lفاز مایع
v فاز بخار wسیم، فتیله
مقدمه
مقدمه
لوله گرمایی به دلیل توانایی ویژه در انتقال گرما بدون اتلاف قابل‌توجه، یکی از یافته‌های مهم مهندسی انتقال گرما در قرن بیستم است. کاربرد اصلی لوله‌های گرمایی در ارتباط با مسائل حفاظت زیست‌محیطی و صرفه‌جویی سوخت و انرژی است.
لوله‌های گرمایی دستگاه‌های انتقال گرمای دو فاز هستند که فرایند تبدیل مایع به بخار و برعکس بین اواپراتور و چگالنده با هدایت گرمایی بالا انجام می‌شود. به دلیل ظرفیت بالای انتقال حرارت، مبادله‌کن‌های گرمایی با لوله گرمایی بسیار کوچک‌تر از مبادله‌کن‌های سنتی هستند. به کمک سیال کاری موجود در لوله گرمایی، گرما می‌تواند در اواپراتور جذب و به ناحیه چگالنده حمل شود که در آنجا با آزاد شدن گرما به محیط سرد، بخار چگالیده می‌شود. فن‌آوری لوله گرمایی کاربردهای فزاینده‌ای در افزایش عملکرد حرارتی مبادله‌کن‌های گرما در میکروالکترونیک، ذخیره انرژی گرمایی، تهویه و دستگاه‌های تهویه اتاق عمل، اتاق‌های تمیز و بخش‌های صنعتی دیگر شامل تکنولوژی انواع مختلف راکتورهای هسته‌ای و صنایع فضایی دارد. لوله‌های گرمایی ساختاری جامع دارند که دست‌یابی به هدایت گرمایی بسیار بالا با کمک جریان دو فاز با گردشی مویین را ممکن می‌سازد. یک لوله گرمایی با کمک رژیم جریان دو فاز به‌عنوان سیستم تبخیری-چگالش کار می‌کند که برای انتقال گرمایی که همان گرمای نهان تبخیر است، در فاصله‌های طولانی با اختلاف دمای کوچک به کار می‌رود. گرمایی که به اواپراتور اضافه می‌شود، به سیال کاری از طریق هدایت انتقال می‌یابد و موجب تبخیر سیال کاری در سطح ساختار مویین می‌شود. تبخیر موجب افزایش فشار محلی بخار در اواپراتور و جریان بخار به سمت چگالنده می‌شود که به‌وسیله گرمای نهان تبخیر حمل می‌گردد. ازآنجاکه انرژی در چگالنده استخراج می‌شود، بخاری که در سطح ساختار مویین چگالیده می‌شود، گرمای نهان را آزاد می‌کند. مزیت لوله‌های گرمایی به نسبت روش‌های معمول دیگر، هدایت گرمایی بالا در حالت پایا است؛ بنابراین، لوله گرمایی می‌تواند مقدار زیادی گرما را با اختلاف دمای کم در طول‌هایی نسبتاً زیاد حمل کند. لوله‌های گرمایی با سیال کاری فلزی می‌توانند هدایت حرارتی چند هزار برابر یا حتی جند ده هزار برابر گرما مانند نقره و مس داشته باشد. لوله‌های گرمایی می‌توانند در گستره وسیعی از دماها با انتخاب سیال کاری مناسب استفاده شود. در شکل (۱-۱) یک نمونه از لوله‌های گرمایی نشان داده‌شده است. لوله‌های گرمایی علاوه بر نوع ساده انواع مختلفی دارند مانند لوله گرمایی حلقوی^[۱] و مسطح، در شکل (۱-۲) یک نمونه از لوله گرمایی حلقوی را نشان می‌دهد.

شکل ‏۱‑۱ قسمت‌های مختلف یک لوله گرمایی ]۴۳[
شکل ‏۱‑۲ لوله گرمایی حلقوی ]۱۹[
شرح موضوع
یکی از کاربردهای لوله گرمایی در صنایع فضایی است. هدف زیرسیستم کنترل حرارت در کاربردهای فضایی این است که دما را در مدت کار ماهواره در محیط فضا در محدوده خاصی نگه دارد. به‌طورکلی، تکنیک‌های کنترل حرارت به دودسته تقسیم می‌شوند: غیرفعال^[۲] و فعال^[۳]. نوع غیرفعال تا جای ممکن ترجیح داده می‌شود، به دلیل آسانی، قابل‌اعتماد بودن، هزینه و عدم مصرف توان ]۱[.
لوله‌های گرمایی از تکنیک‌های کنترل گرمای غیرفعال هستند که معمولاً در کاربردهای فضایی استفاده می‌شوند و دارای عمر زیاد و هدایت گرمایی بالا هستند. کاربردهای اصلی لوله‌های گرمایی در ماهواره‌ها عبارت‌اند از: ۱- انتقال گرما از محل‌های با اتلاف حرارت زیاد به رادیاتور در فواصل طولانی یا ۲- پخش گرما در سطح پنل به‌منظور کم کردن گرادیان حرارتی و بهتر کردن توزیع دما]۱[.
لوله‌های گرمایی انتقال حرارت را در ماهواره‌ها در برابر افزایش کم جرم بسیار افزایش می‌دهند. عملکرد آن‌ها شامل تغییر فاز، همراه با نرخ گرمایی زیاد در دمای تقریباً ثابت است؛ بنابراین، لوله‌های گرمایی اختلاف دما را در صفحات از بین می‌برد و دما را در مناطقی که تمرکز چاه یا چشمه گرمایی وجود دارد، متعادل می‌کند. ]۲[
لوله‌های گرمایی از دهه هفتاد میلادی در کنترل دمای ماهواره استفاده می‌شوند. لوله‌های گرمایی تجهیزات بسیار مناسبی برای کاربردهای فضایی هستند زیرا برای کار به الکتریسیته نیاز ندارند، دارای قسمت‌های متحرک نیستند، دارای ظرفیت انتقال گرمای استثنایی هستند و اگر تکنولوژی مناسبی به‌کاربرده شود، دارای عمر طولانی هستند.
یکی از قسمت‌هایی که در وسایل هوایی نیاز به کنترل دما دارند، صفحات ساندویچی با هسته لانه‌زنبوری هستند. از صفحات لانه‌زنبوری^[۴] به‌طور گسترده‌ای در صنایع هوایی به‌عنوان بدنه وسایل هوایی استفاده می‌شود. بدنه‌های ساخته‌شده از این صفحات مزایای زیادی دارند اما هدایت گرمایی آن‌ها ناکافی است، به همین دلیل لوله‌های گرمایی در زیر این پوشش قرار می‌گیرند تا هدایت گرمایی این صفحات افزایش یابد. استفاده می‌شود. صفحات لانه‌زنبوری شامل سه لایه اصلی است: دولایه پوشش و پرکننده بین آن‌ها. پوشش از آلیاژ آلومینیوم ساخته شده است. پرکننده‌های لانه‌زنبوری از پوشش آلومینیوم ساخته شده‌اند و ساختاری سلولی دارند. دستگاه‌ها در زیر پوشش قرار می‌گیرند. سطح بیرونی صفحه گرما را می‌تاباند]۲[.
شکل ‏۱‑۳ لوله گرمایی داخل صفحه لانه‌زنبوری
پژوهش‌ها نشان می‌دهند که ساختارهای ساندویچی شبکه‌ای، سیستم‌هایی با تحمل بار زیاد هستند.
لوله‌های گرمایی برای پخش گرمای تجهیزات در طول صفحات ساختاری به کار می‌روند، آن‌ها معمولاً به صفحات لانه‌زنبوری متصل و یا داخل آن‌ها قرار گرفته‌اند (شکل ۱-۳). برای چنین کاربردهایی لوله‌های گرمایی با فتیله از جنس آلومینیوم و سیال آمونیاک معمولاً استفاده می‌شود. درحالی‌که آمونیاک دارای خواص ترموفیزیکی مناسبی است اما سیالی فشار بالا و خطرناک است. همچنین می‌توان از استون به‌عنوان سیال کاری که ماده‌ای بی‌خطر است استفاده کرد. لوله‌های گرمایی با استون قبلاً در دو ماهواره که به مدت چهار سال در حال کار بوده‌اند استفاده شده است]۳[.
اهمیت موضوع
لوله‌های گرمایی برای کاربردهای فضایی باید تحت تأثیر شرایط محیطی متفاوتی کار کنند. دو مورد باید در نظر گرفته شود: شرایط کاری سرمای شدید و گرمای شدید. شرایط سرما در انقلاب تابستانی که کمترین اتلاف گرما برای تجهیزات وجود دارد، درحالی‌که شرایط گرم مربوط به انقلاب زمستانی و بیشترین اتلاف گرمایی تجهیزات است. آزمایش‌های در سطح زمین نمی‌توانند شرایط عملکردی لوله گرمایی را در حالت شتاب گرانش صفر بازتولید نماید، بنابراین استفاده از مدل‌سازی اهمیت می‌یابد. در این پایان‌نامه لوله‌های گرمایی در صفحات لانه‌زنبوری شبیه‌سازی و نقش آن‌ها در کنترل دما بررسی‌شده است.
مرور ادبیات موضوع
در طول ۳۰ سال گذشته مطالعات عددی گسترده‌ای برای آسان کردن فهم عملکرد لوله‌های گرمایی انجام‌شده و به طراحی آن به‌طور عملی کمک کرده است. درنتیجه روش‌های بسیاری برای پوشش جنبه‌های مختلف عملکرد لوله‌های گرمایی توسعه داده شده‌اند]۴٫[
گستره مدل‌های عددی برای لوله گرمایی از تحلیل توده‌ای تا جریان بخار شبه یک‌بعدی، برای درهم آمیختن جریان بخار سه‌بعدی و هدایت گرمای دیواره را شامل می‌شود ]۴٫[
فقری و پروانی به تحلیل عددی جریان آرام در لوله گرمائی حلقوی پرداختند. نمایش بیضوی و سهموی معادلات حاکم بر حرکت سیال برای جریان آرام، پایا و دوبعدی در یک لوله گرمائی حلقوی با توزیع بار سرمایش و گرمایش گوناگون به‌طور عددی تحلیل شدند. نتایج نشان داد که جریان با نرخ بسیار بالای چگالش برمی‌گردد و نمایش سهموی تصویری به‌ اندازه کافی دقیق را از تغییر فشار بخار در هر دو نرخ کم و زیاد چگالش نشان می‌دهد. روش تقریبی تحلیلی هم‌چنین می‌تواند افت فشار و تغییر سرعت را به‌طور دقیق در طول لوله گرمایی حلقوی به همراه محلی را که جریان در قسمت کندانسور بازمی‌گردد، پیش‌بینی کند. هم‌چنین مشخص شد که برای جریان آرام بخار در لوله‌های گرمایی، جریان در چگالنده برمی‌گردد که دلیل آن عدد رینولدز بالاست]۵٫[
چن و فقری تحلیلی عددی برای عملکرد کلی لوله گرمایی با یک یا چند منبع گرمایی را ارائه دادند. تحلیل شامل هدایت گرمایی در دیواره و منطقه مایع –فتیله همراه با تأثیر تراکم‌پذیری بخار در داخل لوله گرمایی است. معادلات بیضوی حاکم به‌صورت دوبعدی همراه با روابط تعادل ترمودینامیکی و شرایط مرزی مناسب به‌صورت عددی حل شده‌اند. حل در تطابق خوبی با داده‌های تجربی بخار و دمای دیواره در هر دو دمای عملکردی بالا و پایین است. این مدل توانایی مناسبی در پیش‌بینی عملکرد لوله‌های گرمایی با یک یا چند منبع گرمایی دارند.برای لوله‌های گرمایی که از آب به‌عنوان سیال کاری استفاده می‌کنند، دمای بخار در طول لوله گرمایی تقریباً ثابت است. این به خاطر افت فشار بسیار کم در اطراف لوله در مقایسه با فشار بخار استاتیک و همچنین تعادل ترمودینامیکی بین فشار و بخار در فصل مشترک مایع و بخار است]۶٫[
فقری و همکاران جریان یک‌بعدی، گذرا و تراکم‌پذیر بخار را در یک لوله گرمایی مدل کردند. نتایج عددی با بهره گرفتن از روش تفاضل محدود به دست آمد. مدل برای جریان بخار شبیه‌سازی‌شده و جریان بخار واقعی در لوله گرمایی سنجیده شده است. مقایسه خوبی بین نتایج گذرای حاضر برای جریان بخار لوله گرمایی شبیه‌سازی‌شده با نتایج قبلی مدل دوبعدی عددی به‌دست‌آمده و نتایج حالت دائم با نتایج تجربی موجود تطابق خوبی دارند. رفتار گذرای جریان بخار تحت سرعت‌های مادون صوت، صوت و مافوق صوت همراه با شار جرمی زیاد با موفقیت پیش‌بینی شده است. برای لوله گرمایی شبیه‌سازی‌شده، جریان بخار به‌سرعت به حالت دائم می‌رسد. توزیع دما و فشار در طول حالت گذرا بسیار از حالت دائم آن متفاوت است. داده‌های تجربی برای حالت گذرا برای دانستن رفتار گذرای جریان بخار در دمای بالا و پایین موردنیاز است. مدل یک‌بعدی می‌تواند تلاش‌های موردنیاز برای حل مسئله جریان بخار را کاهش دهد]۷٫[
ایزمیل و زرندیت مدل تحلیلی-عددی تعمیم‌یافته جریان داخلی در لوله گرمایی را ارائه دادند. فرمولاسیون این مدل بر پایه فرمولاسیون دوبعدی معادله‌های انرژی و ممنتوم در نواحی بخار و مایع و همچنین لوله فلزی است. حل عددی مدل با بهره گرفتن از کد عددی SIMPLE به دست آمده است. میدان جریان‌ها و همچنین میدان‌های فشار برای هندسه‌های مختلف یافته و بحث شده است. جریان‌های بخار و مایع آرام و حالت پایاست. این مدل تطابق خوبی با نتایج تجربی به‌دست‌آمده برای هر دو مقطع مستطیلی و دایروی را داراست]۸٫[
کزنتزوف و سیتنیکف مدلی ریاضی برای انتقال حرارت و جرم در لوله گرمایی استوانه‌ای دماپایین فرموله کردند. در این کار مدل‌سازی عددی مسئله انتقال حرارت و جرم انجام شده است. توزیع سرعت، فشار و دما در لوله‌های حرارتی به دست آمده است. نتایج به‌دست‌آمده همچنین می‌تواند برای تحلیل بازده و توان لوله‌های حرارتی دماپایین به کار روند. این حل با بهره گرفتن از روش تفاضل محدود انجام و حرکت سیال در محیط فتیله با بهره گرفتن از قانون دارسی توصیف ‌شده است و همچنین از تشعشع و نیروهای حجمی صرف‌نظر شده است]۹٫[
ریفت و همکاران به بررسی تکنیک‌های عددی موجود استفاده‌شده برای شبیه‌سازی عملکرد لوله گرمایی با فتیله و بدون فتیله بر پایه تحلیل روش‌های مدل‌سازی جاری پرداختند. در این کار جریان بخار به‌عنوان جریانی دوبعدی بحث شده است. جریان از درون ناحیه مایع-فتیله به‌عنوان مسئله‌ای یک‌بعدی بررسی شده است. جریان‌های بخار و مایع با بهره گرفتن از دستگاه معادلات حاکم، تراکم‌پذیری حرارتی ترکیبی، روابط هیدرودینامیکی و موئینگی و همچنین روابط هندسی باهم کوپله شده‌اند. روش تفاضل محدود برای تحلیل عددی به کار گرفته شد و زبان فرترن برای توسعه برنامه کامپیوتری استفاده شد. از مدل برای تحقیق در مورد ویژگی‌های لوله‌های گرمایی با فتیله بلند، شامل تغییر سطح مقطع، سرعت محوری/شعاعی، فشار و دمای جریان‌های سیال/بخار همراه با موقعیت ارتفاع بالای سطح مایع استفاده شد. برای ارزیابی پیش‌بینی‌های مدل، تجهیزات آزمایش برای آزمایش‌های تجربی ساخته شد. این شامل اندازه‌گیری دمای سطح و جریان گرمای همراه با انتقال حرارت در لوله گرمایی می‌شود. نتایج حاصل از آزمایش توافقی کلی با پیش‌بینی‌های عددی، هنگامی‌که شرایط آزمایش آخر نزدیک فرضیات آزمایش باشد، دارند]۴٫[
فقری به حل معادلات حرکت سیال برای جریان تراکم پذیر و تراکم‌ناپذیر در یک لوله گرمایی حلقوی^[۵] پرداخت. علاوه بر این حل تشابهی ارائه شده است که می‌تواند افت فشارها را در همه قسمت‌های لوله گرمایی پیش‌بینی کند. هم‌چنین تحلیلی تئوری برای پیش‌بینی محدودیت صوتی برای لوله گرمائی ارائه شده است. درنهایت مشخص شد که معادله به‌دست‌آمده برای محدودیت صوتی برای لوله گرمائی حلقوی برای بارهای گرمایی متقارن و نامتقارن قابل‌استفاده است. تخمین دقیق افت فشار در قسمت اواپراتور برای جریان‌های بخار تراکم‌پذیر و تراکم‌ناپذیر انجام‌پذیر است]۱۰٫[
نوری و لایقی روشی عددی بر پایه الگوریتم SIMPLE برای تحلیل جریان بخار در یک لوله گرمایی حلقوی ارائه دادند. روش تحلیل آن‌ها نیز مبتنی بر روش فقری بود. واکنش لوله گرمایی حلقوی^[۶] به شارهای گرمایی مختلف در قسمت‌های اواپراتور و چگالنده مطالعه شده‌اند. جریان سیال و انتقال گرما در فضای حلقوی بخار با بهره گرفتن از معادله نویر – استوکس شبیه‌سازی شده است. معادلات حاکم به‌صورت عددی با روش حجم محدود حل شده‌اند. فشار بخار و توزیع دما در طول لوله گرمائی حلقوی برای تعدادی از موارد تست‌شده متقارن پیش بینی شده است. بازگشت جریان بخار و گذار به جریان آشفته نیز پیش بینی شده است. نتایج با داده‌های عددی موجود مقایسه شده و توافق خوبی در همه زمینه‌ها وجود دارد؛ بنابراین مدل توسعه داده‌شده جریان بخار در این مقاله دقت خوب و همگرایی مناسبی را در محدوده اعداد رینولدز پائین نشان می‌دهد]۱۱٫[
کایا و گلداک مدلی سه‌بعدی برای شبیه‌سازی حالت پایای لوله گرمایی با بهره گرفتن از روش المان محدود ارائه دادند. معادلات جرم ممنتوم و انرژی در کل لوله گرمایی برای جریان مایع و بخار حل شده‌اند. پروفیل دمای دیواره بیرونی محاسبه‌شده در سازگاری مناسبی با اطلاعات تجربی قرار دارند. توزیع فشار بخار و مایع نیز ارائه و بحث شده‌اند. نشان داده شده است که جریان بخار حول مرکز لوله گرمایی حتی تحت بار غیریکنواخت تقریباً متقارن باقی می‌ماند. این مدل دارای ویژگی‌های زیر است:

