبه‌ای که در نزدیک خانه اش بود را تعمیر و محل نماز جماعت خود قرار داد. اگرچه در این کار، آنگونه که شاهزاده می‌خواست، نتوانست کار خود را پیش ببرد، اما طبق نظر علیمحمد دولت‌آبادی، از اعتبار میرزاهادی کمی کاسته شد: «اولاً آخوندی را که سمت طلبگی آقا را داشت در مقابل آقا [میرزاهادی] تراشید. ثانیاً امام جمعه را فائق کرد که مسجد را ازآقا [میرزاهادی] انتزاع نماید و ثالثاً در میان مردم شهرت کند که آقا خواستند مسجد را تصرف نمایند و امام جمعه [میرزاهاشم] نگذارد.» (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۸۸)
میرزاهادی در طی این مدت، مراسم سوگواری و موعظه برپا ‌کرد و حتّی مدرسه‌ای که در نزدیک خانه به صورت ویران مانده بود را تعمیر و حجرات آن را به طلاب خود که حدود سی نفر می‌شدند واگذار کرد. به مرور، مردمی که میرزاهادی را مقتدای خود می‌دانستند به احمدآباد رفتند و کم‌کم به آبادی احمدآباد افزوده شد.
شاهزاده جهت تخریب میرزاهادی، برنامه‌ی دیگری را تدارک دید. در نزدیکی خانه‌ی میرزاهادی، تکیه‌ای قرار داشت که میرزاهاشم امام جمعه آن تکیه را به داروغه‌ی شهر فروخت. داروغه هم آنجا را طویله کرد. ورثه‌ی واقف این مکان، هر تلاشی کردند که این اتفاق نیفتد، نتوانستند. شاهزاده آن ها را نزد میرزاهادی فرستاد تا به این موضوع رسیدگی کند. از آنجایی که از نظر شرعی و عرفی این کار صحیح نبود که محل عبادت مردم، طویله‌ی حیوانات شود، میرزاهادی به شاهزاده نوشت که «اینجا تکیه سیدالشهدا است و هرکس که فروخته و خریده خلاف شرع اسلام است و تصرف آن حرام و غضب است.» شاهزاده هم برای آنکه فتنه‌ی میان میرزاهادی و امام جمعه را زیاد کند، فوراً این حکم را به اجرا گذارد و داروغه را از تصرف منع کرد. امام جمعه بلافاصله به شاهزاده اعلام کرد در صورت همراهی شاهزاده با او مبالغی تقدیم خواهد کرد و شاهزاده اجازه دهد ملک به تصرف خریدار در آید. شاهزاده به امام جمعه پیشنهاد داد که امام خودش اقدام کند و از آن طرف به میرزاهادی اعلام کرد امام جمعه قصد تصرف تکیه را دارد و باید افرادی را فرستاده و مانع کار او شوید. اما میرزاهادی پیغام داد که «این حکمی است که من داده‌ام می‌خواهید اجرا کنید یا نکنید و با امام جمعه هم نزاع نخواهم کرد.» از طرف دیگر امام جمعه به جهت این کار عجله داشت اما این کار باعث می شد تا برنامه‌ی شاهزاده محقق نگردد، به همین خاطر به میرزا هاشم پیشنهاد داد تا صبر کند. شاهزاده به امام جمعه اعلام کرد «به متولی و ورثه‌ی واقف بگویید محال است بگذارم حکم میرزاهادی اجرا شود.» امام جمعه هم این کار را انجام داد و از آن طرف به میرزاهادی پیام داد که امام جمعه قصد دشمنی با شما را دارد و به مردم هم صدمه زده است. «شما چند نفری از نزدیکان او را گرفته و مجازات کنید.» میرزاهادی پیغام داد که «من از میزان ارتباط و دوستی شما با میرزاهاشم امام جمعه اطلاع دارم، اگر بخواهید می‌توانید او را مجاب کنید و او جرأت مخالفت نخواهد داشت.» (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۸۹-۸۸) بالأخره شاهزاده حکم به تحویل تکیه به صاحب جدیدش یعنی داروغه داد و داروغه هم سریعاً آن را تصرف و طویله کرد. میرزاهادی هم به شاهزاده پیغام داد که «روز اول گفتم که اگر میل شما نباشد امام جمعه قدرت چنین خلاف شرعی را نخواهد داشت». (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۸۹)
پس از آنکه شاهزاده نتوانست علیه میرزاهادی اقدامی انجام دهد، با امام جمعه مشورت کرد و امام جمعه پیشنهاد داد تا میرزا هادی را متهم به بابیت کنند، علمای بزرگ اصفهان مخصوصاً آقانجفی، آقایان چهارسوقی و آخوند ملاباقر فشارکی، همگی ادعاهای امام جمعه را تکذیب کردند و مردم هم شروع به فحاشی علیه امام جمعه نمودند و امام جمعه ناچار به سکوت شد. میرزاهادی می‌گفت: «معصوم فرمود که هرکه اظهار اسلام کرد انکار او را نکنید اما در نظر مردم اینطور نیست و اسلام را فرع اغراض مغرضین می‌دانند که در هر مورد کسی را می‌خواهند مسلمان و هرکه را نخواهند کافر می‌دانند و می‌خوانند». (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۹۰) بر این اساس، بسیاری از منابع میرزا هادی را متهم به بابیت کرده اند،عبدالحسین نوایی در کتاب «سه مقاله» که ضمیمه ای است بر کتاب «فتنه باب» در جایی به ازلی بودن شیخ هادی دولت‌آبادی اشاره و در جای دیگر شیخ هادی و پسرش یحیی دولت‌آبادی را ازلی ذکر کرده است. حتی نوایی شیخ هادی را رهبر فرقه ازلی در تهران می داند. (نگاه کنید به: اعتضادالسلطنه،۱۳۷۷: ۱۷۷ و ۲۱۴) کسروی نیز در تاریخ مشروطه، میرزا هادی را نماینده‌یحیی صبح ازل می داند. «در جنبش مشروطه چون دولت انگلیس هواخواه آن می بود ازلیان پا به میان نهادند ما تنها در اینجا نام خاندان دولت‌آبادی را می بریم. حاجی میرزا هادی، بزرگ خاندان نماینده صبح ازل در ایران بود. (کسروی، ۱۳۵۹،ج۱: ۲۹۱)
البته مهمترین دلایلی که این خانواده را بابی می دانند قلم بسیار تیز یحیی دولت‌آبادی است که همیشه به نحوی به سمت روحانیت سیاسی نشانه رفته است. در مورد اینکه آیا یحیی دولت‌آبادی از بابیان بوده‌یا نه، نمی توان نظر مشخصی داد؛ اما در مورد میرزا هادی با توجه به آنکه آقانجفی، میرزامحمدهاشم چهارسوقی، ملامحمدباقر فشارکی و علمای دیگری میرزاهادی را از این اتهام مبرا دانسته (نگاه کنید به: دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۹۰)و همچنین نگارش کتابی تحت عنوان «فصل الکلام» توسط میرزا هادی در رد بهاییت که خطاب به حسینعلی نوری (بها) است، نمی توان او را وابسته به فرقه بابیت دانست ؛البته او کتاب دیگری به نام مظالم دارد که شرحی از ظلم و ستم های شاهزاده و امام جمعه است و شاید اصلی ترین دلیل فرار میرزا هادی از اصفهان همین کتاب مظالم بود نه اتهام بابی گری. (نگاه کنید به: دولت‌آبادی،۱۳۹۰:مقدمه)
۳-۲-۱۵-سفر شاه به اصفهان
با فرا رسیدن سال ۱۳۰۲ﻫ . ق. همانند سال‌های گذشته مراسم عزای اباعبدالله‌الحسین با سوگ فراوان برگزار گردید. آن سال شاهزاده به تهران نرفت و شاه جهت بازدید تصمیم گرفت به اصفهان بیاید، شاه ابتدا خلعت خود را به اصفهان فرستاد. (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸،ج۱: ۳۵۹). شاهزاده به پاس ورود خلعت شاه، مراسم استقبال گسترده ای انجام داد. (کاشانی حکیم باشی،۱۳۰۲،نمره۳۱۲: ۱) هدف عمده‌ی شاه مشاهده‌ی اوضاع و احوال شاهزاده و بررسی قدرت نظامی شاهزاده بود تا چنانکه صحت آن معلوم گردید، شاهزاده را عزل نماید. شاهزاده از همه جا بی‌خبر، برای آنکه بتواند مکانی مناسب حال شاه فراهم نماید از شاه درخواست کرد کمی سفرش را به تعویق بیاندازد. شاه موافقت کرد اما سوءظن او به شاهزاده زیادتر شد و سفر خود را لغو کرد. (سعادت نوری،۱۳۴۷: ۲۰۵-۲۰۴)
۳-۲-۱۶-شیخ حسن ‌العراقین
شیخ حسن و شیخ علی پسران رضا عرب از جمله نزدیکان شیخ محمدباقر مسجدشاهی بودند. شیخ حسن در ابتدا طلبه‌ی ساده‌ای بود که با حقوق طلبگی زندگی می‌کرد که آن هم ماهی سه چهار تومان بیشتر نبود، اما شیخ علی برادر بزرگتر او، مقام بلندی در میان علما داشت و به عنوان مهمان در یکی از خانه‌های شیخ محمدباقر زندگی می کرد. مدتی بعد شیخ علی مجبور شد به نجف مهاجرت کند. (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۹۸) علی محمد دولت‌آبادی علت آن را زیر سر شیخ حسن برادر کوچکتر شیخ می‌داند. حقیقت داستان این بود که شیخ حسن وقتی دید که برادر آنقدر محبوب شده و خود صاحب هیچ عنوانی نیست و باید در سایه‌ی برادر زندگی کند، در فکر چاره‌ای افتاد تا به آن وسیله بتواند با شاهزاده روابط نزدیک پیدا کند و بالأخره راه چاره‌ای یافت. از طریق یکی از نوکران شاهزاده، به اطلاع او رساند که شیخ علی با رجال تهران ارتباط دارد و وقایع اصفهان را برای آن ها نوشته و ارسال می کند و در کارهای شاهزاده اخلال می‌کند. شاهزاده باور نکرد اما شیخ حسن اسنادی را جهت شاهزاده ارسال کرد به شرط آنکه کسی از قضیه بویی نبرد و شاهزاده قبول کرد. (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۹۹)
