۳-۱۲-۵- مبارک بودن حضرت عیسی(ع)…………………………………………………………….. ۲۳۴
۳-۱۳- زیارت معصومان(ع)…………………………………………………………………………………… ۲۳۵
۳-۱۳-۱- دعاء حضرت ابراهیم(ع)……………………………………………………………………… ۲۳۵
۳-۱۳-۲- دعوت مردم به حج توسط حضرت ابراهیم(ع)……………………………………….. ۲۳۸
۳-۱۳-۳- مزار اصحاب کهف……………………………………………………………………………… ۲۴۰
۳-۱۴- شفاعت……………………………………………………………………………………………………… ۲۴۱
۳-۱۴-۱- شفاعت حضرت نوح(ع) برای پسرش…………………………………………………… ۲۴۲
۳-۱۴-۲- شفاعت حضرت ابراهیم(ع) برای قوم حضرت لوط(ع)……………………………. ۲۴۲
۳-۱۴-۳- درخواست آمرزش حضرت ابراهیم(ع) برای آزر…………………………………….. ۲۴۴
۳-۱۴-۴- درخواست آمرزش حضرت نوح(ع) برای پدر و مادر و مؤمنان…………………. ۲۴۵
۳-۱۴-۵- درخواست آمرزش حضرت ابراهیم(ع) برای پدر و مادر…………………………… ۲۴۶
۳-۱۴-۶- آمرزش طلبی حضرت موسی(ع) برای خود و برادرش…………………………….. ۲۴۶
فصل چهارم: مباحث مهدویت در قصص قرآن
۴-۱- امکان پنهانی بودن ولادت امام عصر(ع)…………………………………………………………… ۲۴۸
۴-۱-۱- ولادت پنهانی حضرت ابراهیم(ع) و حضرت موسی(ع)……………………………… ۲۴۸
۴-۱-۲- انکار امام عصر(ع) توسط عموی حضرت………………………………………………… ۲۴۹
۴-۲- امکان تصدی مقام امامت در کودکی………………………………………………………………… ۲۴۹
۴-۳- غیبت حضرت مهدی(ع)……………………………………………………………………………….. ۲۵۲
۴-۳-۱- شبهه ناروایی غیبت برای امام………………………………………………………………….. ۲۵۲
۴-۳-۲- آیا غیبت خلاف عادت است………………………………………………………………….. ۲۵۵
۴-۳-۳- حکمت غیبت………………………………………………………………………………………. ۲۵۸
۴-۳-۴- رؤیت امام عصر(ع) بىآنکه شناخته شود………………………………………………….. ۲۶۵
۴-۴- طول عمر امام عصر(ع)………………………………………………………………………………….. ۲۶۷
۴-۵- پایایی دوران جوانی امام عصر(ع)…………………………………………………………………… ۲۶۹
۴-۵-۱- قصه اصحاب کهف……………………………………………………………………………….. ۲۷۱
۴-۵-۲- ماجرای عزیر(ع)…………………………………………………………………………………… ۲۷۱
۴-۶- صدور معجزه در وقت ظهور………………………………………………………………………….. ۲۷۴
۴-۷- حکومت جهانی حضرت مهدی(ع)…………………………………………………………………. ۲۷۷
۴-۸- آداب انتظار………………………………………………………………………………………………….. ۲۷۹
۴-۸-۱- صبر جمیل داشتن…………………………………………………………………………………. ۲۸۰
۴-۸-۲- امیدواری به امر فرج……………………………………………………………………………… ۲۸۰
۴-۸-۳- غیبت را ناشی از علم و حکمت خداوند دانستن……………………………………….. ۲۸۰
۴-۸-۴- تأثر و اندوه در فراق و اشتیاق…………………………………………………………………. ۲۸۱
۴-۸-۵- به یاد امام عصر(ع) بودن………………………………………………………………………… ۲۸۲
۴-۸-۶- شکوه از غیبت به نزد خدا، مناجات و دعا………………………………………………… ۲۸۴
۴-۸-۷- اقدام عملی همراه با امیدواری به وصال……………………………………………………. ۲۸۶
نتایج و یافتهها………………………………………………………………………. ۲۸۷
فهرست منابع………………………………………………………………………… ۲۸۹
کلیات
۱- تعریف مسأله و تبیین موضوع
قصص قرآن از دیرباز مورد توجه مفسران، محدثان و دانشمندان علوم قرآنی بوده و از ابعاد گوناگون پژوهشهای متنوعی در این موضوع سامان یافته است برخی از این آثار روایی و برخی ناظر به ابعاد تاریخی و جغرافیایی قصص قرآن است و برخی دیگر مربوط به ابعاد زیبایی شناسی قصص قرآن و ابعاد هنری و اعجاز بیانی آن است.