1. 1. مدل‌سازی سه‌بعدی اجازه شبیه‌سازی گرمای غیریکنواخت در لوله‌های گرمایی را می‌دهد.

1. 1. لوله‌های گرمایی با دمای بالا قابل شبیه‌سازی هستند.

1. 1. جریان مایع داخل فتیله در نظر گرفته شده است که اجازه تخمین دقیق‌تر توزیع دما را می‌دهد.

1. 1. عبارات انتقال توسعه‌یافته دارسی منجر به تخمین دقیق‌تر افت فشار اطراف فتیله می‌شود]۱۲٫[

محجوب و مهتاب‌روشن به شبیه‌سازی عددی لوله گرمایی متعارف پرداختند، روش آن‌ها در ادامه روش استفاده‌شده توسط نوری و لایقی بود. با این تفاوت که ابتدا حل برای لوله‌های گرمایی استوانه‌ای توسعه داده شد و علاوه بر منطقه بخار، معادله جریان برای منطقه مایع-فتیله نیز حل شد. جریان به‌صورت تراکم‌ناپذیر فرض و در دستگاه مختصات استوانه‌ای حل شد. برای حل لوله گرمایی به دو قسمت منطقه بخار و ساختار فتیله و مایع تقسیم شد. معادلات حاکم در منطقه بخار شامل پیوستگی، ناویر-استوکس و انرژی است؛ که با بهره گرفتن از الگوریتم SIMPLE حل شده‌اند. برای مطالعه تأثیر تغییرات پارامترها بر عملکرد لوله گرمایی معیاری انتخاب و تأثیر تغییر یک پارامتر را هنگامی‌که پارامترهای دیگر ثابت است، بررسی می‌کند. قانون دارسی برای محیط متخلخل در معادله ممنتوم انتخاب شده است. درنهایت نتایج به‌دست‌آمده با دیگر نتایج موجود مقایسه و تطابق خوبی باهم دارند. نتایج نشان می‌دهد که مقاومت حرارتی لوله گرمایی با افزایش تخلخل فتیله افزایش و با افزایش هدایت گرمایی و شعاع لوله گرمایی کاهش می‌یابد]۱۳٫[
پویو و همکاران شبیه‌سازی یک لوله گرمایی مسی را که دارای جریان دائم و آرام بود، ارائه دادند. روش کار آن‌ها نیز مانند روش محجوب و مهتاب روشن مبتنی بر جداسازی دو ناحیه مایع-فتیله و بخار بود. جریان همچنین تراکم‌ناپذیر و سه‌بعدی برای تخمین پروفیل‌های دما، فشار و سرعت در نظر گرفته شدند. در این شبیه‌سازی از مدل انتقال غیردارسی برای فتیله متخلخل برای تعیین جریان مایع از درون قسمت مایع-فتیله استفاده شده است. منابع گرمایی تبخیر و چگالش در معادله آنتالپی کل در قسمت مایع-فتیله برای توصیف از دست دادن یا گرفتن گرما از تبخیر و چگالش در نظر گرفته شده است. معادلات غیرخطی جبری از روش گسسته‌سازی حجم محدود با بهره گرفتن از روش جداسازی تکراری و الگوریتم SIMPLEC حل شده‌اند. نتایج عددی دمای دیواره بیرونی، فشار خط مرکز و بزرگی سرعت در توافق مناسبی با عملکرد لوله گرمایی قرار دارند. نتایج دمای دیواره بیرونی و بزرگی سرعت خط مرکزی بهتر از نتایج مطالعات پیشین است و نتایج دمای دیواره بیرونی با نتایج تجربی سازگاری مناسبی دارند. جریان مایع از داخل فتیله متخلخل، با بهره گرفتن از معادلات ناویر استوکس همراه با معادلات ونگ و چنگ با بهره گرفتن از فرضیات زیر بیان می‌شود:

• • ازآنجاکه لوله‌های گرمایی با ورودی گرمایی غیریکنواخت کار می‌کنند، تحلیل سه‌بعدی برای این مطالعه در نظر گرفته شده است.

• • از اثرات جاذبه به دلیل آن‌که تحلیل برای لوله گرمایی افقی است، صرف‌نظر شده است]۱۴٫[