شیخ حسن علیرغم اینکه از برادر دل‌خوشی نداشت اما ظاهر را با او حفظ کرد و شیخ علی تصور خیانت برادر را نمی کرد. شیخ حسن تمام گزارشات محرمانه و غیرمحرمانه برادر را برای ظل‌السلطان ‌آورد و شاهزاده پس از بررسی اسناد دستور داد تا شیخ علی از اصفهان برود و هرچه شیخ محمدباقر خواهش و تمنا کرد، شاهزاده قبول ننمود و گفت «این شخص راپورتچی است و به جهت رجال تهران و نایب‌السلطنه کار می‌کند و نباید اینجا باشد». شیخ محمدباقر باور نکرد که شیخ علی جاسوس باشد، اما وقتی اسناد را مشاهده کرد، حیرت زده شد. شیخ علی رااز شهر اخراج و روانه‌ی نجف نمودند. جالب آنکه شیخ حسن اصلاً به روی خود نیاورد که چنین خیانتی در حق برادر کرده و همان رفتار سابق خود را در حق برادر داشت تا زمانیکه برادرش شیخ علی به نجف رفت. شیخ حسن با این اقدام بزرگ، تقربی زیاد در نزد شاهزاده پیدا کرد و به مقامات بالایی رسید و به شیخ العراقین مشهور شد و به تدریج صاحب ثروت و مکنت شد و دارایی حدود سیصد هزار تومان داشت. (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۱۰۰-۹۸) شیخ حسن در دوران مشروطیت فعالیت بسیاری کرد و در عزل شاهزاده بیشترین فعالیت را انجام داد که به آن پرداخته خواهد شد.
۳-۲-۱۷-همراهی علما در سفر به تهران
در سال ۱۳۰۳ هـ .ق. در اصفهان طبق معمول هر سال مراسم عزاداری محرم با حضور علما و بزرگان و مردم برگزار شد و خرج آن نیز به عهده‌ی شاهزاده بود (کاشانی حکیم‌باشی،۲۰ محرم ۱۳۰۳: ۱)، سپس شاهزاده طبق معمول هر سال به طرف تهران حرکت کرد.
قدرت و شوکت شاهزاده در این زمان بر ولیعهد برتری داشت و هیچ‌کس نبود که شهرت شاهزاده را نشنیده باشد. او علاوه بر نوکران همیشگی خود، هر سال یک نفر از علما را به همراه داشت. «یک سال قاضی بود، سال دیگر شیخ‌الاسلام بود. یک سال دیگر منجم باشی بود. هر سال یک نفر را همراه می‌آورد» او از این کار دو منظور داشت. یکی اینکه از علما اصفهان یک نفر بعنوان گرو همراه او باشد که مبادا در غیاب او آشوب نکنند، دوم آنکه در موقع لزوم از طریق این شخص کارهایی را که نمی توانست خود انجام دهد، با همکاری او به انجام برساند و از شر دشمنی و دخالت های کامران میرزا نایب السلطنه راحت شود، نایب‌السلطنه مورد توجه و علاقه‌ی شاه بود و از طرف دیگر با شاهزاده نهایت دشمنی را داشت و به همین خاطر شاهزاده احتمال می‌داد که به خاطر این دشمنی، از طریق روحانیت تهران در کار او اخلالی بوجود بیاورد. البته شاهزاده با ملاعلی کنی که رئیس علمای تهران و مقتدر بود و همچنین مورد احترام شاه و درباریان و قادر بر انجام همه کار بود و از طرف دیگر آقا سیدصادق طباطبایی که شاه بسیار با او مهربان بود و از قضیه‌ی «فراماسونری» تقربی بی‌اندازه نزد شاه داشت، ارتباطات گسترده ای داشت و برای حفظ دوستی هر ساله مبلغی را به ملاعلی کنی و پسرهای او پرداخت می کرد. (دولت‌آبادی،۱۳۹۰: ۵۷-۵۶)
ناصرالدین‌شاه در مورد سفر شاهزاده به تهران می‌نویسد: «سال فرخنده فال جدید ایت ئیل است. سنه ۱۳۰۳ ان‌شاءالله تعالی آخر به خوش و خرمی و خوبی خواهد گذشت. در مراسم … ظل‌السلطان هم آمد زیر دست علما طرف دست راست ما ایستاد، قدری با شاهزاده حرف زدیم. با ایلخانی صحبت کردیم. امام جمعه، طرف دست راست ما نشسته بود. صدرالعلما طرف دست چپ، با امام جمعه و صدرالعلما خیلی صحبت کردیم. شیخ محمدحسن شریعتمدار هم که آن پشت نشسته بود خیلی فضولی می‌کرد. بیخود آخوندها را معرفی می‌کرد. یک آخوند گردن کلفت ریش بلند، چشم دریده هم تازه از اصفهان آمده است. ریش حنا و رنگ بسته، خود ساخته در تحویل بود. به ملاحظه‌ی خوش آمد ظل‌السلطان، متصل، بلند بلند حرف می‌زد. می گفت شاهزاده را چرا مرخص نمی‌فرمایید [؟] من از جانب علما آمده‌ام، چون توقف حضرت والا طول کشید، تمام علما مرا فرستادند که شاهزاده را ببرم. خیر اگر این کار طول بکشد عقبه دارد. خوب نخواهد بود. متصل فضولی می‌کرد و حرف می‌زد. هرچه به آخوند جواب می‌دادیم، یواش یواش باز حرف می‌زد. تا رو را بر می‌‌گرداندم باز بلند بلند می‌گفت: خیر خوب نیست، عقیده دارد، این کار مثل این بود که شاهزاده را حبس کرده‌ایم. خلاصه هر طور بود آخوند را ساکت کردیم». (ناصرالدین‌شاه،۱۳۷۸: ۳۳۴-۳۳۳) به نظر می رسد آخوندی که همراه شاهزاده به تهران رفته بود و ناصر الدین شاه از او صحبت کرده است شیخ محمدتقی آقانجفی باشد.
۳-۲-۱۸-درخواست مقام وزارت جنگ توسط شاهزاده
شاه قصد داشت بنا به تعهدی که شاهزاده برای کم کردن مصارف قشون و منظم کردن نیروهای نظامی به او داده بود، مقام وزارت جنگ را از نایب السلطنه گرفته و به شاهزاده واگذار کند. در همین مورد شاهزاده به اعتمادالسلطنه گفت که شاه وزارت جنگ را از نایب السلطنه گرفته و قرار است که به شخص دیگری بدهد و «من وزیر جنگ خواهم شد.» (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸،ج۱: ۳۹۶)
شاه برای تصمیم گیری در این مورد جلساتی با وزرایش داشت. در بین آن ها تنها امین الدوله با این تغیر و انتصاب شاهزاده به مقام وزارت جنگ مخالف بود. در این بین هنگامی که خبر تصمیم شاه به نایب السلطنه رسید بسیار ناراحت شده و پس از گریه و زاری تعهد کرد که مصارف قشون را تقلیل دهد. به این ترتیبشاه از تصمیمش منصرف شد و کامران میرزا نایب السلطنه در مقام خود باقی ماند. (اعتماد السلطنه،۲۵۳۶: ۲۰۷) در ربیع‌الاول۱۳۰۳ﻫ . ق. ، شاه در مهمانی شاهزاده شرکت کرد. شاهزاده هم برای خوش آمدگویی و تأثیر بر مهمانان، سی نفر سیاه پوست با لباس‌های بسیار عالی و اسلحه و ملزومات کامل آماده کرد تا از نظر شاه بگذراند و طبق معمول هر ساله، هدایا و پیشکش‌های زیادی تقدیم شاه کرد. برخی شایعه انداختند که هر لحظه می ترسیدیم که مبادا این غلامان سیاه، اعلیحضرت شاهنشاه را به قتل برسانند. (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸،ج۱: ۳۹۷)
شاهزاده که به مراد خود نرسید از شاه ناراحت بود و به اعتمادالسلطنه گفته بود «اگر ولیعهدی را به من بدهند قبول نخواهم کرد چرا که نمی‌خواهم در تواریخ بنویسند آقا محمدخان سر سلسله‌ی قاجار بود و سلطان مسعود منقرض کرد سلطنت را» (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸،ج۱: ۴۰۲)
در ۲۹ ربیع‌الاول، ژنرال واگنر وارد اصفهان شد او از طرف شاه مأمور بازدید از قشون مرکز اصفهان بود. شاهزاده به خاطر آنکه ژنرال اتریشی را تحت تأثیر خود قرار دهد، سنگ تمام گذاشت و او هم گزارشی تمام و کمال از قدرت بی حد شاهزاده در اختیار شاه گذاشت. (کاشانی حکیم باشی،۱۸ ربیع‌الثانی۱۳۰۴،نمره۴۲۰: ۲۲۷) و همین باعث بوجود آمدن ترس و خیالاتی در ذهن شاه گردید. (جابری انصاری،۱۳۲۱: ۲۹۴) اما با این حال شاه در ظاهر از شاهزاده تمجید کرد و برای او دست خط فرستاد. (کاشانی حکیم‌باشی،۱۳۰۴، نمره۴۲۶: ۳۰۱)
۳-۲-۱۹-رساله‌ی مواعظ حسنه
سیدمحمدحسن کاشانی ملقب به سلطان الواعظین یکی از روحانیون طرفدار شاهزاده بود، زبان برنده‌ی وی باعث می شد که هیچ یک از علما از او در امان نباشد. در سال ۱۳۰۴ ﻫ . ق. وی اقدام به نگارش رساله ای به نام مواعظ حسنه کرد که سروصدای بسیاری به راه انداخت و حتی برخی معتقدند که نگارش این رساله به سفارش و هزینه شاهزاده بود.