از سوی دیگر هر یک مفسران باتوجه به رویکرد تفسیری خویش در ذیل آیات قصص به تفسیر آن پرداختهاند. در برخی از تفاسیر اهل سنت غالباً به جزئیات قصص پرداختهاند مانند «جامع البیان» طبری(د ۳۱۰ق)، «لطائف الاشارات» قشیری(د ۴۶۵ق)، «الجامع لأحکام القرآن» قرطبی(د ۶۷۱ق)، «الدر المنثور» سیوطی(د ۹۱۱ق) که در ذیل قصص روایات متعددی دیده مىشود، که جزئیات گوناگونی از قصص قرآن در آن بیان شده که برخی از آنها از قبیل إسرائیلیات و روایات غیر معتبر به شمار مىرود و چه بسا خالی از ابعاد هدایتی و تربیتی باشد.[۱]
در این میان یکی از موضوعات اساسی در تفسیر قرآن، ابعاد کلامی و جنبهه ای استنباط کلامی از قصص قرآن در حوزه مباحث «امامت» است. لذا موارد گوناگونی مىتوان یافت که مفسران امامی در تفسیر برخی آیات قصص نکات قابل توجهی از مباحث «امامت پژوهی» در استنباط از آن قصص بیان کردهاند، در آثار کلامی امامیه در مباحث «امامت» نیز اهتمام بسیاری نسبت به تفاسیر امامیه، در استنباط کلامی به آیات دیده مىشود. از سوی دیگر تأمل در روایات تفسیری اهل بیت(ع) در باب قصص قرآن نشان مىدهد که یکی از مهمترین شیوههای اهل بیت(ع) در تبلیغ امامت و تبیین ابعاد گوناگون آن و نیز در پاسخگویی به شبهات شیعیان و در احتجاج با مخالفان این است که به قصص قرآن در مسائل کلامی «امامت» استناد بسیاری داشتهاند. نمونههای متعددی از روایات رسول خدا(ص) در آثار روایی امامیه و اهل سنت و نیز روایات بسیاری از اهل بیت(ع) در آثار روایی و تفسیری امامیه شاهد این مدعاست حتی برخی از اصحاب معصومان(ع) در مناظرات و احتجاجات خویش با مخالفان از این شیوه بهره جستهاند. در آثار کلامی متقدم و متأخر امامیه نیز این شیوه از جایگاه ویژهای برخوردار است.