تاچاپونگ و همکاران نیز با بهره گرفتن از روش ارائه‌شده توسط محجوب و مهتاب روشن به بررسی تأثیر فشار موئین بر عملکرد لوله گرمائی پرداختند، آن‌ها در این مطالعه، به شبیه‌سازی عددی دوبعدی انتقال گرما و جریان سیال در حالت پایا با بهره گرفتن از روش المان محدود پرداختند، دامنه حل شامل هسته بخار، فتیله و دیواره است. مدل فشار موئین برای فصل مشترک مایع- بخار استفاده شده است. این فرض برای تحقیق درباره اثر فشار موئین بر عملکرد لوله گرمائی انجام شده است. این فرض همچنین بر توزیع دمای دیواره در انتهای قسمت اواپراتور تأثیر می‌گذارد. برای تائید اعتبار این شبیه‌سازی، نتایج توزیع دمای دیواره و بخار با داده‌های تجربی لوله گرمائی به‌دست‌آمده توسط هوانگ و همکاران مقایسه شده‌اند. نتایج عددی نشان می‌دهد که گرادیان فشار موئین داخل فتیله در انتهای قسمت اواپراتور بسیار بزرگ است. این گرادیان فشار شاید به دلیل حرکت سریع مایع در انتهای قسمت اواپراتور باشد، بنابراین انتقال گرمای بهینه را از طریق جابه‌جائی فراهم می‌کند. درنتیجه ارزیابی با نتایج تجربی نشان می‌دهد که توزیع دمای دوبعدی به‌خوبی شبیه‌سازی‌شده است که می‌تواند به طراحی دقیق و بهینه لوله گرمائی کمک کند]۱۵٫[
از شبیه‌سازی‌های تحلیلی نیز می‌توان به کار شبگرد و فقری اشاره کرد. آن‌ها در این کار به بررسی عملکرد لوله گرمایی استوانه‌ای با چند منبع حرارتی پرداختند. مدل حالت پایای تحلیلی برای لوله حرارتی استوانه‌ای که تحت‌فشار حرارتی ثابت یا سرمایش جابه‌جایی قرارگرفته، ارائه شده است. دو وضعیت سرمایش شار گرمایی ثابت و سرمایش جابه‌جایی مدل شده است. مدل ارائه‌شده هدایت حرارتی در دیواره لوله گرمایی همراه با جریان سیال و هیدرودینامیک بخار کوپله شده است و به منابع حرارتی مختلفی مجهز است. مطالعه پارامتری که روی اثر هدایت حرارتی محوری در دیواره لوله گرمایی انجام شده است، مشخص کرد که حذف اثر هدایت حرارتی محوری در دیواره منجر به تخمین زیاد از افت فشار، بسته به مشخصات لوله گرمایی در حدود ۱۰ درصد می‌شود. در نظر گرفتن هدایت حرارتی محوری، همچنین برای دست‌یابی به توزیع دمای دقیق در لوله گرمایی مهم است. مدلی ساده برای پیش‌بینی و تعیین کمیت معیار اهمیت انتقال حرارت محوری در دیواره لوله حرارتی توسعه داده شده است. صرفه‌جویی قابل‌ملاحظه‌ای در زمان با بهره گرفتن از مدل تحلیلی ارائه‌شده به نسبت مدل عددی حاصل شده است. مدل توسعه داده‌شده ابزاری مفید برای تشخیص حد موئینگی لوله‌های گرمایی استوانه‌ای ارائه می‌دهد و می‌تواند برای بهینه‌سازی و کاربردهای طراحی استفاده شود]۱۶٫[
از کارهای دیگر در مورد لوله گرمایی می‌توان به کار تسای و همکاران در مورد روش تست دینامیک برای تعیین عملکرد حرارتی لوله گرمائی اشاره کرد. تعدادی از پارامترهای دینامیک عملکرد حرارتی لوله گرمائی توسط پدیده گذار مشاهده شدند. زاویه خمش، نسبت‌های پری^[۷] و شکل‌های لوله گرمائی مطالعه شدند تا تأثیر آن‌ها بر عملکرد حرارتی لوله‌های گرمائی برای هر دو تست حالت پایا و دینامیک مشخص شود. مدل به‌دست‌آمده بر پایه تست دینامیک برای توصیف نتایج تجربی به کار گرفته شد. نتایج تجربی نشان می‌دهد که تغییر شکل لوله گرمائی، به عملکرد حرارتی آن آسیب قابل‌توجهی می‌زند. افزایش نسبت پری، محدودیت‌های عملکردی را افزایش می‌دهد، اما منجر به پاسخ‌های دمایی لوله گرمائی با حساسیت کمتر می‌شود. پارامترها و تأثیر فاکتورها بین تست حالت پایا و تست دینامیک به‌طور قابل‌توجهی مشابه است؛ بنابراین تست دینامیک می‌تواند به‌جای تست حالت پایا برای تعیین عملکرد حرارتی لوله گرمائی وقتی‌که بازده بالا اولویت اصلی است، به کار گرفته شود]۱۷٫[
از انواع لوله‌های گرمایی می‌توان به لوله گرمایی حلقوی^[۸] اشاره کرد. ولاسف و ریل مدلی برای لوله گرمایی حلقوی ارائه دادند که با نتایج تجربی ارزیابی می‌شود. یک LHP معمولی شامل اواپراتور، چگالنده، محفظه جبرانی و خطوط انتقال مایع و بخار است. رفتار لوله گرمایی حلقوی در این کار به‌عنوان جزئی از سیستم کنترل ماهواره تحت سناریوهای مختلف تأثیر شار گرمایی مداری چگالنده رادیاتور پیش‌بینی می‌شود. مدل ریاضی کنترل قسمت بخار-مایع در چگالنده و هم‌چنین نرخ جریان در محفظه جبرانی را نشان می‌دهد. ویژگی‌های فاز بخار نهایی در خط مایع و چگالش جزئی^[۹] بخار در خط بخار نیز در این مدل قرار دارد. در چگالنده LHP، ضخامت فیلم چگالیده شده در لوله با حل همزمان معادلات انرژی و ممنتوم و تعادل جرمی با در نظر گرفتن تنش برشی در خط اتصال تعیین می‌شود. استون به‌عنوان سیال کاری انتخاب شده است. شرایط آزمایش در مدل ریاضی بازتولید می‌شود و پارامترهای آن برای توسعه ظرفیت مدل برای نشان دادن عملکرد LHP واقعی تنظیم شده است]۱۸٫[
بای و همکاران مدل ریاضی حالت پایا را برای یک لوله حرارتی به دست آوردند و با نتایج تجربی مقایسه کردند. مدل‌سازی فتیله اواپراتور نه‌تنها شامل فتیله تک لایه بلکه شامل فتیله ترکیبی دولایه نیز می‌شود. مدل جریان حلقوی در مدل چگالنده اتخاذ شده است که در آن اثر کشش سطح سیال و اثرات متقابل بین فاز مایع و بخار شامل تنش‌های برشی ناشی از انتقال ممنتوم و اصطکاک در نظر گرفته شده است. مدل می‌تواند طول کاهش ناحیه دو فاز چگالنده را تحت هدایت ثابت که درنتیجه انبساط حجمی مایع در محفظه جبرانی پیش‌بینی کند و در تطابق خوبی با نتایج تجربی قرار دارد. همچنین نشان داده شده است که کاربرد فتیله در لایه ترکیبی می‌تواند عملکرد لوله گرمایی حلقوی را تحت شرایط هدایت متغیر به خاطر کاهش تنش از اواپراتور به محفظه جبرانی بهبود بخشد. مطالعه پارامتری بر اثرات دمایی چاه گرمایی، دمای محیط، سیال کاری و دمای کاری نیز بحث شده است که بیشتر مربوط به فهم ویژگی حالت پایای لوله گرمایی حلقوی است]۱۹٫[
امروزه استفاده از نانوسیال به‌عنوان سیال کاری به دلیل بهبود عملکرد لوله‌های گرمایی متداول شده است. سلومون و همکاران مدلی عددی دوبعدی و گذرا را برای پیش‌بینی هسته بخار، دمای دیواره فشار بخار، سرعت بخار و سرعت مایع در فتیله ارائه دادند. معادلات جرم، ممنتوم و انرژی به‌طور عددی برای نواحی بخار و مایع حل شدند اثر نانو سیال آب-مس بر عملکرد انتقال حرارت لوله گرمائی با بهره گرفتن از مدل توسعه داده‌شده، مطالعه شده است و سپس با نتایج مربوط به آب دیونیزه مقایسه شده است. پروفیل‌های گذرای مایع و بخار در ناحیه فتیله با بهره گرفتن از مدل توسعه داده‌شده به دست آمده است. مشخص شد که اضافه کردن نانو ذرات منجر به کاهش دمای دیواره، فشار عملکردی، دمای بخار و مقاومت کلی لوله گرمائی می‌شود: بنابراین انتقال گرما در همان بار گرمائی افزایش می‌یابد. همچنین مشاهده شد که کاهش مقدار تخلخل فتیله به دلیل اضافه شدن نانوذرات هدایت مؤثر ساختار فتیله را که مانند لایه پوششی عمل می‌کند و توانائی انتقال حرارت لوله گرمائی را می‌دهد، افزایش می‌یابد]۲۰ [.
درزمینه لوله گرمایی کارهای تجربی بسیاری نیز انجام شده است که در ادامه می‌آید:

حسن پور و همکاران(۱۳۸۶)، بهینه سازی محیط کشت کالوس آوشین شیرازی برای افزایش تولید اسیدرزمارینک (RA) به عنوان متابولیت ثانویه با بهره گرفتن از تغییر شرایط کشت انجام گرفت. بهینه سازی رشد این بافت با محیط گامبورگ و هورمون بنزیل آدنین (mg/L75/0) در شرایط تاریکی صورت گرفت. پس از آن کالوسها در محیط گامبورگ حاوی ساکارز (۳۰ یا ۶۰ g/L). گلوکز(۶۰ و ۷۵ یا ۹۰g/L) و تحت شرایط فتوپریود نوری ۱۶ ساعت روشنایی و ۸ ساعت تاریکی یا تاریکی کامل قرار گرفتند. تجمع RA در کالوس بالاتر از گیاهچه در شیشه بود و بیشترین مقدار RA (6/15%) با تیمار گلوکز بدست آمد. رشد کالوس در محیط کشت حاوی g/L 75 گلوکز نسبت به محیط حاوی g/L90 گلوکز بیشتر بود. اما اختلاف معنیداری بین سطوح گلوکز برای تولید RA مشاهده نگردید.