او در این رساله به نوعی نیابت برای سلاطین قائل شد که از طرف امام زمان (عج) به آن ها تفویض شده بود و به نوعی در تمام این رساله می‌خواهد تفهیم کند که امور روزمره و عرفی مردم از طرف امام زمان به سلاطین واگذار و شرعیات و هدایت خلق و به طور کل امور دینی به علما واگذار شده است. حتی کاشانی در این رساله کمی پا را فراتر گذاشت و اعلام کرد که «همانطور که سلاطین در امور دینی دخالت نمی‌کنند، علما نیز نباید در امور مملکت داری و سلطنت دخالت کنند، زیرا این امر باعث تشویش خاطر سلطان می شود.» (اباذری،۱۳۸۸: ۱۹) مطرح کردن نیابت برای سلاطین اصلی‌ترین ایراد مخالفین او بود. طرح مسأله نیابت نیز از آیه (یا اَیُها الذّینَ آمَنُوا أطیعُوا الله و أطِیعُوا الرَّسول و اُولی‌الامرِ مِنکُم) سرچشمه می‌گرفت و سیدمحمد حسن کاشانی، «اولی‌الامر» در این آیه را ناصرالدین‌شاه و شاهزاده ظل‌السلطان معرفی کرد. هر چند به نظر می‌رسد این مطلب را به او منصوب کرده‌اند، چرا که در رساله مواعظ حسنه به چنین مطلبی بر نمی‌خوریم. (اباذری،۱۳۸۸: ۱۹)
کاشانی علما را نصیحت می‌کند که زمام امور رعیت و سلطنت را به سلطان واگذار کنند و در این امر دخالت نکنند: «پس امناء شرع لازم است که زمام مملکت و فرمان فرمائی رعیت را به دست آن حضرت حجه‌الله او را به منصب والای سلطنت و خلافت و حکمرانی گماشته است واگذارند.» به هر حال کاشانی در حیطه‌ای حساسی وارد شده بود، نسبت نیابت دادن امام معصوم به سلاطین قاجار و خود به خود به شاهزاده امری بود که برای بسیاری از علما و حتی مردم عادی قابل پذیرش نبود. وی می‌خواست اندیشه‌ای را که در نظام فکری شیعه نبود و در بین اهل سنت و بعضی از صوفیه رواج داشت، وارد اندیشه‌ی سیاسی شیعه کند.
مطالب این رساله و شاید مقداری تحریکات بیرونی و تبلیغات آن زمان باعث شد که سه‌یا چهار نفر از علمای اصفهان حکم به ضلالت و کفر سلطان‌الواعظین بدهند. از کسانی که حکم به کفر او دادند می توان از سیدمحمدباقر چهارسوقی مشهور به صاحب‌روضات، محمدحسن نجفی و سید علی اکبر فال اسیری نام برد. صاحب روضات‌الجنات از علمای برجسته اصفهان بود که در نهایت تقوا میزیست و با دستگاه شاهزاده ارتباطی نداشت و در امور دنیوی دخالت نمی‌کرد. (جعفریان،۱۳۸۲: ۹) وی پس از انتشار مواعظ حسنه حکم به ارتداد نویسنده رساله داد. صاحب روضات فردی اهل ادب بود و چنان‌که نوشته اند حتی در فتاوای خود سعی می‌کرد جملات و کلمات آهنگین و مسجع به کار برد. وی در فتوایی یک سطر چنین نوشت: «این سید کاشی، مشغول به دین تراشی، یا در متن کفر است یا در حواشی«.( کتابی،۱۳۷۵،ج۱: ۹۸)
جناب در باره‌ی این موضوع چنین نوشت: «انتشار این رساله در اول امر، علما را مهیج کرد که بر ضد سید حسن کاشی کلماتی بگویند و بنویسند. مخصوصاً در این وقت سیدعلی اکبر فال اسیری شیرازی را که از علمای طراز اول شیراز بود و از شیراز تبعید ساخته بودند به اصفهان … این سید ایام ماه رمضان در اصفهان منبر می‌رفت و شرح مظالم حکومت‌ها را عموماً و آنچه سر خود او آمده بود خصوصاً بالای منبر می‌گفت … روی منبر مطالب این رساله را دست گرفته با حالت ناله و گریه که دیگر اثری از شریعت باقی نگذاشتند و این رساله بر خلاف قرآن نوشته شده و صاحب این رساله فلان و بهمان است از تکفیر و الحاد و زندقه» (جناب،۱۳۸۵، ۵۹۵) رساله مواعظ حسنه مردم و علما را از انتقاد به سلطان و حاکم اصفهان منع می‌کرد. و در این مورد جناب نوشت: «خلاصه این که با وجود نداشتن قانون، جهت جلوگیری اعمال مستبدانه‌ی حکام، اگر مختصر اقدامی از علما ظاهر می‌شد در مقابل کارهای بی‌باکانه‌ی حکومت و اعضای او، ملول این رساله این بود که این قدر اقدام را هم علما نکنند و مستبدین در امور خود آزاد باشد» (جناب،۱۳۸۵: ۵۹۵)
شاید یکی دیگر از اشکالات رساله‌ی مواعظ حسنه این بود که کاشانی در مقابل امر به معروف و نهی از منکر ایستاد و علما و مردم را از امر به معروف و نهی از منکر حکومت بازداشت. همین امر باعث شد که وی بعدها رساله‌ای نیز درباره‌ی امر به معروف و نهی از منکر بنویسد. (اباذری،۱۳۸۸: ۲۲)
این جنجال به کاشان، تهران و عتبات عالیات نیز کشید. در تهران ملاعلی کنی به علت رابطه قبلی با کاشانی و گویا اشاره‌ی اودرباره‌ی مواعظ حسنه، تلاش زیادی کرد تا کاشانی را از این اتهام تبرئه کند. وی نامه‌های زیادی به علمای اصفهان و عتبات نوشت. بعضی از علما که با کاشانی رابطه‌ی خوبی داشته اند از او دفاع کردند و برخی با دفاع از او تلویحاً انتقاد نیز کرده‌اند. (نگاه کنید به: اباذری،۱۳۸۸: ۲۳) سرانجام نیز کاشانی با کمک علمایی که از او دفاع کرده بودند از حکم ارتداد تبرئه شد.
۳-۲-۲۰-عزل شاهزاده از ولایات تحت امرش به جز اصفهان در سال ۱۳۰۵ﻫ . ق.
در اول محرم ۱۳۰۵ ﻫ . ق. مراسم هرساله‌ی عزای اباعبدالله‌الحسین (ع)، با شرکت شاهزاده و علما ومردم، طبق معمول برگزار گردید. (کاشانی حکیم باشی، ۴ و ۱۱ محرم ۱۳۰۵ ﻫ . ق. ، نمره۴۱۴ و نمره‌ی ۴۹۲: ۵۷۳ و ۵۶۵) چند روز پس از مراسم سوگواری، ناگهان میرزا علی انصاری (جابری انصاری) دار فانی را وداع گفت. با مرگ او شاهزاده‌یکی دیگر از بازوهای خود را از دست داد، حاج سیاح محلاتی و سید جمال‌الدین افغانی به او لقب «بیز مارک» [بیسمارک] ایران داده بودند. او دو ماه قبل از مرگش دو پیش‌بینی کرده بود: «اول آنکه می میرم و ظل‌السلطان امسال که تهران می رود عزل می شود و دوم آنکه هر وقت مشیر دعوی طلب از ظل‌السلطان بنماید خودش از میان می‌رود و من نیستم که جلو بگیرم شماها او را منع کنید» (جابری انصاری،۱۳۲۱: ۳۰۰) شاهزاده از فوت انصاری بسیار ناراحت و پریشان شده و می گوید: «می خواهم در سر و مغز خود بزنم یقه پاره کنم چنین منشی حکیمی دیگر برای من ممکن نیست یکی مثل او را داشتم سلطنت را برای من می‌گرفت». (جابری انصاری،۱۳۲۱: ۳۰۱) میرزا علی انصاری را جهت تدفین به نجف اشرف فرستادند.
شاهزاده در سه‌شنبه ۳ جمادی‌الاول ۳۰۵۱ ﻫ . ق. راهی تهران شد و سه روز بعد وارد پایتخت شده و در دوشان تپه به حضور شاه رسید. (کاشانی حکیم باشی،۵ جمادی الاولی۱۳۰۵،نمره ۲۵۶: ۷۰۱ و ۱۲ جمادی الاول، نمره ۲۵۸: ۷۰۹) مشیر الملک جهت انجام امور حساب و کتاب در اصفهان ماند. امین‌السلطان او را به تهران احضار کرد، اما مشیرالملک نرفت و چهل روز این کار را طول داد. شاه و امین‌السلطان که قصد داشتند دست شاهزاده را از امور اداری اصفهان ببرند، فشار آوردند و به بانو عظمی که مقیم اصفهان بود، دستور دادند تا مشیر را با زور به تهران بفرستد. او ناچاراً به تهران رفت. (جابری انصاری،۱۳۲۱: ۳۰۲). شاهزاده به زودی متوجه شد که امین‌السلطان در دربار دارای قدرت زیادی شده است و هر لحظه امکان توطئه ای علیه او وجود دارد، بنابراین چند بار با شاه دیدار کرد تا شاید بتواند اعتماد شاه را به دست آورد. (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸،ج۱: ۳۰۱) در همین حین، ابوالفتح میرزا صارم‌الدوله شوهر بانوی عظمی در تهران درگذشت و مجلس ترحیم او را در مسجد سپهسالار گرفتند. (جابری انصاری،۱۳۲۱: ۳۰۱) شاه نیز پیام تسلیتی جهت بانو عظمی در اصفهان فرستاد. (کاشانی حکیم باشی،۱۰ جمادی الثانی ۱۳۰۵،نمره ۵۳۶: ۷۴۱)
روز چهارشنبه نهم جمادی‌الثانی شاه مهمان شاهزاده بود. شاهزاده به شاه مبلغ بیست هزار تومان پیشکش کرد. شاه پس از صرف نهار به امین‌السلطنه دستور داد تا «اوامر ملوکانه» را به شاهزاده اعلام کند. امین السلطان فوراً به نزد شاهزاده بازگشت و گفت: «شاه می‌فرمایند از فارس استعفا بدهید» اما در اینجا شاهزاده نسنجیده و بی‌آنکه صبر نماید و مشیرالملک را احضار نماید تا راه چاره‌ای بیابند و یا حتی تقدیمی گزافی را به حضور شاه بفرستد؛ گفت: «از همه جا استعفا می‌دهم». امین‌السلطان هم فرصت را مغتنم شمرد و استعفای شاهزاده را پذیرفت. (جابری انصاری،۱۳۲۱: ۳۰۲)