از سوی دیگر دانشمندان اهل سنت در تفاسیر و کتب علوم قرآنی و تک نگاریهای خویش در باب قصص قرآن، تنها به ابعاد زیبایی شناسی قصص قرآن و ابعاد هنری و اعجاز بیانی آن پرداختهاند و غالباً به ارتباط آن با مباحث امامت اشارهای نکردهاند. ایشان در مباحث پیرامون «اهداف، اغراض و رسالت قصص قرآن» نیز مباحثی از قبیل تسلی دادن به رسول خدا(ص) و مؤمنان، عبرت از امتهای پیشین، تثبیت روح ایمان در مسلمانان و مطالبی این چنین بیان کردهاند و غالباً اشارهای به ابعاد استنباطی مباحث امامت از قصص قرآن نداشتهاند، این امر عجیبی نیست چراکه در خصوص امامت تفاوتی اساسی در مبانی کلامی با امامیه دارند اما تعجب اینجاست که برخی آثار علوم قرآنی و تک نگاریهای امامیه در باب قصص قرآن، نیز کمتر اشارهای به «مباحث امامت» دیده مىشود و غالباً متأثر از همان دیدگاههای علوم قرآنی دانشمندان اهل سنت هستند. از سوی دیگر آثاری با موضوع «امامت در قرآن» که در دوران معاصر نگاشته شده غالباً به آیات معروفی چون آیه ولایت، آیه إطاعت از اولی الأمر، آیه تطهیر، آیه إکمال، و آیاتی از این قبیل إشاره کردهاند و به بهرههای کلامی از قصص قرآن در مسائل امامت کمتر توجه کردهاند. لذا امامت پژوهی در قصص قرآن و به تعبیر دیگر تبیین جایگاه قصص قرآن در استنباط کلامی در موضوع امامت یکی از خلاهای اساسی در حوزه مطالعات میان رشتهای رشتههای علوم قرآنی، تفسیر قرآن و علم کلام است. البته قرار نیست که در این رساله در هر موضوعی همه استدلالها را ذکر کنیم به عنوان مثال در بحث عصمت، ادله قرآنی، روایی، عقلی و موارد دیگر را مطرح کنیم یا در مسأله طول عمر ادله عقلی، علمی، قرآنی و روایی را مورد بررسی قرار دهیم زیرا این خروج از موضوع محسوب مىشود. رسالت اصلی این رساله مشخص کردن بخشی از ظرفیتهای قصص قرآن در زمینه استدلالهای قرآنی مربوط به مسائل اساسی امامت و مهدویت است تا اگر از امامت سخن مىگوییم از این ظرفیت عالی غافل نمانیم.
۲- ضرورت تحقیق و هدف
توجه به نکات زیر بر لزوم و ضرورت پژوهش در این موضوع مىافزاید.
أ- توجه به حجم قابل توجه قصص قرآن و ضرورت نگاه نو به قصص قرآن در استنباط مباحث امامت و مهدویت
ب- با استناد به قصص قرآن کریم در تبیین مباحث امامت و مهدویت و پاسخگویی به مهمترین شبهاتی که از دیرباز تاکنون وجود داشته است، مىتوان پاسخ داد به ویژه در مقام احتجاج با اهل سنت و با آنان که روایات امامیه را نمىپذیرند.
ج- إرائه یکی از شیوههای اهل بیت(ع) در تبلیغ و احتجاج با مخالفان
د- تاکنون پژوهش مستقل و قابل توجهی در این جنبه از ابعاد قصص قرآن سامان نیافته است.
ه- بهره گیری کلامی از قصص قرآن در تبیین مباحث امامت و مهدویت مىتواند در کنار اغراض دیگر قصه گویی در قرآن، به عنوان یکی دیگر از اهداف و مقاصد اساسی قصص قرآن کریم بشمار آید.
و- در تفاسیر اهلسنت ذیل آیات قصص قرآن، به خوبی مشخص است که به مسائل حاشیهای چون ذکر جزئیات این قصص پرداخته شده است؛ این مطالب افزون بر اینکه به لحاظ هدایتی کارآمد نیست به لحاظ اعتبار نیز جای تأمل است چراکه وجود روایات ضعیف و نیز إسرائیلیات در میان آنها دیده مىشود. اما در تفاسیر و کتب کلامی شیعه، به ابعاد امامت پژوهی در ذیل آیات قصص قرآن پرداخته شده است. این امر بیانگر جایگاه ویژه قصص قرآن در استنادات و استنباطات کلامی است البته نکات استنباط شده از قصص قرآن در تفاسیر و آثار کلامی شیعه پراکنده بوده و به صورت نظام مند، منسجم و منظم در یک مجموعه مستقل تبیین و إرائه نشده است.
۳- پرسش‌های اساسی تحقیق
پروژه های پژوهشی در مورد بنمایههای کلامی امامت در قصص قرآن کریم