اردکانی و همکاران (۱۳۸۴)، بررسی تولید ونگهداری کالوس از بذر گیاه بومادران انجام دادهاند. بررسی توانایی کالوس برای تولید متابولیتهای ثانویه و مقایسه آن با متابولیتهای تولید شده در گیاه کامل بوده است. نتایج بدست آمده نشان داد که بیشترین درصد ترکیبات موجود در اسانس گیاه در آلفا- پینن، بتا– پینن و کاریوفیلن اکساید تشکیل میدهند. در مقابل، کالوس هیچگونه ترکیب اسانسی تولید نکرد. اما بررسی مقدماتی روی عصاره کالوس نشان داد که سلولها، تانن تولید کردهاند. نتایج حاکی از آن است که کالوس بدست آمده از گیاه بومادران در محیط MS و با هورمونهای گیاهی فوق نمیتواند تولید روغن فرار نماید اما کالوس مزبور توانسته است تانن تولید نماید.
اردکانی و همکاران (۱۳۸۳)، در تحقیقی تولید و نگهداری کالوس و توانایی کالوس برای تولید متابولیتهای ثانویه و مقایسه آن با متابولیتهای تولید شده در بذرگیاه رازیانه انجام دادهاند. نتایج بدست آمده نشان میدهد که بیشترین درصد ترکیبات موجود در اسانس گیاه را ترانسآنتول، استراگول و فنچول تشکیل میدهند. در دو محیط دارای (E,E ) 2,4-D کالوسها به میزان ۶۴/۲۲ درصد بودند. نتایج حاکی از آن است که کالوس بدست آمده از گیاه رازیانه در محیط MS و با هورمونهای فوق توانسته است ترکیبات فرار تولید نماید.
احمدی و همکاران(۱۳۹۱)، در تحقیقی بهینه سازی کالوسزایی و سوسپانسیون سلولی در گیاه پروانش (Cathar anthus roseus)، انجام دادهاند. برای این منظور دو آزمایش جداگانه بهینه سازی و کالوسزایی و یک آزمایش بهینه سازی سوسپانسیون سلولی انجام شد. مقایسه میانگین نشان داد که بافت برگ بیشترین کالوس‌زایی را داشت و قطعات ریشه و ساقه در رتبه های بعدی کالزایی بودند. در این آزمایش تیمارهای یک میلی‌گرم در لیتر ۲,۴-D به تنهایی و یا به همراه ۵/۰ میلی‌گرم در لیتر BAP یا KIN بیشترین کالوس را تهیه کردند. در سوسپانسیون سلولی بیشترین وزن خشک سلولی در محیط کشتهای یک میلیگرم در لیتر ۲,۴-D و دو میلیگرم در لیتر ۲,۴-D به همراه یک میلیگرم در لیتر BAP بدست آمد.
تولیت و همکاران (۱۳۸۷)، در بررسی کشت درون شیشهای گیاه ژینکوبیلوبا (Ginkgobiloba L.) از طریق کشت بافت ریزنمونههای مختلف انجام دادهاند. این تحقیق به منظور بررسی کشت درون شیشهایی این گیاه از طریق کشت بافت جهت تعیین بهترین ریزنمونه، محیط کشت و ترکیب هورمونی انجام شد. در این تحقیق فقط کالوس تولید شد و نوساقه بوجود نیامد. نتایج نشان داد که تولید کالوس از ریزنمونه در محیط MS حاوی ترکیب هورمونی mgL BAP5/0 و NAA mg/L1 بیشترین تاثیر را در تولید کالوس داشت.
رضایتمند (۱۳۹۱)، باززایی و تنوعهای سوماتیکی در گیاه شمعدانی عطری (Pelargonium roseuml) با بهره گرفتن از مارکر RAPD و با هدف بهینه سازی شرایط تکثیر و باززایی گیاه شمعدانی عطری و همچنین بررسی تنوعهای سوماتیکی احتمالی گیاهان باززایی شده انجام دادهاند. بیشترین میزان تولید نوساقه و ریشه در محیط کشت حاوی ۲ میلیگرم در لیتر BAP و ۱/۰ میلیگرم در لیتر NAA با بکارگیری جدا کشت برگ مشاهده شد. بررسی تنوع سوماتیکی لاینهای باززایی شده اختلافاتی را از نظر شکل برگ و تعداد و نوع کرکهای برگ نسبت به شاهد و همچنین اختلافات ژنتیکی به صورت حذف و اضافه شدن باندها را در الگوی باندینگ DNA نشان داد.
پورجبار و همکاران (۱۳۸۸)، در مطالعهای به عنوان بهینه سازی شرایط درون شیشهای گیاه دارویی ماریتیغال و بررسی تنوع سوماکلونال حاصل با بهره گرفتن از نشانگرهای RAPD به این نتیجه رسیدند که با افزایش میزان هورمونهای توفوردی و کاینتین در محیط کشت، وزنتر و قطر کالوس افزایش یافت. و در هر چهار واکشت کالوسهای رشد یافته در محیط کشت حاوی دو میلیگرم در لیتر کینتین و دو میلیگرم در لیتر۲,۴-D بیشترین وزنتر و قطر کالوس را داشتند.
شعباننژادممقانی و همکاران (۱۳۸۸)،در تحقیقی تنوع سوماکلونال با بهره گرفتن از نشانگرهای پراکسیداز ومیکروستلایت در گیاهEncalyptusmicrothecaF (ازگونههای وارداتی به استانهای جنوبی ایران است)را شناسایی کردند.برای این منظور ریزنمونههای در محیطMS (با نیمی از مقادیرNH₄NO₃ و KNO₃) همراه با سطوح متفاوت هورمونهای,Kin , NAA TDZ کشت گردیدند. تجزیه و تحلیلهای آماری ناپارامتری وجود اثر معنیدار توالی ساده تکرار شونده براللهای پراکسیداز را تایید نمود. بنابر نتایج پایداری مکان ژنی دیمر در مقادیر مختلف TDZ کمتر از مکان ژنی تترامر بود، همچنین همبستگی بیشتری میان اللهای مکان ژنی تترامر و توالیهای ساده تکرار شونده وجود داشت.
تفویضی و همکاران (۱۳۹۰) ، در تحقیقی تغییرات سوماکلونال ایجاد شده در یکی از ارقام پنبه را مورد بررسی قرار دادهاند.در این بررسی هورمون زآتین به میزان(mg/L1/0) به همراه ذغال فعال(mg/L5/0) جهت ساقهزایی در رقم ساحل به کار رفت. از نشانگرهای RAPD برای بررسی تنوع سوماکلونال ایجاد شده در کشت بافت استفاده شد. از میان ۳۰ پرایمر مورداستفاده، ۲۰ پرایمر موفق به ایجاد باند شدند. حضور یا عدم حضور این باندها نشان‌دهنده تغییرات ژنتیکی در گیاهان باززائی شده و فرایند تنوع سوماکلونال میباشند.
شجایی و همکاران (۱۳۹۰)، در این بررسی تنوع ژنتیکی القا شده در کشت بافت گیاهان باززایی شده از سه رقم پنبه تتراپلوئید شامل رقمهای Sindose وMehr و هیبرید آنها Sindose F و Mehr و گیاهان باززایی شده آنها در واکشتهای مختلف بررسی شده است. بذرها روی محیط کشت موراشیگ و اسکوگ بدون هورمون کشت داده شدند و سپس جداکشتهای تک‌‌گرهای روی محیط کشت هورموندار قرار گرفتند. مارکرهایSSR وISSR تعداد متفاوتی از باندها را تولید کردند که نشان دهنده سطوح متفاوت پلیمورفیسم مولکولی در هر ژنوتیپ است. تعدادی از لوکوسهای ISSR/ SSR اختصاصی نیز شناسایی گردید.
تست AMOVA تفاوت معنیداری را برای مارکر ISSR نشان داده است. این مطالعه نشان میدهد که ژنوتیپهای مختلف پنبه از لحاظ میزان تنوع سوماکلونال متفاوت بوده ودرهر ژنوتیپ یک واکشت خاص بالاترین میزان تنوع را به خود اختصاص داده است.
بنیسی و همکاران(۲۰۰۴)، در مطالعهای پایداری ژنتیکی و یکنواختی گیاه رازیانه را مورد بررسی قرار دادند، در این بررسی ابتدا توسط محیط کشت MS حاوی (BA ,NAA) (NAA, KIN) و با بهره گرفتن از ریزنمونههای هیپوکوتیل و ساقه کالوس تهیه شد. سپس این کالوسها باززاشده و از آنها ریشه و ساقه تهیه شد. به مدت ۱۲ ماه در محیط کشت MS حاوی mM 88% ، ۲,۴-D قرار داده شدند سپس از گیاهان باززا شده DNA استخراج شده. در این تحقیق از ۳۰ پرایمر استفاده شد.
بطور کلی تعداد باندها برای هر پرایمر بین ۸ تا ۱۰ عدد متغیر بود. اگر چه بعضی از پرایمرها ۱۶ تا ۱۷ باند تولید کردند. دامنه محصولات چند شکل بین pb 2500-410 بود. همه پرایمرها باندهای مونومورف ایجاد کردند. در این بررسی از روش RFLP نیز استفاده گردید اما هیچ نوع تغییر انحراف یا پلی مورفیسمی در گیاهان ارگانوژنز یا ایمبریوژنز مشاهده نشد.
امینجورآبادی و همکاران (۱۳۹۰)، تنوع ژنتیکی را در گیاه دارویی ماریتیغال با بهره گرفتن از نشانگر ISSR بررسی نمودند. به منظور بررسی تنوع ژنتیکی ۶۱ نمونه ماریتیغال در استان کرمانشاه از نشانگر مولکولی ISSR استفاده گردید. مواد گیاهی مورد مطالعه شامل نمونه های جمعآوری شده از مناطق مختلف استان کرمانشاه بودند از ۶۱ آغازگر ISSR مورد استفاده ۱۹ آغازگر توانستند نوارهای چند شکل ایجاد نمایند. میانگین درصد چند شکلی برابر با ۱۱/۹۳ درصد بود. تجزیه خوشه ای ۶۱ تک بوته را به ۸ گروه تقسیمبندی نمود. نتایج نشان داد که به استفاده از نشانگر ISSR میتوان تنوع ژنتیکی مارتیتغال را مطالعه و نمونه های مختلف را از هم تفکیک نمود.
احسانپور و همکاران(۲۰۰۷) ، بررسی تنوع سوماکلونال در کالوس سیبزمینی توسط تابش UV-C با بهره گرفتن از RAPD-PCR در این تحقیق کالوسها از ساقه و برگهای رشد یافته سیبزمینی در شرایط آزمایشگاهی بدست آمد و از محیط MS حاوی KIN , NAA , 2,4-D و عصاره مخمر استفاده شد. پس از ۳ واکشت، کالوسهای رشد یافته به مدت ۳۰ دقیقه و ۳۰ بار در وقفهای ۲ هفتهای تحت تاثیر تابش UVCبا ML 24/6 مول فوتون M/S قرار گرفتند.
تنوع سوماکلونال ایجاد شده توسط تابش UVCاز ۲۸ پرایمر انتخابی در ۵ مورد مشخص شد و همچنین پرایمر ISSR4 پس از تقویت DNA بارز شد. تابش UVC الگوهای DNA را بصورت منبع واریته ژنتیکی تغییر داد. همچنین از تنوع سوماکلونال می‌توان برای انتخاب کالوسهای سیبزمینی با ویژگیهای مطلوبی مثل مقاومت به تنش شوری و خشکی استفاده کرد.
بهاتیا و همکاران (۲۰۰۵)، تجزیه وتحلیل ژنتیکی کوتیلدون گیاه باززایی شده گوجهفرنگی با بهره گرفتن از شاخصهای AFLP را انجام دادهاند. محیط MS حاوی زآتین mM15 برای تولید ساقه باززایی شده از کوتیلدون مورد استفاده قرار گرفت. نمونه های DNA از ساقه های باززا شده و کوتیلدونهای والدینی برای تجزیه وتحلیل پلیمورفیسم ژنتیکی گیاه گوجهفرنگی که با بهره گرفتن از کشت بافت به دست آمدند استخراج شدند. ۸۵ شاخص با بهره گرفتن از جفت پرایمر CAC/E-ACT M-و M-CTC/E-ACT ایجاد شدند.
انگشت‌نگاری‌های مشخص برای هر جفت پرایمر برای گیاهان باززا شده و مادری ایجاد شدند. شاخص‌های AFLP ابزار ایدهالی برای تجزیه و تحلیل کیفیت ژنتیکی گیاهان باززاشده گوجه فرنگی را به اثبات رساند. این گزارش پیرامون ارزیابی کیفیت ژنتیکی گیاهان والدینی با گیاهان باززاشده از طریق کشت بافت با بهره گرفتن از AFLP محسوب میشود.
پنتارولی و کامادرو(۲۰۰۵)، در این تحقیق تنوع سوماکلونال در گیاه باززایی شدهofficinalisL Asparagus (مارچوبه) از طریق کشت طولانی مدت بافت کالوس بررسی شد. تنوع سوماکلونال در گیاه باززایی شده از طریق کشت طولانی مدت بافت کالوس از دوژنوتیپ دیپلوئید Asparagus که توسط آن تغییر در فنوتیپ گیاه- رفتار جهشی- پلوئیدی بودن- ماندگاریهاگ با طرحهای AFLP مشخص شدند. تغییرات فنوتیپی در رنگ برگها- اندازه گل- ساختار گل شناسایی شدند. نتایج نشان میدهند که گیاهان ایجاد شده از تنوع سوماکلونال در شرایط درون شیشهایی تغییر مشخص را نشان میدهند که میتوانند برای سیستمهای انتخاب بهرهبرداری شود.
بارنس و همکاران(۲۰۰۳)، در این تحقیق با بهره گرفتن از MSAP , SD-AFLP ارزیابی متیلاسیون CCGG در ژنوم موز را بررسی کردند. این تحقیق شامل ۱۸ جفت پرایمر بود و مشخص کرد در ژنوم موز، %۸۰ از مکانهای CCGG متیلاسیون نشده و %۵ در سیتوزین داخلی متیلاسیون شدند و ۱۵ درصد در سیتوزینهای خارجی متیلاسیون شدند.
نگزاهایو و همکاران (۲۰۰۷)، تنوع سوماکلونال در سطح زنجیرهی نوکلوتیدی در برنج را بررسی نمودند. ابتدا تنوع ژنتیکی با بهره گرفتن از ۲ مارکر مولکولیISSR و RAPD مورد بررسی قرار گرفت. باندهای ایجاد شده تنوع ژنتیکی را نشان دادند. بعلاوه فعالیت ترنسپوزونها و تغییر موقعیتی MITE توسط لوکوسهای PCR مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. دراین آزمایش مشخص شد، متیلاسیون DNA نقش مهمی را در تنوع سوماکلونال ایفا کرد. سلولها توسط عامل شیمیایی آزاستیدین۵ مورد تیمار قرار گرفتند. که متیلاسیون سیتوزین را با متوقف کردن فعالیت متیل ترانسفراز DNA کاهش میدهد. و تنها افزایش جزئی در میزان تنوع سوماکلونال در گیاهان باززا شده ایجاد شد. ISSR محاسبه و نشان داد که مجموعه های تحت آزمایش آزاسیتیدین ۵ به دو مجموعه مجزا تقسیم شده که نشان دهنده تاثیر غیرمستقیم آزمایش تنوع ژنتیکی است که به تیمار آزاسیتیدین وابسته است.
شیدایی و همکاران(۲۰۰۸)، تنوع سوماکلونال در موز را با بهره گرفتن از مارکر RAPD بررسی کردند. ۳۰ پرایمر RAPD برای بررسی تنوع سوماکلونال بین گیاهان والدینی وگیاهان باززا شده در اولین – سومین – پنجمین – هفتمین و نهمین واکشت مورد استفاده قرارگرفتند. ۱۸ مورد از ۳۰ پرایمر ۲۸۹ باند را در همه ژنوتیپهای مورد تحقیق تولید کردند. ۱۴۲ باند (% ۹۵/۴۸) پلیمورفیسم در ژنوتیپهای والدینی ایجاد شدند در حالیکه در گیاهان باززایی شده ۱۴۷ باند پلیمورف بودند (% ۴۰/۵۱) از میان پرایمرهای مورد استفاده OP1-07 بیشترین تعداد باندها را تولید کرد. در حالیکه پرایمر ۱۶-OPH کمترین تعداد(۵) باند را تولید کرد. مشاهده باندها در ژنوتیپهای والدینی و آسیب آن در گیاهان باززایی شده در واکشتهای مختلف مشخص شد، آسیب به محل باندها درگیاهان باززاشده از طریق کشت بافت بدلیل تنوع سوماکلونال صورت گرفته است. به نظر می‌رسد که تغییرات ژنتیکی افزایش یافته در گیاهان باززایی شده با دوره زمانی واکشتها افزایش مییابد.
خودامزاده و همکاران(۲۰۱۰)، تشخیص تنوع سوماکلونال با بهره گرفتن از نشانگر RAPD از طریق ریزازدیادی در گیاه ارکیده را انجام دادهاند. Protocorm-like bodies (PLBS ) تولید شده از برگ گیاه ارکیده در محیط ۲/۱ MS کشت داده شدند و توسط ۲ واکشت در مدت ۳ ماه تکثیر شدند. از ۱۲ پرایمر(RAPD) برای تشخیص پلیمورفیسم بین گیاه مادری و تنوع سوماکلونال ایجاد شده از تکثیر PLBSهای کشت شده استفاده شد. ۸ مورد از ۱۱ پرایمر موجب تولید ۱۷۲ باند با ۱۸ باند پلیمورفیسم در همه آزمایشات شدند محصولات تولید شده بین ۱۲۵ تا bp 8000 متفاوت بودند. از میان پرایمرهای بکار رفته P16 بالاترین تعداد باندها (۲۹) را تولید کرد در حالیکه پرایمر opu10 کمترین تعداد را تولید کرد(۱۵). مجموعه ضریب شباهت از ۸۳/۰ تا ۱/۰ در میان واکشتهای مختلف و گیاه مادر(MP) متفاوت بود. مشخص شد تغییرات جزئی یا عدم تغییر بین PLBS , MP ایجاد شده پس از ۳ ماه تولید روی داد.
فصل سوم
مواد و روش‌ها
۳-۱- آزمایش اول
این آزمایش به منظور بررسی تاثیر تیمارهای هورمونی و نوع ریزنمونه بر کالزایی در گیاه بارهنگ صورت گرفت.
۳-۱-۱- مواد گیاهی
ریزنمونههای مورد استفاده در این بخش شامل ریشه و برگ گیاه بارهنگ بود که از گیاهچههای حاصل از کشت بذر این گیاه بدست آمد.
۳-۱-۲- محیط کشت
محیط کشت مورد استفاده در این تحقیق محیط پایه MS (جدول۳-۱) بود که بر اساس دستورالعمل مندرج در (جدول ۳-۲) تهیه گردید و با ۷ گرم آگار به ازای هر لیتر بصورت جامد درآمد. با توجه به اینکه تعیین بهترین ترکیب هورمونی یکی از اهداف بهینه سازی محیط کشت برای تولید کالوس بود، در فاز کالزائی محیط پایه MS در پنج ترکیب هورمونی مختلف متشکل از هورمونهای ۲,۴-D،KIN،IAA (جدول ۳-۸) ساخته شد.
جدول ۳-۱: ترکیبات معدنی محیط پایه MS کامل