امین‌السطان امر کرد باید به حساب مالی شاهزاده رسیدگی شود به گونه‌ای که چندین کرور^[۶] بدهکار شود، مشیرالملک انصاری و رضاقلی خان به صدراعظم توجهی نکردند و پس از حسابرسی معلوم شد که شاهزاده دویست ‌و سی‌ هزار تومان هم، از دولت طلبکار است. شاه از این پیشامد و طلبکاری شاهزاده به قدری عصبانی شد که تصمیم گرفت او را با تفنگ بکشد. مشیرالملک در این لحظه به امین‌السلطان در حضور شاه پرخاش کرده و گفت: «اگر منظور حساب است که این اسناد و مدارک، اگر هم بهانه‌جویی و مطلبی که ما نمی‌دانیم ظل‌السلطان در پیشگاه ملوکانه مقصر است اتلاف وقت لازم نیست اعلیحضرت می‌توانند دستور فرمایند همین الساعه شاهزاده را به جرم خطاهایی که مرتکب شده در پاقاپوق به دار بیاویزند». (سعادت نوری،۱۳۴۷: ۲۲۱ و جابری انصاری،۱۳۲۱: ۳۰۲) اعتمادالسلطنه ‌در خاطرات خود اذعان ‌می دارد که روس‌ها نقش مهمی در عزل شاهزاده داشتند، اما در عین حال از قول سفیر روسیه نوشت: «شخص یک کاسه‌ی چینی خوب داشته باشد او را عمداً بشکند، بعد پارچه‌ها را به هم [بند] بزند. سلطنت ایران همین طور شده بود» (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸،ج۲: ۵۴۵)
پس از عزل شاهزاده، حکام جدیدی تعیین شدند، اویس میرزا احتشام ‌السلطنه حاکم فارس، حسام‌السطنه ابوالنصر میرزا حاکم گیلان شدند و حکومت‌های نایب‌السلطنه گسترده شد که شامل رشت، استرآباد و مازندران، ملایر، تویسرکان، نهاوند، قم و ساوه می شد. (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸: ۵۴۴) پس از برکناری شاهزاده از تمام ولایات به جز اصفهان، حکام جدید هیچ‌کدام تا چندروزی جرأت نمی‌کردند، این مشاغل را بپذیرند. (سعادت نوری،۱۳۴۷: ۲۲۳) شاهزاده مدت زیادی را در تهران بود و سرانجام به اصفهان بازگشت.
شاه پس از برکناری شاهزاده اعلام کردکه از این تاریخ به بعد مردم همه‌گونه آزادی دارند و در رفاه خواهند بود. ظاهراً روس‌ها خیال کرده بودند که شاه قصد تمسخر دارد. شاه در جواب گفت: «چون ظل‌السلطان را معزول کردیم او ظلم زیادی کرد، این اعلام لازم بود». (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸،ج۲: ۵۶۸)
۳-۲-۲۱-اتحاد شاهزاده و آقا نجفی
پس از این ماجرا ارتباط بین شاهزاده و علما قوی تر شد و نوعی اتحاد و یکپارچگی میان آن ها بوجود آمد: «شیخ محمدتقی نجفی که خود را رییس اول می خوانده با ظل‌السلطان دست اتحاد داده جمعی از فرومایگان را دور خود جمع کرده … و بیشتر آن ها از هرگونه تجاوز به حقوق و حدود بیچارگان دریغ نمی دارند. رییس آن ها یگانه نقطه توجهش وسعت دادن به دایره‌ی تمول خویش است هرکس در مقابل این هیأت بخواهد دم بزند بکفر و زندقه اش منسوب و از حقوق امنیت جانی و مالی و عرضی محرومش می دارند در مقابل این هیأت حوزه های روحانی دیگر هم دیده می شود که بالنسبه منزه می باشند رؤسای آن ها آقا میرزا محمدهاشم [چهارسوقی]، آقا محمدباقر چهارسوقی، ملا محمدباقر فشارکی، شیخ محمدعلی و غیره باید دانست … و ظل‌السلطان اندیشه دارد از اینکه او را از حکومت هم محروم دارند این است که تشکیل یک قوه‌ی روحانی نما را برای بدست داشتن قوه عوام بر خود لازم شمرده و از ترویج نمودن آن قوه دقیقه ای فروگذار نمی نماید گرچه گاه گاه زهر این قوه کام خودش را تلخ می کند اما ناچار است از تحمل و سازگاری» (دولت‌آبادی،۱۳۷۱،ج۱، ۸۷-۸۶)
در سال ۱۳۰۶ ﻫ . ق. شاهزاده جلال‌الدوله پسر شاهزاده به جای پدر به تهران رفت. هرچند که شاه از طریق تلگراف جویای احوال شاهزاده شد. (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸: ۶۲۹). در همین سال بین مشیرالملک و شاهزاده بر سر مسائل مالی اختلاف افتاد که سرانجامی برای مشیرالملک نداشت و منجر به برکناری و بعداً مرگ او شد. (جابری انصاری،۱۳۲۱: ۳۱۲) در سال بعد ۱۳۰۷ ﻫ . ق. ، شاهزاده خودش به تهران رفت و با شاه ملاقات کرد. شاه هم مجدداً حکومت‌ شهرهای یزد و عراق عجم را به شاهزاده واگذار کرد. (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸،ج۲: ۶۸۴ و ۶۷۱).
۳-۲-۲۲-مبارزه با بابی ها سال ۱۳۰۷ ﻫ . ق.
اولین حضور رسمی آقانجفی در عرصه‌ی مبارزه سیاسی و مذهبی که باعث شهرت او در سراسر ایران شد، مربوط به مقابله او با سران بابیه می باشد. (مهدوی،۱۳۶۷،ج۱: ۴۰۴) در همین راستا آقانجفی نامه ای به میرزا آشتیانی نوشت و خواستار مجازات سران بابیه شد. در قسمتی از این نامه آمده «جمعی از فرقه ملعونه بابیه علیهم آلاف العنه در قصبه اردستان که زیر دست اصفهان است، طغیان نموده، علانیه مشغول اخلال و اعلان کلمه‌ی کفر هستند. کتب بابیه را علانیه می خوانند به طوری شدت کرده اند که بسیاری از سادات و مسلمانان آن حدود از بابیه تقیه می نمایند» و در انتهای نامه آمده است: «مستدعی هستم حکمی از اولیای دولت صادر شود که بعضی از رؤسای بابیه قصبه اردستان که ملجاء کفر و منشاء فساد هستند مطابق حکم شرعی مطاع، پس از ثبوت، در محضر علماء اصفهان سیاست شوند که آتش فتنه خاموش شود» (نگاه کنید به: پیوست ها، سند شماره دو)
در جمادی الاول همین سال در حادثه ای دیگر میان گروهی از پیشه وران با گروهی از متهمین به بابیت زد و خوردی روی داد و چند نفر از طرفین مجروح شدند و عواطف مذهبی مردم اصفهان برانگیخته شد و در جلوی منزل آقانجفی تجمع کردند. شاهزاده هم نتوانست جلویشان را بگیرد و به بابیان حمله و خانه هایشان غارت شد و سه نفر از بابیان دستگیر و به دستور آقانجفی محاکمه شدند و پس از آنکه حاضر نشدند از اعتقادات خود توبه کنند هر سه نفر را در میدان شاه گردن زدند. (صفایی،۱۳۵۷،ش۳۰: ۱۸-۱۷) و تعدادی دیگر از اهالی سده به تهران رفتند و به شاه شکایت کردند که به آن ها نسبت بابی داده‌ و از شهر اخراج کرده‌اند. شاه هم فرمان بازگشت آنان را صادر کرد و آنان را با ده فراش حکومتی به اصفهان فرستاد. هنگامی که آن ها می خواستند به سده وارد شوند یک روحانی سدهی با جمعی کثیری چماق بدست به طرف آن ها یورش برد و هفت نفر از آنان را کشت و این قضیه با حمایت آقانجفی رخ داد. (دولت‌آبادی،۱۳۷۱،ج۱: ۸۸ و جابری انصاری،۱۳۲۱: ۳۰۷ و مهدوی،۱۳۶۷،ج۱: ۴۰۲)
شاه بسیار عصبانی شد و دستور داد تا خانه‌ی آقانجفی را به توپ ببندند، اما مشیر نگذاشت و گفت «تنها نتیجه‌اش آن است که مسجد شاه خراب خواهد شد، چرا که مسجد شاه منزل آن هاست.» (جابری انصاری،۱۳۲۱: ۳۰۷)
اعتمادالسلطنه دراین باره می نویسد: «شاه با نایب‌السلطنه و ظل‌السلطان خلوت فرموده بود. اصفهان مغشوش است. ملا نجفی مجتهد چند نفر را به تهمت بابی‌گری خود بدون اجازه سر بریده است. شاه متغیر بود. ظاهراً ایلچی انگلیس شکایت کرده بود. یوزباشی مأمور شده برود ملای نجفی را بیاورد.» (اعتمادالسلطنه،۱۳۶۸،ج۲: ۶۸۴)
جهت احضار آقانجفی به تهران ناصرالدین شاه تلگرافی به او به این مضمون نوشت: «جناب شیخ محمدتقی … اولاً استحضار از احوال آنجناب می نمایم که به صحت مقرون باشد. ثانیاً چون به اوصاف حمیده‌ی آن جناب را درک کرده شفاهاً بعضی فرمایشاتی که در استحکام دین و دولت لازم است بفرماییم و بعضی تحقیقات لازمه در فقره‌ی اشخاصی که به گمراهی شیطان افتاده اند از شخص شما بفرماییم» و در این زمینه چاره اندیشی گردد تا مسلمانان دیگر به گمراهی نیفتند، در مورد حادثه‌ی سده هم، آقانجفی باید توضیحاتی به شاه می داد و به همین دلیل، باید هرچه زودتر عازم تهران می گردید. (نگاه کنید به: پیوست ها، سند شماره سه)