- تا هفت روز و هفت شب فردی را بالای قبر می گذاشتند که قرآن تلاوت نماید.
- رسم بود بالای قبر اگر مرد بود دو خشت به حالت لوزی شکل بالا و پایین روی قبر می‌گذاشتند و اگر زن بود خشت ها را به صورت مربع می گذاشتند روز هفتم خشت بالا را با خشت پایینی عوض می کردند.
عزاداری ها
- مراسم عَلم بندان: روز پجم محرم مراسم علم بندان است در قدیم علم اژدر که علمی بزرگ و چند شاخه داشت در وسط حسینیه قرار داده و بقیه علم ها را در اطراف آن در زمین قرار می‌دادند در روز علم بند شربت به حاضرین می دادند و یک خانواده نسل به نسل علم بند بودند و بقیه همکاری می نمودند. در حال حاضر این برنامه با شور و شوق قدیم انجام نمی شود.
- مراسم عزاداری: اعتقادات مذهبی عمیقی که در جان و روح مردم رسوخ کرده در ایام های مختلف از جمله در ایام ماه مبارک رمضان و ماه محرم و صفر در عزاداری حضرت علی(ع) و سالار شهیدان امام حسین(ع) خودنمایی می کند. مردم زرند به سوگواری و عزاداری امام حسین(ع) اعتقاد و اهمیت ویژه ای قائل هستند. از روز اول محرم لباس سیاه به تن می کنند و هیات سینه زنی و زنجیر زنی به راه انداخته و به عزاداری و روضه خوانی می پردازند هر شب از حاضرین و عزاداران توسط بانیان خیر شام پذیرایی می شود از شب پنجم که روز آن علم بندان است هیات عباسی نیز با داشتن شمشیر به جمع عزاداران می پیوندند از شب تاسوعای حسینی که می گویند متعلق به ابوالفضل (ع) است، هیات عباسی کفن پوش می شود و در مراسم با کفن شرکت می کنند. این برنامه در شب عاشورا نیز با عزاداری هیات های مذهبی و روضه خوانی و مداحی انجام می گردد.
- از دیگر مراسم ها، مراسم هفته خوانی بود که مثلاً یک روز هفته را انتخاب می کردند و در ان روز خاص، روحانی یا شیخی را دعوت می کردند و یا اینکه به جای روحانی از افراد دیگر که اطلاعات مذهبی داشتند استفاده می کردند و مردم در جلسات می نشستند و از مطالب مذهبی و دینی آنها بهره مند می شدند.
برگزاری مراسم تعزیه خوانی و شبیه خوانی در ایام محرم
یکی از مراسماتی که از زمان های گذشته مرسوم بوده برگزاری مراسم تعزیه و شبیه خوانی و عزاداری برای سرور و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) و یاران باوفایش بوده است که این مراسم هر سال خیلی بهتر و پر رونق تر از سال قبل برگزار می شود به این طریق که تعدادی از افراد را انتخاب و با دادن نقش مثلاً تعدادی بعنوان نقش امام حسین و یارانش حضرت ابوالفضل، علی اکبر، علی اصغر، امام سجاد، قاسم بن الحسن و حضرت زینب و دیگر بچه های امام حسین و تعدادی نیز در نقش دشمنان امام مثل یزید، عبیدالله بن زیاد، شمر، حر بن یزید ریاحی، و … ایفای نقش می کنند. و این مراسم از عصر تاسوعا در مکانی بعنوان شط فرات یا منطقه کربلاست که با نخل خرما و غیره و نهر آبی آماده شده است شروع می شود. ابتدا دشمن آب را بر روی امام حسین و یارانش می بندد تا اینکه در روز عاشورا که هیت های عزاداری و مردم از اطراف به این منطقه می آیند و با تشکیل دسته های سینه زنی و زنجیر زنی و یک گروهی نیز با پوشیدن لباس سفید (کفن پوش) و با داشتن یک شمشیر بعنوان دسته عباسی شروع به عزدادری و مرثیه خوانی می کنند و این افراد نیز بعنوان تعزیه گرد در بین هیات عزاداری رفت و آمد می کنند و حتی افرادی که نقش شمر و یزید و دشمنان امام را دارند و با در دست داشتن چوب و شمشیر بعضی مواقع به عزاداران با چوب ضربه می زنند. تا اینکه در مکان اصلی که از قبل تعیین شده مراسم تعزیه و شبیه خوانی روز عاشورا برگزار می شود. بدین طریق که حضرت امام حسین و یارانش در یک طرف میدان و دشمنان نیز در طرف دیگر آماده اجرای نقش خود می شوند این مراسم عین اتفاقاتی که در روز عاشورا رخ داده است به ترتیب اجرا می شود. ابتدا شمر که بیشترین نقش را دارد شعرهایی را در وصف خود می خواند. مثلاً نه من شمرم نه اینجا کربلا باشد، کنم کاری که حسین بن علی از من رضا باشد. و بعد اولین شخص که به میدان می رود حربن یزید ریاحی همان شخصی که آب را بر روی امام حسین و یارانش بست ابتدا امام حسین حر را پند و اندرز می دهد تا اینکه حر پشیمان می شود و به امام حسین ایمان میاورد و از امام می خواهد که به او اجازه بدهد تا به میدان برود و با دشمن بجنگد و وقتی به میدان برمی گردد شمر و یارانش از دیدن چنین صحنه ای تعجب می کنند تا اینکه جنگ به سختی بین او و دشمنان صورت می‌گیرد تا اینکه عده زیادی از افراد دشمن را نابود می کند، سرانجام خود و پسرش نیز به شهادت می رسند این مراسم ادامه پیدا می کند تا اینکه عطش تشنگی بر امام و یارانش غلبه میکند. امام حسین علی اصغر شش ماهه اش را به میدان می آورد و به دشمن می گوید ای دشمن اگر به من رحم نمی کنید لااقل به این طفل رحم کنید و آب را آزاد کنید. اما یکی از یاران دشمن تیری را به گلوی علی اصغر امام حسین زده و او را به شهادت می رساند و این مراسم تعزیه به همین طور با روانه شدن هر یک از یاران امام حسین از جمله حضرت علی اکبر، قاسم ابن الحسن، ابوالفضل العباس، و جنگیدن آنها با دشمن و به هلاکت رساندن عده ای زیادی از افراد دشمن و به شهادت رسیدن خود ادامه پیدا می کند. سرانجام نوبت شخصی که نقش خود امام را ایفا میکند می رسد او ابتدا با بیان سخنان کوبنده علیه دشمن هر چه آنها را به دین و انسانیت دعوت می کند اما انگار آنها از نادانی و بی دینی بیدار نمی شوند. سرانجام جنگ بین امام و دشمن انجام می شود و امام تعداد زیادی از نفرات دشمن را نابود می کند تا اینکه امام به دست شمر به شهادت می رسد و سرآقا را ازبدن جدا و بالای نیزه می شود و بعد از اینکه امام به شهادت می رسد عزاداران و هیت‌های عزاداری به واسطه عشق و ارادت به امام بدن را در تابوت گذاشته و بالای دست گرفته و در غم و ماتم امام به عزاداری و مرثیه خوانی می پردازند. و در این مراسم تعزیه شخصی نیز به عنوان شیر ایفای نقش می کند و از اول مراسم همراه تعزیه گردان هاست و این نقش برای نوجوانان و جوانان سوال برانگیز است که این نقش به چه عنوان است اما در هنگام اجرای هر یک از برنامه ها و این که یکی از یاران امام حسین به شهادت می رسد این شیر نقش محافظت از بدن شهدا را داشته است که حتی بارها نیز به دشمن حمله ور شده است این خود منظره ای جالب و به یادماندنی است و بعد از اتمام جنگ و شهادت امام و تعدادی از یارانش دشمن به خیمه ها حمله می کند و خیمه ها را به آتش می کشد و حضرت امام سجاد که بیمار بوده است و حضرت زینب و اطفال امام حسین را به اسارت می برند. و اجرای این مراسم تعزیه واقعه کربلا را پیش چشمان هر یک از شیعیان آن حضرت زنده می کند. و این مراسم تعزیه دوباره در روز اربعین با بستن قبرهایی در همین مکان برگزار می گردد که اولین زائر قبر جابر و عطیه هستند که بر سر قبر امام حسین نشسته اند ناگهان می بینند کاروانی از دور می آید و این کاروان کسی جز زینب(س) و امام سجاد(ع) و دیگر اسرا نبودند که بعد از چهل روز اسارت و در به دری به سر قبر عزیزانشان می آیند و وقتی به این مکان می رسند هر یک خود را روی قبری می اندازد و شروع به گریه و عزاداری می کنند و بدین ترتیب این مراسم تعزیه به پایان می رسد.

چشم زخم
برای رفع چشم زخم به افراد خانواده یک سر ناخن نمگ در دهانشان می گذارند یا مثلاً تخم مرغ را در درب بیرونی خانه می شکنند یا مثلاً وقتی فردی که به اصطلاح چشمانی شور وارد منزلشان می شود کاردی را بر روی فرش خانه یا روی زمین می کشند و اعتقاد دارند رد پایش بریده می شود بعضی اوقات آیه‌الکرسی و چهار قل را می خوانند یا بر روی در و دیوار نصب می‌کنند.
عقیقه
رسم و سنتی است که گوسفندی نر را برای سلامتی یک نفر به صورت نذر می کشند و فرد عقیقه شده و پدر و مادر، پدربزرگ و مادربزرگ او نباید از گوشت این گوسفند بخورند و استخوان های آن را بیرون نمی انداختند و آنها را در زیر خاک مدفون می کردند.
طبابت ها
- اگر دست یا پای کسی بریده یا زخم می شد روی چرم کفش قدیمی را می تراشیدند و روی زخم می ریختند (کفش بلغاری)
- اگر کسی گلو درد می شد یا لوزه هایش بزرگ می شد با ناخن آنها را بالا می کشیدند.
- برای درمان کسی که سم یا زهر می خورد شیر یا نخود کوبیده می دادند.
- برای دل درد عرق نعناع یا کلپوره می خوردند.
- اگر کسی زردی داشت لباس رنگی به تن او نمی پوشیدند.
- اگر دمل روی بدن می زد روی آن بادیون می ریختند و بادیون را با موادی مانند برگ درخت انگور، زیره، میتخم که با هم مخلوط می کردند خمیری درست می کردند و روی آن می‌گذاشتند تا عفونت آن کم شود.
- مالیدن پی و زردچوبه روی زخم بیمار که اعتقاد دارند زهر یا درد را از بین می برد.
- برای رفع سر درد مالیدن ویکس و دستمال بر سر بستن موثر است.
- برای رفع سر درد آبلیمو و دارچین را قاطی میکنند و بر روی پیشانی می مالند.
- برای گریه زیاد نوزادان کلپوره را دم می کنند و به انها می دهند.
گاه شناسی
نام ماه های یک سال قمری: ۱- محرم ۲- صفر ۳- ربیع الاول ۴- ربیع الثانی ۵- جمادی الاول، ۶- جمادی الثانی ۷- رجب ۸- شعبان ۹- رمضان ۱۰- شوال ۱۱- ذیقعده ۱۲- ذیحجه
نام دیگر ماه های سال: جمل، ثور، جوزا، سرطان، اسد، سنبله، میزان، عقرب، قوس، جدی، دلو ، حوت
گیاهان دارویی معروف شهر زرند
شهر زرند دارای تنوع بسیار زیادی از گیاهان دارویی است مانند: کلپوره، بومادران، نعناع، گل محمدی، شاتره، آلاله، آویشن، زیره سیاه یا سبز، برگ درخت چنار، گل نسترن، بابونه، ختمی، میتخم (تخم شوید) کسرک، بهار نارنج، ترنجبین، انغوزه، بید کاسنی. در اینجا به مهمترین آنها که به وفور در این منطقه یافت می شود اشاره می کنیم:
ختمی marshmallow:
نام علمی: Althaea officinalis
نرم کننده سینه و برطرف کردن سرفه
ختمی از نظر طب قدیم ایران سرد و تر است و به طور کلی روی تمام اعضای بدن مخصوصاً روده ها، ریه ها، معده، کلیه ها، و مثانه موثر است.
مردم شهر زرند از تمام قسمت های این گیاه استفاده طبی می کنند. خیسانده ریشه ختمی را در رفع اسهال خونی موثر می دانند دم کرده ریشه ختمی را ملین و برطرف کننده یبوست می دانند. دم کرده گل ختمی را در سرفه های خشک به کار می برند آنها معتقدند که ختمی گیاه مفید و بی ضرری است فقط زنان باردار و مادران شیرده باید از زیاده روی در مصرفشان پرهیز کنند و کسانی که سرد مزاج هستند ختمی را باید با عسل بخورند.
میتخم یا تخم شوید Dikll:
نام علمی: Aniethum graveolens
شوید گل های ریزی دارد که به رنگ زرد روشن است و با آن که شیرین نیستند ولی زنبور عسل آنها را دوست دارد. تخم شوید دارای سه درصد روغن می باشد. تخم شوید اثرات درمانی زیادی دارد از جمله به عنوان ضد تشنج، ضد درد، ضد نفخ شکم، ادرار آور و برای تقویت معده به کار می رود.
مردم شهر زرند از تخم شوید یا همان میتخم بسیار زیاد استفاده می کنند معتقدند که خواص فراوانی در درمان بسیاری از بیماری ها دارد. آنها به خانم های شیرده ای که شیر آنها کم است روزی چند بار دم کرده تخم شوید و یا آرد تخم شوید می دهند و می گویند که به طور معجزه آسایی شیرشان زیاد خواهد شد. شوید را در رفع سکسکه، رفع استفراغ و دل پیچه های کودکان موثر می دانند. از شوید برای دل درد در حیوانات نیز استفاده می کنند و دام داران قدیم به خوبی به این موضوع واقف بودند مثلاً برای گوسفند و بز کافی است که سی گرم تخم شوید به آنها داد تا نفخ و دل درد را ساکت کند.
کلپوره Sague
نام علمی officinale
کلپوره برگ های معطری دارد ولی طعم آن تند و کمی تلخ است گلهایش به رنگ آبی کمرنگ یا ارغوانی می باشد. مردم شهر زرند اعتقاد دارند که دم کرده آن باعث افزایش طول عمر می شود. اگر زن باردار هر روز کمی دم کرده آن را بنوشد، زایمان او راحت می شود، آنها برای معالجه یبوست ، صرع، سرماخوردگی، وبا، و فلج کلپوره را می جوشانند و آب دم کرده ان را به بیمار می دهند و برای گزیدگی ها هم تازه ان را می کوبند و به شکل ضماد در می آورند و روی زخم می گذارند.
بومادران
گیاه بومادران از زمان های بسیار قدیم به واسطه خواص درمانی اش از شهرت و اعتبار بالایی برخوردار بوده است بومادران گیاه بادوامی است که در سر تاسر فصل تابستان به وفور دیده می‌شود. مردم شهر زرند از بومادران در درمان بسیای از بیماری ها استفاده می کنند و بیشتر معتقد هستند که برای جلوگیری از خونریزی زخم ها مخصوصاً بند آوردن خون دماغ باید از ساییده برگهای این گیاه استفاده نمود. دیگر از کاربردهای درمانی این گیاه توسط اهالی این منطقه از بین بردن سرماخوردگیهای تب دار، تقویت قوای بدن، بهبود مفصل های روماتیسمی است.
پسته
دید کلی
بطور کلی انواع مختلف پسته را از حیث شکل ظاهری به دو دسته می توان تقسیم کرد. یکی بادامی و دیگری فندقی. در شکل بادامی طول پسته از عرض یا قطر آن خیلی زیادتر است در صورتی که در شکل فندقی تفاوت بین طول و قطر پسته خیلی کم است.
علاوه بر این در شکل بادامی فاصله دو لب داخلی پوست پسته خندان زیاد است در حالیکه در شکل فندقی کمتر است. در پسته‌های بادامی گاهی اتفاق می افتد که نوک باریک پسته کمی به شکل نوک خنجر خمیده باشد، این شکل پسته را خنجر نیز می نامند.
موطن اصلی و قدمت درخت پسته
درخت پسته معمولی و یا پسته ایرانی پیستا کیاورا (Pistacia vera) به شکل جنگلهای انبوه در شمال شرق ایران دیده می شود لذا می توان گفت که اصل این جور پسته از ایران است. درخت پسته از ایران به سایر نقاط مخصوصاً سواحل دریای مدیترانه در جنوب اروپا و شمال آفریقا رفته است.
مشخصات گیاه شناسی درخت پسته
درخت پسته گیاهی است دو پایه یعنی گلهای نر و ماده از یکدیگر و روی درخت مجزا قرار گرفته است. گل آذین درخت پسته بطور کلی خوشه ای است و در خوشه نر که گلها به یکدیگر فشرده و متراکم هستند، تعداد زیادتری گل مشاهده می شود تا در خوشه ماده که فاصله گلها از یکدیگر زیاد است و به همین علت این نوع گلها خوشه افشان و شلی تشکیل می دهند.

۱۳۵ فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

• آیا بین دیدگاه اساتید و دانشجویان در مورد کیفیت عنصر مکان در برنامه درسی رشته علوم تربیتی(گرایش مدیریت وبرنامه ریزی آموزشی) در دانشگاه های دولتی شهر تهران تفاوت وجود دارد؟

با توجه به نتایج به دست آمده از جدول شماره (۴-۸-۳) در فصل چهارم تفاوت معنی داری بین دیدگاه دو گروه اساتید و دانشجویان در کیفیت عامل مکان وجود دارد. نتایج این سوال پژوهشی با تحقیق یزدانی(۱۳۸۸) همسو میباشد. اما با تحقیق شفیعی(۱۳۸۴) ناهمسویی دارد.
سوال نهم پژوهش
ارزشیابی در برنامه درسی رشته مدیریت وبرنامه ریزی آموزشی ازدیدگاه دانشجویان واعضای هیات علمی از چه میزان مطلوبیتی برخوردار است؟
جهت پاسخگویی به این سوال ۶ ملاک برای اساتید و۶ ملاک برای دانشجویان برای ارزیابی عامل مورد نظر انتخاب گردید و نتیجه کلی این عامل با توجه به جدول (۴-۹-۱) از نظر اساتیددر سطح نسبتا مطلوب و از

نظر دانشجویان در سطح نا مطلوب ارزیابی شده است و این بدین معنا می باشد که عامل ارزشیابی از مطلوبیت و کیفیتی پایینتر از سطح مطلوب برخوردار می باشد.
درتبیین این یافته هم به این مساله میتوان اشاره داشت که ممکن است روش های ارزشیابی آموزشی مورد استفاده یادگیری واقعی دانشجویان این رشته را اندازه گیری نکرده و یا در ارزشیابی یادگیری دانشجویان از ارزشیابی تکوینی و تراکمی به صورت مناسب استفاده نشده است، همچنین ممکن است اساتید و مدرسین در ارزشیابی یادگیری دانشجویان به پژوهشها و تحقیقات فردی اهمیت زیادی ندادهاند و یا حتی برنامههای درسی تنظیم شده به نحو مطلوب ارزشیابی نشدهاند و نیز شاید تغییر در برنامههای درسی بدون ارزیابی مناسب آن برنامه انجام میشود(عبدی، ۱۳۸۴) به همین خاطر بازنگری سریع را در عامل ارزشیابی برنامه درسی این رشته ضروری می نماید.
علی بیرمیپور به همراه همکاران(۱۳۸۷) پژوهشی که انجام داده اند که نتایج نشان داد که “ارزشیابی عملکرد فراگیران” ، به طور متوسط بود.
نتایج این سوال پژوهشی با تحقیقات شفیعی(۱۳۸۴) یزدانی (۱۳۸۸) ناهمسویی دارد.

۱۳۶ فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

وزیری، مژده(۱۳۸۷)، در پژوهش خود با بهره گرفتن از روش بررسی چندجانبه به مطالعه پرداخت. نتایج این پژوهش حاکی ازاین واقعیت است که ارزشیابی، نظارت و بازنگری مستمر محتوای برنامههای درسی براساس یک برنامه مدون صورت نمیگیرد.
نتایج پژوهش گاف و رات کلیف(۱۹۹۷) پیشنهادات مختلفی را برای نحوه تغییر، نوآوری و جایگزینی برنامههای جدید و در نهایت ارزیابی موفقیت دانشجویان مطرح مینماید که با نتایج این پژوهش همسو است.
آیا بین دیدگاه اساتید و دانشجویان در مورد کیفیت عنصر ارزشیابی در برنامه درسی رشته علوم تربیتی(گرایش مدیریت وبرنامه ریزی آموزشی) در دانشگاه های دولتی شهر تهران تفاوت وجود دارد؟
با توجه به نتایج به دست آمده از جدول (۴-۹-۳) در فصل چهارم تفاوت معنی داری بین دیدگاه اساتید و دانشجویان در خصوص کیفیت عامل ارزشیابی وجود دارد. نتایج این سوال پژوهشی با تحقیق یزدانی(۱۳۸۸) همسو میباشد و با تحقیقات شفیعی(۱۳۸۴) ناهمسویی دارد.

۱۳۷ فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری

بحث ونتیجه گیری :
با توجه به اینکه هدف از این پژوهش ارزشیابی برنامه های درسی رشته مدیریت و برنامه ریزی آموزشی از دیدگاه اساتید و دانشجویان است، نتایج این پژوهش نشان میدهد که برنامهدرسی این رشته با توجه به عناصر نه گانه فرانسیس کلاین در هفت عنصر« فعالیت های یادگیری ،راهبردهای تدریس ،زمان ،مکان ،مواد ومنابع آموزشی ،گروهبندی وارزشیابی»از نظر اساتید در سطح نسبتا مطلوب ارزیابی شد اما در دو عنصر«هدف ومحتوا»در سطح نامطلوب ارزیابی شد،اما از نظر دانشجویان این دوره تنها عنصرزمان در سطح نسبتاً مطلوب ارزیابی شد وهشت عنصر دیگر در سطح نامطلوب ارزیابی شدهاند، بنابراین این ملاکها با سطح مطلوب فاصله دارند.همچنین با توجه به یافته های حاصل از سوالات باز پاسخ نظیر اینکه اهداف رشته با نیازهای بازار کار و پرورش نیروی انسانی متخصص مورد نیاز کشور متناسب نبوده و فارغ التحصیلان در مشاغل مرتبط با رشته خود جذب نمیشوند؛عدم کارایی مناسب بعضی از اساتید،بروز نبودن آن ها وتدریس دوروس در سطح پایین،عدم استفاده از بحث های گروهی وفعالیت های کلاسی، ناکافی بودن تعداد واحدهای درسی

جوهره مسئولیت کیفری ادراک میباشد که همانگونه که اشاره شد منظور از ادراک درجه ای از رشد عقلانی است که فرد را در برابر اعمال جنایی اش مسئول می سازد. به عبارت دیگر منظور از ادراک، مرحله ای از سیر عقلانی رشد فرد است که داشتن آن موجب می‌شود مؤاخذه کیفری فرد در برابر رفتار مجرمانه اش از نظر عقل و منطق ناپسند نباشد و عقلانی جامعه مجازات کننده را تقبیح نکنند و اشخاص دارای نقیصه عقلی فاقد آن هستند.
گفتار سوم: نظر منتخب در مورد ماهیت اعمال مجرمانه:
به نظر می‌رسد برای اهلیت جزایی وجود سه عامل نیاز می باشد، که عبارتند از ۱- فهمیدن خطاب قانونگذار تا فرد را مخاطب قانونگذار قرار دهد. ۲- داشتن قصد ارتکاب عنصر مادی از شوی مرتکب جرم ۳- داشتن ادراک و تمیز بالندگی عقلی در زمان ارتکاب جرم.