فصل سوم

1. 1. مروری بر فعالیت‏های پیشین

      1. 1. مقدمه

       

       

در این فصل مروری بر مقالات و کارهای انجام شده قبلی جهت پیاده­سازی روش­های کنترل مدل پیش بین روی PLC ها ارائه می­ شود. در این فصل مقالات سال­های اخیر تحلیل و بررسی می­شوند.

• • 1. 1. پیاده‏سازی روش کنترل مدل پیش بین روی PLC

     

     

در یکی از مقالات سال ۲۰۱۰ [۱۱]، برای پروسه ای که با PLC S7-200 کنترل می­ شود از روش کنترل مدل پیش‏بین برای کنترل دمای هیتر J-type استفاده شده است. در این مقاله با این که مدل سیستم درجه بالاتر از یک دارد، با یک مدل درجه اول همراه با تاخیر تخمین زده شده است که تاخیر آن به صورت تجربی تعیین می­ شود. با روش حداقل مربعات بازگشتی دو پارامتر دیگر سیستم شناسایی و مدل شناسایی شده و خطایی که تولید می­ شود برای طراحی کنترل مدل پیش‏بین استفاده می­ شود. PLC استفاده شده مدل CPU226CN شرکت زیمنس است. اجزای سیستم شامل یک هیتر ،ترموکوپل برای سنجش دما، اتصال سرد جبران­ساز و مدارهای پردازش سیگنال و رله‏های حالت جامد است. خروجی روش کنترل مدل پیش‏بین موج PWM^[27] است که از آن برای کنترل جریان هیتر (روشن و خاموش کردن هیتر) استفاده می­ شود تا دمای آن در محدوده مورد نظر کنترل شود. کنترل پیش‏بین خروجی را به دمای مورد نظر به خوبی می‏رساند و وضعیت سیستم را در یک حالت پایدار مناسب نگه می دارد.

Valencia Palomo و Rossiter در سال ۲۰۱۰ [۱۲]، روش کنترل پیش‏بین تعمیم یافته^[۲۸] را روی PLC از نوع Allen Bradley که قابلیت برنامه‏نویسی و طراحی به صورت نردبانی، طراحی توابع بلاکی و دستورات نوشتاری را دارد، عملی کرده اند. در این کار تحقیقی، الگوریتم GPC تا حد امکان برای غلبه بر مشکل کمبود حافظه و قدرت پردازشی پایین ساده شده ­اند و روی دو فرایند مختلف، یکی فرایند کنترل دما و دیگری کنترل دور موتور پیاده­سازی شده ­اند. در این الگوریتم افق کنترل برابر ۳ و افق پیش‏بین برابر ۱۰ در نظر گرفته شده است که پیاده­سازی آن فضای ۱۰،۱۱۳،۷۵۲ بایت از فضای حافظه PLC (15 درصد) را به خود اختصاص داده است.
سال ۲۰۱۰ در مقاله [۱۳] پیاده­سازی زمان حقیقی روش کنترل مدل پیش‏بین برای یک فرایند گرمایشی با به کارگیری PLC تحقیق می­ شود. در این مقاله در گام اول مسئله MPC با به کارگیری تکنیک­های برنامه­نویسی پارامتری حل می­ شود و سپس چگونگی پیاده­سازی این الگوریتم روی دستگاه­هایی که دارای حافظه محدود هستند بررسی می­ شود. در این مقاله با بهره گرفتن از جعبه­ابزار آماده،^[۲۹]MPT ضرایب و طراحی‏های لازمه از قبل صورت گرفته است و در یک جدول Look Up برای پیاده‏سازی روی PLC ذخیره شده است. مزیت حل پارامتری مسئله این است که سیگنال کنترل بهینه می ­تواند به سادگی و به صورت زمان حقیقی با ارزیابی جدول Look Up محاسبه شود. در این تحقیق از CPU222 استفاده شده است که با توجه به محدودیت حافظه­ای (۱۰۲۴ بایت) PLC موجود، با محاسبه و حل مساله بهینه سازی MPC از قبل با شرایط اولیه معلوم و خاص، نتایج ذخیره و بر مشکل کمبود حافظه PLC فایق آمده است. زبان برنامه‏نویسی دیاگرام نردبانی برای پیاده­سازی این روش مورد استفاده قرار گرفته است. در مقاله­ای دیگر [۱۴]، همین روش برای یک فرایند کنترل سطح در مخزن با بهره گرفتن از PLC مشابه در سال ۲۰۱۰ صورت گرفته بود.
Valencia Palomo و Rossiter در ادامه کار خود، در مقاله­ای دیگر [۱۵] در سال۲۰۱۱، ابتدا روش کنترل مدل پیش‏بین مبتنی بر قیود را برای حلقه­های کنترل سطح پایین و چگونگی پیاده­سازی آن روی PLC را بررسی کردند. سپس یک روش خود تنظیم کنترل مدل پیش‏بین را برای فرآیندهایی که اطلاعات محدودی از آن­ها در دسترس است (این اطلاعات می ­تواند توسط اپراتور و تکنسین جمع­آوری گردد و نیاز به الگوریتم­های حداقل مربعات که دارای پیچیدگی ابعادی بالاست نمی ­باشد. این اطلاعات شامل زمان صعود، زمان نشست، بالازدگی، بهره حالت ماندگار و زمان مرده می­باشد)، تحقیق و روی PLC از نوع آلن بردلی که الگوریتم پیشنهادی با افق کنترل ۵، ۱۷ درصد از فضای حافظه موجود را به خود اختصاص می­دهد و پس از آن نتایج حاصل از پیاده­سازی این روش را با روش سنتی PID برای دو فرایند، کنترل دما و کنترل سرعت موتور مقایسه کردند.
در مقاله [۱۶] در سال ۲۰۱۱، از PLC نوع میتسوبیشی به عنوان ماژول MPC برای کنترل سرعت یک موتور DC استفاده شده است. در این مقاله تمرکز بر حل مسئله QP بسیار ساده با محاسبات اندک و تعداد تکرارهای بالا برای فرآیندهایی که نیاز به سرعت همگرایی بیشتری دارند، می­باشد. این روش با در نظر گرفتن افق کنترل و پیش بین برابر با ۲ و تعداد تکرار ۴ روی PLC پیاده‏سازی و نتایج با روش کنترل­ کننده سنتی PI مقایسه شده است. نتایج برتری چندان این روش نسبت به روش PI را نشان نمی­دهد. برای دستیابی به عملکرد بهتر افق­های بالاتر که محاسبات پیچیده­تر را نتیجه می­ دهند، باید در نظر گرفته شوند.
در سال­های اخیر کارهای تحقیقی فراوانی برای پیاده­سازی MPC روی PLC انجام گرفته که همگی بر روی استراتژی­ های MPC با قابلیت اجرای سریع تمرکز دارند. در مواقعی که زمان مناسب برای حل مسئله استاندارد MPC وجود داشته باشد حل مسئله بهینه­سازی می ­تواند به صورن زمان حقیقی انجام گیرد. در مقاله [۱۷] در سال ۲۰۰۷ ذکر می­ شود که برای سیستم­های MIMO با ابعاد بالا استفاده از روش­هایی که نیاز به جستجوی پارامترهای کنترل در یک جدول Look up دارند، مناسب نیست و استفاده از روش­های زمان حقیقی QP پیشنهاد می­ شود. مقاله [۱۸] در سال ۲۰۱۲ کاربرد مسئله QP را به صورت زمان حقیقی برای پیاده­سازی روی PLC، برای یک فرایند دو ورودی تک خروجی (MISO) تحقیق می­ کند. دو الگوریتم زمان حقیقی QP (Hildreth QP, qpOASES) در این مقاله بررسی می­ شود. کنترل­ کننده مورد استفاده در این تحقیق از نوع زیمنس به مدل CPU319-3DP/PN و دارای حافظه ۸ مگا بیت می­باشد. بیشینه زمان اجرای OB در این حالت ۶ ثانیه می­باشد. فرایند مورد آزمایش یک مجموعه کنترل دما با دو متغیر ورودی می­باشد. نتایج موفقیت روش فوق را برای فرایند مورد آزمایش با دینامیک آهسته نشان می­دهد.
در مقاله [۱۹] در سال ۲۰۱۲، پیاده­سازی روش کنترل مدل پیش‏بین همراه با قیود مبتنی بر توابع لاگر و مسئله QP چندمتغیره (mp-QP) مورد بررسی قرار گرفته است. در این تحقیق در ابتدا نشان داده می­ شود که چگونه توابع لاگر در ترکیب با mp-QP می­توانند محاسبات زمان حقیقی و حجم حافظه را کاهش دهند در حالی که نواحی feasible برای حل مسئله بهینه­سازی MPC می ­تواند افزایش یابد. سپس پیاده­سازی این الگوریتم روی PLC از نوع آلن بردلی با حافظه ۶۴ مگابایت با قابلیت اجرای هر بیت به مدت زمان ۳۷/۰ میکروثانیه، بررسی می­ شود که حجم حافظه مورد نیاز برای اجرا و پیاده­سازی الگوریتم پیشنهادی ۱۳،۴۵۱،۷۸۲ بایت و مدت زمان مورد نیاز برای اجرای آن حداکثر ۴۳۲/۱۰۰ میلی­ثانیه می­باشد.
مقاله [۲۰] در سال ۲۰۱۴، پیاده­سازی الگوریتم کنترل مدل پیش‏بین غیر خطی مبتنی بر گرادیان را روی PLC بررسی می­ کند. الگوریتم پیشنهادی برای سیستم­های غیرخطی با زمان نمونه­برداری در حد میلی­ثانیه مناسب است که قابلیت مدیریت قید روی ورودی را دارد. فرایند مورد مطالعه یک جرثقیل آزمایشگاهی با دو متغیر ورودی، یک متغیر خروجی و ۶ حالت و PLC مورد استفاده از نوع فستو به مدل CECX-X-C1 با حافظه ۶۴ مگابایت می­باشد.
در سال ۲۰۱۴ مقاله [۲۱]، روش کنترل مدل پیش‏بین به صورت کنترل­ کننده ­ای ساده بدون نیاز به حل مسئله بهینه­سازی به صورت زمان حقیقی توصیف و پیاده­سازی آن روی PLC بررسی می­ شود. برای این منظور یک مسئله QP چندپارامتری مبتنی بر روش Binary Search Tree (BST) به کار گرفته می­ شود. مقادیر بهینه پارامترهای کنترل به صورت آفلاین برای تمامی حالات ممکن محاسبه و در قالب یک جدول مناسب ذخیره می­ شود در حالی­که محاسبه حالات کنونی سیستم و جستجو برای سیگنال کنترل خروجی به صورت زمان حقیقی انجام می­گیرد. در واقع در این روش از حل مسئله بهینه­سازی به صورت زمان حقیقی اجتناب می­ کند بنابراین برای سیستم­های چندمتغیره با ابعاد بالا تعداد نواحی توصیف شده برای حل مسئله­ بهینه­سازی افزایش و در نتیجه زمان مورد نیاز برای جستجو در جدول افزایش پیدا می­ کند بنابراین باید مصالحه­ای بین تعداد نواحی توصیف شده و عملکرد کنترلی این الگوریتم انجام گیرد. هدف در این مقاله کنترل دمای یک انکوباتور با بهره گرفتن از یک کنترل­ کننده برنامه­پذیر Modicon نوع M340 می­باشد که در آن کنترل­ کننده در جهت گرم کردن دما طراحی و کاهش دما به صورت طبیعی و بدون سیستم خنک کننده انجام می­گیرد. این نوع PLC دارای حافظه داخلی ۲۵۶ کیلوبایت می­باشد که قابلیت ذخیره کردن ۱۱۲۵ ناحیه را دارد. در این تحقیق ۹ ناحیه توصیف و حافظه مورد نیاز برای پیاده­سازی کنترل­ کننده MPC 2016 بایت می­باشد که نتایج، موفقیت پیاده­سازی این روش را با این تعداد نواحی نشان می­دهد.
کارهایی که در زمینه پیاده­سازی MPC روی PLC از سال ۲۰۱۰ تا کنون انجام گرفته است را می توان به دو دسته تقسیم کرد، دسته اول روش­هایی که به صورت آنلاین مسئله بهینه­سازی روش MPC را حل می­ کنند و دسته دوم روش­هایی هستند که مسئله MPC را به صورت آفلاین حل می­ کنند، که بیشتر کارهای انجام شده تاکنون از دسته اول هستند. در روش­های آنلاین به حجم حافظه بیشتری برای حل مسئله بهینه­سازی نیاز است و در نتیجه پیاده­سازی ­ روی PLC های با حافظه کاری بالا که قدرت پردازشی بالایی دارند، صورت گرفته است. از طرف دیگر اکثر کارهای انجام شده در این زمینه روی فرآیندهای ساده تک ورودی تک خروجی یا دو ورودی تک خروجی پیاده­سازی شده ­اند. در حالی که در این پایان نامه پیاده­سازی الگوریتم MPC روی یک فرایند دو ورودی دو خروجی بررسی شده است و نشان داده می­ شود که این الگوریتم به راحتی برای سیستم­های با ابعاد بالاتر قابل پیاده­سازی خواهد بود. در تعدادی از این مقالات از تاخیر زمانی فرایند برای کاهش حجم محاسبات صرف نظر شده است در حالی که در روش پیشنهادی تاخیر زمانی فرایند نیز در نظر گرفته شده است. از طرف دیگر از آن­جا که این الگوریتم به صورت آفلاین پارامترهای کنترل را محاسبه می­ کند و در یک جدول Look Up ذخیره می­ کند، افق کنترل و پیش بین بزرگ برای الگوریتم پیشنهادی می ­تواند در نظر گرفته شود.
فصل چهارم

1. 1. روش کنترل مدل پیش‏بین (MPC)

      1. 1. مقدمه

       

       