آنچه روشن و بدیهی است، این است که دو عامل اول از ارکان ^[۴۹] جرم می‌باشند و بنابراین در صورت عدم وجود هر یک از آن دو عامل، وقوع جرم منتفی خواهد شد ولی درصورت وجود آن دو، نوبت به عامل سوم یعنی داشتن ادراک و تمیز و بالندگی عقلی می رسد، که در صورت وجود آن مسئولیت کیفری بر مرتکب تحمیل شده و در صورت عدم آن، مسئولیت کیفری نیز منتفی خواهد شد. به منظور بررسی این سه عامل، در اشخاص دارای نقیصه عقلی، اشاره به آنها طی سه بند جداگانه لازم و ضروری به نظر می رسد.
بند اول: فهمیدن خطاب قانونگذار:
به نظر می رسد، کلیه افراد مخاطب قانونگذار هستند و فقط اشیاء حیوانات و نباتات مخاطب قانونگذار قرار نمی گیرند، به عبارت دیگر امر و نهی قانونگذار خطاب به کلیه افراد جامعه انسانی است؛ زیرا انسان به حکم انسان بودنش بسیاری از امور را درک نمی کند، منتهی یک فرد بیشتر توانایی درک دارد و یک شخص کمتر می تواند به موضوعی پی ببرد. کمتر بودن یا بیشتر بودن درانسان تفاوتی در واقعیت امر ایجاد نمی کند؛ اگر اینطور باشد، باید واکنش جزایی (منظور مجازات) نسبت به یک نابغه با فرد عادی متفاوت باشد، در حالی که این گونه نیست، امروزه اطفال و مجانین و اشخاص دارای نقیصه عقلی هم مخاطب قانونگذار می باشد زیرا توانایی درک منظور قانونگذار را دارند و با توجه به اینکه اکثر جرایم در جامعه ما جزء جرایم فطری می‌باشند^[۵۰]، اشخاص دارای نقیصه عقلی قباحت عمل مجرمانه را درک می کنند به طوری که اگر از یک شخص دارای نقیصه پرسیده شود که آیا قتل یا سرقت بد است؟ به این سؤال پاسخ مثبت خواهد داد.
بند دوم : داشتن قصد ارتکاب عنصر مادی از سوی مرتکب:
اگر قصد را به «اراده ارتکاب شخص به انجام عمل مجرمانه»تعریف نماییم، این امر نتیجه گیری می‌شود که اشخاص دارای نقیصه عقلی نیز «قاصد» می باشندزیرا اشخاص دارای نقیصه عقلی نیز در صورت ارتکاب عمل مجرمانه انجام آن را خواستارند. ذکر ماده ۲۲۱، تبصره یک ماده ۲۹۵ و ماده ۳۰۶ در قانون مجازا دت اسلامی مصوب ۱۳۷۰، که در آن جنایت های عمدی دیوانه و نابالغ را در حکم خطای محض دانسته است نباید این توهم را ایجاد کند که این اشخاص فاقد قصد می باشند، بلکه بالعکس از روح این مواد از قانون مجازات اسلامی وجود قصد ارتکاب در ارتکاب جرم از سوی این اشخاص استنباط می شود زیرا قانونگذار بیان داشته جنایت های عمدی و همانطور که می دانید جنایت های عمدی جنایت هایی هستند که در آن قصد از فعل مجرمانه و همچنین قصد نتیجه در آن ها وجود دارد؛ در پایان هم اشاره شده که در «حکم خطای محض هستند» و نه اینکه ماهیتاً خطای محض باشند و به طور کلی قانون گذار به منظور ارفاق به این اشخاص، جنایت هایی را به صورت عمدی مرتکب می شود، خطای محض فرض کرده است به عبارت دیگر این مواد از قانون مجازات اسلامی «فرض قانونی» هستند و ارتباطی به ماهیت (خطایی بودن) ندارد.
تا اینجا به دلیل صدق این دوبند، در مورد اشخاص دارای نقیصه عقلی، این امر محرز و مسلم شد که ارتکاب اعمال مجرمانه از ناحیه اشخاص دارای نقیصه عقلی جرم می باشد. با توجه به اینکه عدم وجود عامل سوم (داشتن ادراک تمیز و بالندگی عقلی) در اشخاص دارای نقیصه عقلی اثبات شد از ذکر آن خودداری می شود.پس نتیجه ای که از این گفتار گرفته می‌شود این است که ارتکاب عمل مجرمانه از سوی اشخاص دارای نقیصه عقلی جرم می باشد ولی مسئولیت کیفری منتفی است.
گفتار چهارم: ثمره عملی بحث ماهیت حقوقی اعمال مجرمانه:
همان طور که مشاهده شد، در گفتار پیشین به ماهیت حقوقی اعمال مجرمانه ی اشخاص دارای نقیصه عقلی اشاره شد و نظرات موافق و مخالف در آن مباحث مورد بررسی قرار گرفت: آنچه در گفتار چهارم به آن اشاره می‌شود این است، که این اختلافات ومجادلات میان حقوقدانان چه فواید و آثار عملی دارد. این گفتار به چهار مورد از فواید عملی این بحث در چهار بند جداگانه اشاره می‌شود.
بند اول: تاثیر در نوع قرار مقدماتی کیفری:
یکی از آثار عملی جرم بودن یا جرم نبودن اعمال مجرمانه اشخاص دارای نقیصه عقلی، صدور قرار مقدماتی کیفری متفاوت می باشد، لذا در صورتی که عمل شخص نقیصه عقلی جرم باشد، به دلیل ارتباط بحث نقیصه عقلی با جنون منطقی ترین قرار، قرار موقوفی تعقیب می باشد ماده ۹۵ قانون آیین دادرسی دادگاه های عمومی و انقلاب در امورکیفری در این مورد مقرر می دارد «هرگاه قاضی تحقیق در جریان تحقیقات متوجه شود متهم هنگام ارتکاب جرم مجنون بوده است، تحقیقات لازم را از کسان و نزدیکان او سایر مطلعین به عمل آورده و نظریه پزشک متخصص را در این مورد تحصیل، مراتب را در صورت مجلس قید کرده و پرونده را به دادگاه ارسال می دارد. دادگاه پس از بررسی پرونده هرگاه تحقیقات قاضی تحقیق و اهل خبره را کافی دید و از صحت آن مطمئن شد قرار موقوفی تعقیب صادر و…» بنابراین همانطور که مشاهده می‌شود در صورتی که عمل شخص دارای نقیصه عقلی جرم باشد، قضات دادسرا باید قرار موقوفی تعقیب صادر کنند. اما در صورتی که عمل از این اشخاص جرم نباشند، طبق بند ک ماده ۳قانون تشکیل دادگاه های عمومی و انقلاب در امور کیفری دادسرا باید قرار منع تعقیب متهم را صادر نمایند.^[۵۱]
بند دوم: تاثیر در واکنش یا عدم واکنش اقدامات تامینی:
دومین فایده عملی بحث این است که در صورت پذیرش نظر جرم بودن اعمال مجرمانه اشخاص دارای نقیصه عقلی، امکان واکنش جزایی علیه آن ها به صورت اقدامات تأمینی وجود دارد. ماده ۱ قانون اقدامات تربیتی مصوب ۱۳۳۹ مقرر می دارد: «اقدامات تأمینی عبارتند از تدابیری که دادگاه برای جلوگیری از تکرار جرم (صحنه یا جنایت) در باره ی مجرمین خطرناک اتخاذ می کند. مجرمین خطرناک کسانی هستند که سوابق و خصوصیات روحی و اخلاقی آنان و کیفیت ارتکاب وجرم ارتکابی آنان در مظان ارتکاب جرم در آینده قرار می دهد اعم از اینکه قانوناً مسئول باشند یا غیر مسئول صدور حکم اقدامات تأمینی از طرف دادگاه وقتی جایز است که کسی مرتکب جرم شود» با توجه به قسمت آخر ماده « صدور حکم اقدامات تأمینی از طرف دادگاه وقتی جایز است که کسی مرتکب جرم شود» در صورت که اعمال مجرمانه اشخاص دارای نقیصه ی عقلی جرم نباشند طبق مفهوم مخالف ماده صدور حکم اقدامات تأمینی جایز نیست. لازم به ذکر است این ماده خود دلیلی بر جرم بودن اعمال مجرمانه اشخاص فاقد مسئولیت می باشند. زیرا صدورحکم به اقدامات تأمینی برای اشخاص غیر مسئول را پذیرفته است.
بند سوم: تاثیر در میزان مسئولیت معاون یا معاونین جرم:
در صورتی که شخص دارای نقیصه­ی عقلی با معاونت اشخاص ثالث مطابق با ماده ۴۳ قانون مجازات اسلامی^[۵۲] مرتکب جرم شود، اگر عمل شخص دارای نقیصه عقلی جرم باشد، طبق نظر مجرمیت استعاره ای معاون که اصولاً در حقوق ایران پذیرفته شده است، معاون به مجازات معاونت در جرم محکوم می‌شود زیرا طبق نظریه جرم بودن اعمال مجرمانه اشخاص دارای نقیصه عقلی، این اشخاص نیز دارای شعور نسبی می‌باشند بنابراین امکان اعمال نظریه سبب اقوی از مباشر، که طبق آن معاون را به مجازات مباشر محکوم کنیم، وجود ندارد و مجازات مباشر اصلی نیز در اینجا امکان پذیر نیست. ماده ۴۴ قانون مجازات اسلامی با پذیرش این نظریه مقرر می دارد «در صورتی که فاعل جرم به جهتی از جهات قانونی قابل مجازات نباشد و یا تعقیب و یا اجرای حکم مجازات و به جهتی از جهات قانونی موقوف می گردد، تاثیری در حق معاون جرم نخواهد داشت» به نظر می رسد طبق این ماده با توجه به عدم قابلیت مجازات شخص دارای نقیصه عقلی، معاون جرم به مجازات معاونت محکوم می‌شود. ولی در فرض دوم(یعنی در صورتی که عمل مجرمانه اشخاص نقیصه عقلی جرم نباشند)، در صورتی که جرم با معاونت شخص ثالث ارتکاب یابد، طبق قاعده سبب اقوی از مباشر، معاون به عنوان سبب به مجازات مباشر محکوم می‌شود، در غیر این صورت متعدیان به نظم وامنیت اجتماع جرایم را به وسیله اشخاص غیر مسئول مرتکب شده وبا دلیل تراشی های متعدد از مجازات فرار می کنند و به همین دلیل نظریه استعاره ای بودن عمل معاون در اینجا فاقد و جاهت و مشروعیت قانونی است. علاوه بر این دلیل طبق نظریه «جرم نبودن اعمال مجرمانه اشخاص دارای نقیصه ی عقلی» این اشخاص به دلیل عدم درک مفاهیم قانونگذار مخاطب قانونگذار نمی باشند و نیز فاقد قصد مجرمانه، در هنگام ارتکاب عنصر مادی جرم هستند به همین دلیل در حکم وسیله بوده، بنابراین فرد معاون صورت پذیرش این نظریه باید به مجازات مباشر محکوم شود.
بند چهارم: تأثیر در تعدد جرم:
مقنن جمهوری اسلامی ایران در مواد ۴۶ و ۴۷ قانون مجازات اسلامی ۱۳۷۰ به بحث از تعدد پرداخته است. در ماده ۴۶ قانون مجازات اسلامی راچع به تعدد معنوی آمده است،«در جرائم قابل تعزیر، هرگاه فعل واحد دارای عناوین متعدده جرم باشد، مجازات جرمی داده می شود که مجازات آن اشد است». از این متن با توجه به اینکه مرتکب جرم، عمل واحدی انجام داده، چنین مستفاد می شود که بدون تردید، تعدد معنوی حالتی است که هنوز در مورد شخص، حکم محکومیت قطعی کیفری صادر نشده است. در ماده ۴۷ قانون مجازات اسلامی راجع به تعدد مادی آمده است:«در مورد تعدد جرم هرگاه جرائم ارتکابی مختلف باشد. باید برای هر یک از جرائم، مجازات جداگانه تعیین شود و اگر مختلف نباشد فقط یک مجازات تعیین می گردد و در این قسمت، تعدد جرم می تواند از علل مشدده کیفر باشد و اگر مجموع جرائم ارتکابی در قانون عنوان خاصی داشته باشد، مرتکب به مجازات مقرر محکوم می گردد».
عبارت بکار رفته در متن این ماده نیز نشان دهنده، این است هنوز در مورد مرتکب جرم، حکم محکومیت قطعی صادر نشده است. این امر با توجه به اعتبار امر مختوم در آیین دادرسی کیفری که از قواعد آمره و مربوط به نظم عمومی محسوب می شود کاملاً منطقی و بدیهی است. بنابراین، بدون تردید، حالت تعدد جرم در همه ی اشکال آن، حالت فردی است که مرتکب جرایم متعدد، که اگر مختلف باشند «برای هر کدام مجازات جداگانه تعیین» می کند و اگر مشابه باشند «فقط یک مجازات تعیین» می کند. اداره حقوقی قوه قضائیه هم در نظر های متعدد خود از جمله در نظریه شماره ۳۲۲۹/۷ مورخ ۲۵/۵/۱۳۷۵ بر این مطلب صحه گذارده است. این نظریه به شرح زیر می باشد «در ماده ۴۷ قانون مجازات اسلامی شامل موردی که بعد از محاکمه شخص مرتکب جرم جدیدی شود نمی شود»^[۵۳] با توجه به اظهارات فوق به منظور صدق عنوان ارتکابی «تعدد جرم» در مورد اشخاص لازم است وی مرتکب جرم شده باشد لذا در صورتی که عمل شخص دارای نقیصه عقلی جرم نباشد، صدق عنوان «مرتکب جرایم متعدد» در مورد وی محال و غیر ممکن می باشد. اما در صورتی که عمل شخص مذکور جرم باشد، عنوان مذکور در مورد وی صادق و ممکن است.
مبحث دوم: مسئولیت کیفری:
در این مبحث به طور خلاصه در ابتدا به تاریخچه مسئولیت کیفری پرداخته شده و سپس تعریف و در پایان به شرایط مسئولیت کیفری پرداخته شده و به دلیل خروج موضوعی بعضی از مباحث آن از موضوع پایان نامه از ذکر جزئیات آن ها خودداری شده است.
گفتار اول: تاریخچه و تعریف
در ابتدا لازم است به تاریخچه ای در مورد مسئولیت کیفری پرداخته شود.تا وضعیت مسئولیت کیفری اشخاص دارای نقیصه عقلی اشخاص دارای نقیصه عقلی در ادوار مختلف تاریخ بررسی شود
بند اول: تاریخچه
این بند به منظور سهولت بحث به دو قسمت جداگانه تقسیم می شود
۱-تاریخچه تا تا قبل از قرن هیجدهم: در این دوره مسئولیت کیفری دو ویژگی عمده داشته است.
۱-۱- جمعی بودن مسئولیت: مهمترین ویژگی دوره مزبور جمعی بودن آن است^[۵۴] هرگاه یکی از اعضای قبیله جرمی مرتکب می شد و به حقوق فردی از قبیله دیگر تجاوز می کرد، تمام اعضای قبیله متجاوز مسئول شناخته شده و در معرض انتقام جویی قرار می گرفتند و بدین ترتیب جنگ‌های بی‌رحمانه و نزاع های دسته جمعی بی پایان در این قبایل بروز می کرد و گسترده می‌شد، از آنجاکه هیچ گاه فرد شخصیت متفاوتی از خانواده یا قوم و قبیله ی خویش نداشت و جزئی از کل محسوب می گردید، مسئولیت جمعی اصلی پذیرفته شده بود.