ایدۀ روش‏های کنترل پیش بین اولین بار در اواخردهۀ ١٩٧٠ مطرح گردید و از آن پس به صورت قابل توجهی پیشرفت کرد. روش کنترل مدل پیش بین یک استراتژی مشخص کنترل را معرفی نمی‏کند بلکه گستره وسیعی از روش­های کنترلی را که از مدل صریح سیستم برای کمینه کردن یک تابع هدف استفاده می‏کنند. الگوریتم‏های متفاوت MPC تنها در مدلی که برای پیش بینی خروجی­های آینده استفاده می­ شود، سیگنال نویز و تابع هزینه­ای که باید کمینه گردد متفاوت هستند. این کنترل­ کننده درجه آزادی زیادی در اختیار می‏گذارد که موجب گستردگی کاربرد آن در دانشگاه­ها و صنایع شده است. تعداد زیادی از کاربردهای روش کنترل پیش بین در حال حاضر با موفقیت نه تنها در صنعت پیاده­سازی شده ­اند بلکه کنترل محدوده وسیعی از فرآیندها همچون رباتیک [۲۲] و بیهوشی [۲۳] را در بر گرفته­اند. کاربردهای این روش در صنایع سیمان، برج­های خشک­کن، بازوهای ربات در [۲۴] توصیف شده ­اند، در حالی که توسعه این روش در برج­های تقطیر، سیستم­های PVC، دستگاه­های تولید کننده بخار یا سروموتورها در مقالات [۲۵] و [۲۶] نشان داده شده ­اند. عملکرد خوب کاربردهای ذکر شده ظرفیت روش کنترل مدل پیش بین را برای دستیابی به سیستم­های کنترل با بازده بالا نشان می­دهد. از اواخر دهه ۱۹۷۰ تعداد مقالات در این زمینه افزایش یافت، از جمله در مقالات Richalet و همکارانش الگوریتم MPHC^[30]که با عنوان (MAC ^[۳۱]) شناخته می­ شود، ارائه شد [۲۶، ۲۷]. مدل پاسخ ضربه در این الگوریتم جهت پیش بینی خروجی­های آینده مورد استفاده قرار گرفته است. در سال ۱۹۸۰، Culter و Ramakter الگوریتم DMC^[32] را پیشنهاد نمودند [۲۸]. مدل دینامیکی بکار رفته در این الگوریتم، مدل پاسخ پله بود که از این مدل برای پیش بینی اثر سیگنال­های کنترل آینده روی خروجی استفاده می­ شود.
روش MPC، به علت سادگی الگوریتم و کاربرد پاسخ پله و ضربه، به سرعت معروف و به صنایع شیمیایی راه یافت. گزارش کامل کاربرد این روش در صنایع پتروشیمی در [۲۹] آورده شده است. کاربرد روش کنترل مدل پیش بین در ایده­های کنترل تطبیقی نیز راه یافت، از جمله [۳۰-۳۲]. روش GPC^[33] که از ایده‏ی روش مینیمم واریانس تعمیم یافته [۳۳] استفاده می­ کند، اولین باردر سال ۱۹۸۷ توسط کلارک و همکاران وی پیشنهاد گردید [۳۴] و یکی از محبوب ترین روش‏های کنترل پیش بین در زمان کنونی می‏باشد. از آن پس کنترلرهای پیش بین متعددی بر پایۀ ایدۀ اولیۀ مشترک پیشنهاد گردید، از آن جمله Multistep Multivariable Adaptive Control (MUSMAR) [35]، Multi-predictor Receding Horizon Adaptive Control (MURHAC) [36]، Predictive Functional Control (PFC) [37] و Unified Predictive Control(UPC) [38].
در دهه ۱۹۹۰تمرکز بر روش­های کنترل مدل پیش بین جدیدی بود که پایداری را تضمین کند. در مقالات [۳۹، ۴۰] دو روش به صورت مستقل طراحی و ثابت شد در حضور قیود در افق محدود پایداری را تضمین می­ کنند. با در نظر داشتن تابع هدف یکسان روش GPC پایدار در مقاله [۴۱] با فرمول­بندی­هایی که پایداری سیستم حلقه بسته را تضمین می­ کند، ارائه شد. اساسی­ترین فرمول­بندی که پایداری را تضمین می­ کند در مرجع [۴۲] آورده شده و شرایط کافی جهت طراحی الگوریتم MPC پایدار در حضور قید ارائه می‏کند.
هزاران کاربرد دیگر از روش MPC در صنایع وجود دارد، عمده این کاربردها در زمینه تصفیه و پالایش می­باشد [۴۳، ۴۴]. شمار زیادی از این کاربردها در صنایع شیمیایی و پتروشیمی یافت می­ شود. کاربرد این روش در صنایع غذایی، هوا و فضا، صنایع چاپ و کاغذ، معادن، کوره، استخراج و ذوب فلزات، گاز و پتروشیمی و … نیز گسترش یافته است [۴۵]. در چند سال اخیر کاربرد MPC در سیستم­های پیچیده­ای نظیر سیستم­های غیرخطی، هیبریدی و یا فرآیندهای سریع مورد توجه قرار گرفته است [۴۶، ۴۷].

• • 1. 1. توصیف روش کنترل مدل پیش‏بین

     

     

بر طبق گزارش سالیانه دفتر توسعه گردشگران خروجی چین^[۴۲] و به نقل از سازمان جهانی جهانگردی، حدود ۲۰ درصد از گردشگران به صورت خانوادگی و همه اعضای خانواده باهم سفر می کنند. حدود ۳۸ درصد از گردشگران با یکی از اعضای خانواده خود به سفر می روند. حدود ۲۰ درصد دیگر با دوستان، و حدود ۶ درصد بدون همراه سفر می کنند. حدود ۱۵ درصد از کل مسافران و گردشگران خروجی چین را افرادی تشکیل می دهند که در غالب تورهای کاری فنی و اعزامی از سوی شرکت های تجاری و خدماتی و همچنین تحصیلی به سفر می روند (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۰۷).

ترکیب اعضای خانواده در سفر

• • گردشگران سه نفره: ترکیب اعضای خانواده در سفر شامل پدر، مادر و یک فرزند می شود. این نوع خانواده ها که به خانواده های سه نفره شهری معروف هستند، بیش از ۵۷ درصد از کل گردشگران خانوادگی را تشکیل می دهند.

• • گردشگران دو نسلی: شامل والدینی هستند که با فرزندان بزرگ شده خود سفر می کنند. این گروه حدود ۱۵ درصد از گردشگران خانوادگی را شامل می شوند.

• • گردشگران سه نسلی: این گروه گردشگرانی هستند که مادربزرگ و پدربزرگ، فرزندان و نوه های خود را در سفر همراهی می کنند. این دسته از گردشگران حدود ۱۰ درصد از کل گردشگران خانوادگی را تشکیل می دهند (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۰۷).

تفاوت های منطقه ای گردشگران خروجی چین

پکن

• • تعداد گردشگران زن، افراد جوان تر و کارمندان “یقه سفید” پکن در مقایسه با سایر شهرهای چین به نسبت جمعیت بیشتر است. آن ها از سطح تحصیلی و سواد انگلیسی بالایی برخوردارند و در مقاصد سفر استفاده بیشتری از اینترنت می کنند.

• • تجربه سفرهای خارجی آن ها به نسبت ساکنان گوانجو، کمتر است، و بنا به اظهارات خودشان بیشتر از بقیه به سفر کردن به صورت مستقل علاقه دارند تا سفرهای گروهی.

• • برخلاف مسافران شهر گوانجو، علاقه آن ها به سفرهای خارجی به مقصد اروپا متمرکز است.

• • • پکنی ها به استرالیا به نسبت سایر اهالی چین علاقه بیشتری دارند و مشتاق بازدید از این کشور هستند. آن ها بر این باورند که سفر به استرالیا هزینه کمتری دربر دارد و دشواری های کمتری داشته و اخذ روادید این کشور برایشان راحت­تر است.

  

گوانجو

• • اهالی این شهر بهتر از ساکنان پکن و شانگهای سفر می کنند.

• • تجربه مسافرتی آنها مربوط به کشورهای آسیایی است و هنگام برنامه ریزی برای گذراندن تعطیلات بیشتر کشورهای آسیایی را انتخاب می کنند. اروپا جاذبه کمتری برای آنها دارد. آشنایی آنها با کشورهای منطقه آسیا بسیار بیشتر از دیگر مقصدها است.

• • علارغم تجربه های سفری که دارند، نسبتا در سفرهایشان ناپخته رفتار می کنند. آن ها عمدتا مسافرت های گروهی را ترجیح داده و نگران ندانستن زبان کشور مقصد هستند.

شانگهای

• • گردشگران این منطقه در مقایسه با همتایان خود در دیگر شهرها مسن تر بوده و احتمال همراه داشتن بچه در آن ها بیشتر است. آن ها در مقایسه با ساکنان پکن تحصیلات کمتری دارند.

• • تجربه آن ها در مسافرت خارجی محدود است و علاقه ای به مسافرت های انفرادی نداشته و ترجیح می دهند به وسیله تور سفر کنند.

• • آن ها در میان انتخاب هایشان به اروپا به صورت جدی فکر می کنند و آرزوی دیدن کشورهای اروپایی را دارند. در انتخاب مقصد سفر با همتایان در گوانجو فرق دارند، ولی در مقایسه با ساکنان پکن علاقه بیشتری نسبت به سفر به کشورهای آسیایی از خود نشان می دهند.

• • استرالیا برای آن ها به نسبت ساکنان دیگر شهرهای جاذبه کمتری دارد و علاقه آنها برای درخواست روادید این کشور پایین است (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۰۸-۱۰۹).