۱-۲- موضوعی بودن (objectivg) مسئولیت کیفری: دومین خصیصه مهم مسئولیت کیفری این دوره، موضوعی بودن یا عینی بودن آن است. بدین توضیح که در این دوران، توجهی به وضعیت ذهنی و روحی و شخصی مجرم نمی‌شد. تفاوتی نبود که او با سوء‌نیت و عمداً یا خطا و بدون سوءنیت جرم مرتکب شده است؛ مرتکب جرم بدون هیچ ملاحظه ای در معرض مسئولیت قرار می‌گرفت. هیچ عنصر روانی برای جرم قائل نمی‌شدند و مسئولیت کاملاً جنبه مادی داشت
۲- از قرن هیجدهم تا کنون:
در این دوران که توسط مورخان تحت عنوان دوره معاصر مورد توجه قرار گرفته^[۵۵]، تغییراتی بنیادین در مسئولیت کیفری صورت گرفته است. از معروفترین اثر حقوقی که در پیدایش نهضت اصلاح طلبی در حقوق کیفری موثر واقع شد، می توان از کتاب «جرایم و مجازات» اثر «بکاریا» دانشمند ایتالیایی نام برد که در سال ۱۷۶۶ میلادی انتشار یافت و در فرانسه مورد توجه انقلابیون قرار گرفت. البته در اینجا نباید نقش صاحبنظران و اندیشمندانی که بعد از قرن هیجدهم با کوشش های فراوان، مکاتب عمده ی حقوق جزا و پایه گذاری کردند نادیده گرفت. هر کدام از مکاتب از جهتی و ابعادی غافل ماندند. اما با پیدایش مکاتب جدید، خصوصاً مکتب دفاع نوین از افراط و تفریط های سابق پرهیز شد. و امروز شاهد هستیم که احکام نورانی اسلام درباره ی مسایل مختلف حقوق جزا و اصول مسئولیت کیفری از قرن هیجدهم به بعد در اروپای متمدن امروز جای پایی باز کرده و با پذیرش همگانی چون اصل شخصی بودن مسئولیت کیفری مجرم وضعیت روحی او و میزان مسئولیت اخلاقی وی، معافیت اطفال و دیوانگان از مجازات و خارج گشتن مسئولیت کیفری از صورت یک مسئولیت مادی و عینی،گام هایی به طرف عادلانه انسانی ساختن مسئولیت کیفری برداشته شده است^[۵۶].
بند دوم :تعریف
تا کنون هیچ تعریفی از مسئولیت کیفری از سوی حقوق دانان مطرح نشده است.یکی از حقوقدانان درباره مسئولیت اظهار داشته :«عصاره مسئولیت خواستن و دانستن است پس عواملی که در مسئولیت موثر می باشد کیفیاتی است که خواستن و دانستن از آن متأثر می‌گردد». همانطور که این توضیح مشاهده می شود، شرایط مسئولیت کیفری در آن مستتر است و تعریفی از مسئولیت ارائه نداده است. خوشبختانه امروزه برعکس قدیم که مسئولیت کیفری عینی (objective) بود و عمل مادی متهم با مجازات مواجه می شد، مسئولیت کیفری شخصی(subjective ( شده و سوءنیت و میزان قوه عاقله ی شخص در واکنش جزایی موثر می باشد.به نظر می رسد توجه به معیار شخصی subjective)) در مسئولیت کیفری باعث می شود که بتوان تعریف جامع و مانعی از«مسئولیت کیفری» ارائه داد. همانطور که در ادامه بحث اشاره خواهد شد، شخص برای تحمل مجازات باید در حین ارتکاب جرم دارای شرایطی باشد،که به وضعیت و حالات روحی و روانی وی مربوط می شود. به عبارت دیگر همانطور که ذکر شد به شخص و ذهنیت او مربوط می شود. توجه حقوق جزای مدرن به این حالت هاست که باعث تمایز آن از حقوق جزای کلاسیک می شود. لذا به نظر می رسد برای تعریف مسئولیت کیفری باید به این حالات توجه داشت با توجه به توضیحات فوق به نظر می‌رسد بهترین تعریفی که بتوان از مسئولیت کیفری ارائه داد این است که «مسئولیت کیفری عبارت است از قابلیت انتساب جرم ارتکابی به متهم به دلیل توانایی ذهنی، قابلیت ادراک نرمال و ارتکاب عمل از روی قصد و اختیار» با تکیه بر این تعریف در ادامه به بررسی این موضوع پرداخته می شود که آیا نقیصه های عقلی شرایط موجود در این تعریف را دارند یا خیر؟اینک که مفهوم مسئولیت کیفری روشن شد در گفتار بعد به شرایط مسئولیت کیفری ،بالاخص شرط «عقل»که ارتباط زیادی با موضوع پایان نامه دارد پرداخته می شود.
گفتار دوم شرایط
در این گفتار به طور مختصر به بررسی این موضوع پرداخته می شود، که چه شرایط و اوضاع و احوالی لازم است تا جرم ارتکابی قابل انتساب به مرتکب باشد. شرط عبارت است از امری که از وجود ان قطعاً وجود معلول (در ایجاد مسئولیت) لازم نمی آید ولی از عدم ان قطعاً عدم معلول (مسئولیت) لازم می آید. کلمه شرط هر وقت در اینجا به صورت مفرد استعمال شود همان «علت ناقصه^[۵۷]» در اصطلاح فلسفه می باشد. اصطلاح «شرایط» جمع مکسر شرط می باشد این اصطلاح به معنای کلیه ی شروطی است که باید جمع بوده تا معلول قطعاً ایجاد شود به عبارت دیگر منظور ما از شرایط عبارت است از امری که از وجود آن قطعاً وجود معلول لازم می آید و از عدم آن قطعاً معلول ایجاد شد. در این گفتار منظور از شرایط همان «علت تامه^[۵۸]» در اصطلاح فلسفه است.وقتی از «بلوغ» ،«عقل» و «اختیار» و «علم» استفاده می شود منظور این است که برای مسئولیت شخص وجود این چهار شرط در حد نرمال و طبیعی خود لازم است و در صورت نداشتن حتی یکی از این شروط مسئولیت کیفری منتفی است. در ذیل این گفتار ابتدا به طور مختصر به بلوغ و اختیار و علم در سه بند جداگانه اشاره نموده تا مفهوم مسئولیت روشن شود؛ ولی در بند چهارم شرط «عقل» را به دلیل ارتباط با موضوع پایان نامه به طور مفصل مورد تجزیه و تحلیل قرار خواهیم داد.
بند اول: بلوغ
بلوغ از ریشه «بلغ» در عربی گرفته شده است، بلغ در عربی به معنای «رسید» می باشد در اصطلاح بلوغ اصولاً رسیدن انسان به سنی است که قدرت بر زاد و ولد داشته باشد. در حقوق تعاریف مختلفی از «بلوغ» شده است. همچنین نشانه های مختلفی از سوی فقها برای آن نام برده شده که از ذکر آنها خودداری می شود و فقط به ذکر کلیتی در مورد صغار اکتفا می شود. از نظر فقه اسلامی و قوانین موضوعه دولت جمهوری اسلامی ایران، کودک به کسی گفته می شود که به حد بلوغ شرعی نرسیده باشد و آن سن ۹ سال قمری در دختر و ۱۵ سال قمری در پسر است. کودک از نظر حقوق بر دو نوع است
۱- کودک غیر ممیز و آن معمولاً تا سن ۷ سالگی است؛ زیرا تا این سن کودک تشخیص صلاح و فساد و خیر و شر را نمی دهد. و خوب و بد را از هم نمی شناسد.
۲- کودک ممیز و آن کسی است که به طور اجمال از دادو ستدها و خرید و فروش ها و معاملات سر در بیاورد؛ به نحوی که بتواند، فروختن مستلزم آن است که کلاً از ملک فروشنده خارج و به ملک خریدار منتقل شود. وقتی کودک به سن ۷ سالگی رسید در آستانه تشخیص و تمیز پاگذارده و هر چه بزرگ تر می شود رشد و درک او از حقایق و وقایع اطرافش بیشتر می شود.
مطابق ماده ۴۹ قانون مجازات اسلامی مصوب سال ۱۳۷۰ «اطفال در صورت ارتکاب جرم مبری از مسئولیت کیفری هستند» بنابراین هرگاه کودک اعم از ممیز یا غیر ممیز مرتکب جرم می شود از مسئولیت کیفری مبری بوده و نمی توان او را به مجازات عمل ارتکابی محکوم نمود. در صورتی که کودک خطاکار غیر ممیز باشد به علت فقدان قوه شعور و تشخیص نیک از بد، هیچ نوع تصمیمی در مورد او گرفته نمی شود. فقط دادگاه او را تحویل سرپرست داده و تاکید بر لزوم تربیت او می نماید. در صورتی که کودک فاقد سرپرست بوده یا سرپرست او صلاحیت نداشته باشد، مثلاً پدری به اتفاق فرزندش مبادرت به سرقت از منزلی کند و هر دو دستگیر شوند، در این مورد تحویل اطفال به سرپرست قانونی عملی بی معنی است و باید در صورتی که مصلحت کودک اقتضا نماید، او را برای مدتی که دادگاه معین می کند به کانون اصلاح و تربیت اعزام شود تا در آن جا ارشاد گردد. و هرگاه کودک خطا کار ممیز باشد یعنی به سنی رسیده باشد که نوعا و به طور متعارف بتواند تشخیص خیر از شر دهد، دادگاه علاوه برآن که سرپرست قانونی کودک را ملزم به تربیت او می نماید، حق دارد او را تعزیر کند^[۵۹].
بند دوم: اختیار
برای اینکه عمل مجرمانه قابل انتساب به مرتکب آن باشد باید عمل با اختیار و آزادانه از فاعل آن سرزده باشد. لذا عمل کسی که از روی اختیار نباشد؛ غیر قابل مؤاخذه و بازخواست می باشد. ماده ۵۴ قانون مجازات اسلامی در این رابطه اشعار می دارد«در جرایم موضوع مجازات های تعزیری یا بازدارنده هرگاه کسی بر اثر اجبار یا اکراه که عادتاً قابل تحمل نباشد مرتکب جرمی گردد مجازات نخواهد شد. در این مورد اجبار کننده به مجازات فاعل جرم با توجه به شرایط و امکانات خاطی و دفعات و مراتب جرم و مراتب تأدیب از وعظ و توبیخ و تهدید و درجات تعزیر محکوم می گردد» سؤالی که در این جا مطرح می شود این است که اگر کسی جرایم موضوع حدود و قصاص را از روی اجبار مرتکب شود، قابل مجازات است یا خیر؟ جواب این است که هر چند موضوع این ماده جرایم تعزیری و بازدارنده هستند ولی این ماده دلیلی بر مسئولیت مرتکبین جرایم حدود و قصاص در صورتی که عمل از روی اجبار باشد ندارد و به لسان فقها در این جا اثبات شی نفی ماعداه نمی کند. در کتب فقهی نیز در بحث مسئولیت که در هر بخش بطور جداگانه آمده است «اختیار» از شرایط مسئولیت کیفری می باشد و در مورد ۶۴ (زنا)، ۱۱۶(لواط)، ۱۳۰(مساحقه)، ۱۴۶(قذف)، ۱۶۶(شرب حمر)، ۱۹۸(سرقت) قانون مجازات اسلامی به این موضوع اشاره شده است. البته در بحث قتل قانونگذار اکراه را در ماده ۲۱۱ قانون مجازات اسلامی مجوز قتل نمی داند، ولی قطعاً اجبار در قتل از مرتکب سلب مسئولیت می نماید زیرا در این جا رابطه سببیت بین فعل اجبار شونده و قتل وجود ندارد و عمل قتل به اجبار کننده مستند می شود.
برای اینکه شخص مختار باشد لازم است در حالت های زیر که انواع اجبار هستند نباشد.
۱- اجبار مادی: اجبار زمانی مادی است که یک علت و عامل مادی باعث سلب اراده مرتکب جرم به طور کامل می شود و بر دو نوع است:
۱-۱- اجبار مادی خارجی: در این جا یک عامل مادی از خارج وجود انسان باعث سلب قدرت اراده می شود مثلاً شخصی دست دیگری را به زور گرفته و او را مجبور به جعل سند می کند^[۶۰].
۱-۲- اجبار مادی داخلی: در این مورد یک عامل مادی در داخل جسم انسان باعث سلب قدرت اراده می شود مثلاً شخصی در حال خواب مرتکب سرقت می شود.
۲- اجبار معنوی: اجبار معنوی به عواملی گفته می شود که در اراده مرتکب جرم مؤثر افتاده آن را مختل سازد به ترتیبی که نتوان جزائا جرم ارتکابی را به او منتسب دانست، اجبار معنوی هم ممکن است ریشه خارجی و داخلی داشته باشد.
۲-۱- اجبار معنوی خارجی: مصداق بارز اجبار معنوی تهدیدی است که باعث اختلال تام قوه اراده می شود. برای نمونه شخصی دیگری را تهدید می کند که اگر در دادگاه به نفع او شهادت دروغ ندهد کشته خواهد شد.^[۶۱]
۲-۲- اجبار معنوی داخلی این اجبار را معمولاً به عنوان عامل رافع مسئولیت کیفری در نظر نمی گیرند. مثالی که برای این نوع اجبار توسط حقوقدانان زده می شود ارتکاب جرم تحت تاثیر کینه، حسادت، عشق و … است. این نوع اجبار تنها می تواند طبق بند ۳ ماده ۲۲ قانون مجازات اسلامی از کیفیات مخففه مجازات باشد. زیرا انگیزه به عنصر روانی جرم مربوط نمی باشد.
بند سوم: علم: علم در لغت به معنای آگاهی، دانستن و شعور آمده است. بنابراین مرتکب جرم زمانی مسئول است که عمل ارتکابی را با علم انجام می دهد لذا زمانی که جهل و اشتباه مرتکب ثابت شود، از مسئولیت کیفری مبری است. در یک تقسیم بندی که از اشتباه می شود به حکمی و موضوعی تقسیم می شود. ۱- اشتباه حکمی: از آنجایی که اشتباه حکمی اصولا رافع مسئولیت کیفری نیست و قاعده «جهل به حکم رفع تکلیف نمی کند» اصولاً از قدیم الایام مورد قبول حقوقدانان بوده است، از ذکر آن خودداری می شود و به طور مختصر به اشتباه موضوعی اشاره می شود.
اشتباه موضوعی: اشتباه در لغت به معنای چیزی را به جای چیز دیگر گرفتن و مانند شدن آمده است. در عرف گفته می شود که فلان شخص در این مسأله مرتکب اشتباه شده است. یعنی شخص به اعتقاد خود، کاری را که مطابق با حقیقت نبوده امر صحیح و درستی دانسته و آن را به انجام رسانیده است. با ذکر این مقدمات به تعریف اشتباه موضوعی پرداخته می شود. اشتباه موضوعی، عبارت از تصور خلاف واقعی است که برای شخص نسبت به تشخیص ماهیت فعل مجرمانه و یا عناصر متشکله جرم یا نتایج حاصل از آن ایجاد می شود و باعث تغییر ماهیت جرم یا نتایج حاصل از آن ایجاد می شود و باعث تغییر ماهیت جرم با عنصر متشکله جرم یا نتایج حاصل از آن ایجاد می شود و باعث تغیر ماهیت جرم و زوال نسبی مسئولیت جزایی یا تخفیف مجازات می گردد. بنابه تعریف قلمرو اشتباه موضوعی محدود به جرایم عمدی است، زیرا علی القاعده در وقوع جرایم عمدی، وجود اراده ارتکاب و قصد مجرمانه و حصول نتیجه از ناحیه فاعل جرم ضروری است^[۶۲]. این اشتباه طبق تعریف به سه نوع تقسیم می شود.