الگو رزرو در چین

میانگین زمان رزروها قبل از سفرهای تفریحی در بهترین زمان(هفته های طلایی) در بازار چین بین یک یا دو ماه است. میانگین زمان رزورها قبل از سفرهای تجاری شش هفته است. به طور خلاصه ۱۷ درصد از گردشگران چینی دو ماه قبل از سفراقدام به رزرو و خرید پکیج می کنند. ۸ درصد بیش از ۲ ماه و ۷۵ درصد یک ماه و نیم قبل از سفر اقدام به رزرو می­ کنند (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۰۳). در سال ۲۰۱۰، ۵۱٪ از مسافران چینی رزرو سفر خود را فقط ۰-۳۰ روز در پیش از سفر انجام داده اند (Hansen, P.R. & Jangeresyed, S, 2013) دلیل این رفتار گردشگران چینی، عادتی قدیمی است که با توجه به جمعیت بزرگ چین و ظرفیت محدود راه آهن، هدف کلی کنترل رفت و آمد مردم بوده است که برای سال های بسیاری بلیط قطار در چین تنها ۱۰ روز قبل یا کمتر قابل رزرو بوده است.

نمودار ‎۲‑۱ الگوی زمانی رزور سفر گردشگران چینی( منبع Source: ETOA: Origin Markets Report, 2010: (Hansen, P.R. & Jangeresyed, S, 2013))
می توان اینگونه نتیجه گرفت که گردشگران چینی در آخرین لحظات رزرو خود را انجام می دهند که اینگونه الگوی رزرو بر تمام بخش های گردشگری در چین و کشور مقصد تاثیر گزار است و نیازمند ساختاری انطاف پذیر است

الگوی مخارج گردشگران چینی

چینی ها به طور خاص هزینه بسیار زیادی را برای خرید در مقصدی که به آن سفر می کنند خرج می کنند، که در واقع بیشترین هزینه چینی ها در یک مقصد اختصاص به خرید آن ها دارد و به فرهنگ هدیه دادن در چین مربوط است. چینی ها عادت دارند وقتی به سفر خارجی می روند برای خانواده و دوستان خود هدیه بیاورند.

نمودار ۲‑۲ پیش بینی هزینه کرد گردشگران خروجی چین در مقصد ۲۰۱۱/۲۰۱۶ (Hansen, P.R. & Jangeresyed, S, 2013)

فرهنگ غذایی چین

هنجارها و ارزش های حاکم بر ترجیحات غذایی چین به نسبت غرب متفاوت است (Eves, A., & Cheng, L. , 2007). فرهنگ غذایی چین به طور کلی به تنوع، انعطاف پذیری و سازگاری آن شناخته شده است (Chang, 1977) که شجاعت در خوردن همه نوع خوراکی را تشویق می کند و نقش میزبانی را برای انواع حیوانات و گیاهان به عنوان غذا بازی می کند. از این رو، غذاهای چینی با طبیعت غیر یکپارچه، خود را با درجه بالایی از تنوع و پیچیدگی به خوبی شناسانده اند (Newman, 2004).'’ وعده غذایی مناسب'’ در فرهنگ چینی شامل فن^[۴۳] (برنج و دیگر مواد غذایی نشاسته مانند رشته فرنگی) و تیسای^[۴۴](سبزیجات و گوشت) است (Chang, 1977). به عبارت دیگر،” فن” در نظر گرفته شده هسته مواد تشکیل دهنده از یک وعده غذایی مناسب است، در حالی که تیسای به عنوان “مکمل های کنار غذا” است .'’ اصول طعم'’ که باعث تشخیص غذاهای چینی می شود شامل سس سویا، شراب برنج^[۴۵] و مخلوط زنجبیل است (Rozin, 1983).
در حالی که جهانی شدن تأثیر زیادی در سیستم های غذایی، ترجیحات مواد غذایی مصرفی و الگوهای مصرف در سراسر جهان می گذارد (Kennedy, G., Nantel, G., & Shetty, P., 2004) گستردش دسترسی به اطلاعات در مورد غذاهای خارجی در اینترنت و رسانه های دیگر، افزایش گردشگران حاصل از کاهش محدودیت های سفر باعث کمک به مصرف کنندگان چینی شده تا در معرض آشپزی خارجی قرار گیرند (Mak, A. H. N., Wong, K. K. F., & Chang, R. C. Y. , 2010). بنابراین، استفاده از مواد غذایی با طعم، مزه، کیفیت و فرهنگ های مختلف رایج و مطلوب شده است (Eves, A., & Cheng, L. , 2007).

مسافران چینی و غذاهای اروپایی

بررسی ها نشان می دهد که چینی ها در سفر غذاهای چینی را ترجیح می دهند. بهتر است که تعدادی غذای چینی به منوهای هتل ها و رستوران ها اضافه شود. آمار نشان می دهد که تنها ۴۴ درصد از گردشگران چینی چندین بار از غذاهای اروپایی در هنگام اجرای تور خورده اند. حدود ۴۶ درصد اعلام کرده اند که تنها یکبار غذای اروپایی صرف کرده اند و ۱۰ درصد گفته اند گاهی اوفات غذاهای غذاهای اروپایی استفاده کرده اند. حدود ۷۰ درصد از گردشگران گفته اند غذاهای اروپایی متنوع است. ۶۰ درصد گفته اند سالم و با سلیقه آماده شده است. ۴۳ درصد گفته اند کسل کننده است و ۳۵ درصد گفته اند مطابق میلشان نیست (رحیم پور, ۱۳۹۲, ص. ۱۷۱).

فرهنگ غذایی چینی ها در استرالیا

در پژوهشی که در استرالیا انجام شده است، ترجیحات غذایی گردشگران چینی در سه منطقه چین( سرزمین اصلی چین، هنگ کنک و تایوان) با یکدیگر مقایسه شده است. نتایج آن به شرح زیر است (Chang, R. C.Y, Kivela, J.& Mak, A. H.N, 2010):.

سرزمین اصلی چین

مردمان سرزمین اصلی چین در معرض نسبتا کمتری به غذاهای غربی قرار گرفته اند و غذای استرالیایی در سرزمین اصلی چین به تازگی در سال های اخیر وارد شده است (Pine, 2002). با وجود تجربه های سفر قبلی تجربه سفر به کشورهای غربی بسیار محدود بوده است و استرالیا اولین مقصد گردشگری غربی است که توسط دولت چین تایید شده است (Wen, G., & Laws, E. , 2011). از این رو، در سرزمین اصلی چین گردشگران تجربه غذا خوری در استرالیا را به عنوان وسیله­ای برای کشف فرهنگ و به عنوان یک فرصت برای ‘’ یادگیری” در مورد دانش آشپزی غربی، و مقصد غربی دانسته اند. در واقع گردشگران چینی دراسترالیا یک تضاد را در تجربه روزانه غذا خوری خود به دنبال می کنند. (Chang, R. C.Y, Kivela, J.& Mak, A. H.N, 2010)

هنگ کنگ

هنگ کنگی ها بالاترین تماس را با غذاهای غربی داشته اند. به عنوان مستعمره سابق بریتانیا، فرهنگ غذایی هنگ کنگ به شدت تحت تاثیر فرهنگ غرب قرار داشته، به طوری که هنگ کنگ، به عنوان ‘’ پایتخت آشپزی آسیا^[۴۶] '’ محلی است که در آن فرهنگ غذایی شرق و غرب باهم روبه رو می شود شناخته است (HKTB, 2009). شرکت کنندگان در هنگ کنگ نه تنها عادت به غذا خوردن در رستوران های محلی و قومی مختلف در محیط محلی خود داشته اند، بلکه تجربه نسبتا بیشتری از سفر به مقصد غرب از دو گروه دیگر از شرکت کنندگان داشته اند. در واقع می توان گفت استفاده از غذاهای فرنگی برای مردم هنگ کنگ بیشتر جنبه بهبود تجربه غذایی را دارد (Chang, R. C.Y, Kivela, J.& Mak, A. H.N, 2010).

تایوان

تایوانی ها از نظر تماس با غذاهای غربی در سه گروه در سطح میانی هستند. آنها به دنبال تجربه ای هستند که عادات غذایی گذشته آن ها را تکرار کند. به عنوان مثال، آنها به غذاهای آماده استرالیایی که در بازار های خود داشته اند، علاقه مند هستند (Hsieh, A. T., & Chang, J., 2006)، همچنین مواد غذایی محلی را با ‘’ عطر و طعم آشنا خود'’ ترجیح می دهند. به طور کلی، آنها مایلند تجربه غذایی روزانه خود را گسترش دهند. (Chang, R. C.Y, Kivela, J.& Mak, A. H.N, 2010)
این یافته ها بیشتر نشان می دهد که اگر چه شرکت کنندگان از سه منطقه عمدتا توسط فرهنگ غذایی چینی تحت تاثیر قرار گرفتند، اما رفتار غذایی آن ها در استرالیا تفاوت است. در واقع تفاوت در سطح قرار گرفتن در معرض غذاهای غربی است که به عوامل انگیزشی و نگرش نسبت به تجربه گردشگری غذاخوری مختلف منجر شده است. در حالی که بحث بالا تفاوت های عمده ای در رفتار غذایی شرکت کنندگان از سه منطقه اشاره شد، باید توجه داشته باشیم که توصیف قطعی نیست و می تواند تفاوت های فردی بر اساس عوامل اجتماعی و فرهنگی مانند جنس، سن، آموزش و پرورش، درآمد و محیط تاثیر داشته باشد (Chang, R. C.Y, Kivela, J.& Mak, A. H.N, 2010).