<p>با توجه به اینکه مکان حسگرها از قبل در شبکه مشخص نمی باشد، وجود یک پروتکل مناسب مسیریابی برای انتقال اطلاعات بسیار مورد نیاز است. این پروتکل باید توانایی این را داشته باشد که به صورت تطبیقی بتواند عملیات مسیریابی را انجام دهد<br />در حالت کلی انتظار میرود که قراردادهای مسیریابی سه عملکرد را درشبکه پیاده سازی کنند.تعیین و تشخیص تغییرات توپولوژی (مثلا خرابی و از کارافتادگی بعضی از گره ها) ، برقراری اتصالات در شبکه و محاسبه ویافتن مسیرهای مناسب.<br />درحال حاضر تلاشهای زیادی برای طراحی قراردادهای مسیریابی جدید و خاص برای شبکه های حسگر در حال انجام است، زیرا قراردادهایی که برای شبکه های دیگر طراحی شده اند قابلیت انطباق کامل با شبکه های حسگر را ندارند.<br /><strong>۱-۵-۲ انرژی محدود</strong><br />مهمترین مساله چالش در شبکه های حسگر، انرژی محدود است.<br />گره های حسگر معمولا انرژی مورد نیاز خود را توسط یک یا چند عدد باتری تامین میکنند. در بسیاری از کاربردها، امکان دسترسی به این گره ها جهت تعویض باتری وجود ندارد و یا اینکار مقرون به صرفه نیست. مثلا مواقعی که تعداد زیادی از این گره ها در یک منطقه وسیع جغرافیایی مثل جنگل و دریا و یا در یک منطقه خطرناک مثل منطقه جنگی توزیع شده اند.<br />بسیاری از تلاشهای تحقیقاتی با هدف صرفه جویی در مصرف انرژی ا

نمودار ۴-۹٫ تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی اول بین شرکت های محور سازان ایران خودرو و مهر کام پارس
همان‌طور که در نمودار ۴-۹ مشخص است به ازای بازدهی‌های شرکت محور سازان ایران خودرو و مهرکام پارس، مقادیر متشکل از مقادیر مثبت و منفی می‌باشد. بنابراین بر اساس معیار تسلط تصادفی مرتبه‌ی اول، تسلطی بین شرکت‌های محور سازان ایران خودرو و مهرکام پارس وجود ندارد و باید به آزمون تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم بپردازیم.

نمودار ۴-۱۰ مقادیر آزمون برای تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم را به ازای تمام بازدهی‌های دو شرکت محور سازان ایران خودرو و مهرکام پارس نشان می‌دهد.

نمودار ۴-۱۰٫ تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم بین شرکت محور سازان ایران خودرو و مهرکام پارس
همان‌طور که در نمودار ۴-۱۰ مشاهده می‌شود برای تمامی بازده‌ها هم شامل مقادیر مثبت است و هم‌منفی. بنابراین با توجه به وجود مقادیر مثبت و منفی برای تسلطی بر اساس معیار تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم بین شرکت‌های محور سازان ایران خودرو و مهرکام پارس وجود ندارد و باید به سراغ برویم.

نمودار ۴-۱۱ مقادیر آزمون برای تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی سوم را به ازای تمام بازدهی‌های دو شرکت محور سازان ایران خودرو و مهرکام پارس نشان می‌دهد.

نمودار ۴-۱۱٫ تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی سوم بین شرکت محور سازان ایران خودرو و مهرکام پارس
همان‌طور که در نمودار ۴-۱۱ به وضوح دیده می‌شود به ازای تمام بازدهی‌های شرکت محور سازان ایران خودرو و مهرکام پارس، می‌باشد. بنابراین شرکت محور سازان ایران خودرو بر اساس معیار تسلط تصادفی مرتبه‌ی سوم بر شرکت مهرکام پارس مسلط می‌باشد.

نمودار ۴-۱۲ توابع توزیع تجمعی شرکت‌های محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن و موقعیت آنها را نسبت به هم نشان می‌دهد. با توجه به نمودار توابع توزیع تجمعی شرکت محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن در بازدهی‌های مختلف همدیگر را قطع کرده‌اند.
باید ذکر کنیم که نمودار ۴-۱۲ تابع توزیع تجمعی شرکت محور سازان ایران خودرو ابتدا بالای گروه بهمن قرار گرفته و در آخر پایین آمده و تابع توزیع تجمعی گروه بهمن در ابتدای امر زیر تابع توزیع تجمعی محور سازان ایران خودرو قرار گرفته و در آخر بالای آن قرار گرفته است و این موضوع می‌تواند نشانه‌ای از عدم وجود هیچ نوع تسلطی بین دو شرکت باشد اما برای اطمینان باید آزمون‌های زوجی بین دو شرکت را انجام داد.
نمودار ۴-۱۲٫ توابع توزیع تجمعی شرکت‌های محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن
نمودار ۴-۱۳ مقادیر مربوط به آزمون برای تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی اول را به ازای بازدهی‌های شرکت محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن نشان می‌دهد.

نمودار ۴-۱۳٫ تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی اول بین شرکت‌های محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن
همان‌طور که در نمودار ۴-۱۳ مشخص است به ازای بازدهی‌های شرکت‌های محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن، مقادیر را مقادیر مثبت و منفی شامل می‌شوند. مقادیر منفی حاصل در آزمون نمادهای خوساز و خبهمن بر خلاف شرکت‌های مورد آزمون قبلی نواحی متعدد و قابل توجهی را شکل داده‌اند. با توجه به نمودار، تسلطی بر اساس معیار تسلط تصادفی مرتبه‌ی اول بین نمادهای خوساز و خبهمن وجود ندارد و باید به آزمون تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم بپردازیم.

نمودار ۴-۱۴ مقادیر آزمون برای تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم را به ازای تمام بازدهی‌های دو شرکت محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن نشان می‌دهد.

نمودار ۴-۱۴٫ تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم بین شرکت‌های محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن
با توجه به نمودار ۴-۱۴ به ازای بازدهی‌های شرکت‌های محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن، مقادیر شامل مقادیر مثبت و منفی هستند که این موضوع بیان می‌کند که تسلطی بر اساس معیار تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم بین نمادهای خوساز و خبهمن وجود ندارد. بنابراین باید به آزمون تسلط تصادفی مرتبه‌ی سوم بپردازیم.

نمودار ۴-۱۵ مقادیر آزمون برای تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی سوم را به ازای تمام بازدهی‌های دو شرکت محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن نشان می‌دهد.

نمودار ۴-۱۵٫ تعیین تسلط تصادفی مرتبه‌ی سوم بین شرکت‌های محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن
نمودار ۴-۱۵ بیانگر این است که به ازای بازدهی‌های شرکت محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن برای هم مقایر مثبت و هم مقادیر منفی حاصل شده است از این رو این مقادیر بیان می‌کنند که بین شرکت محور سازان ایران خودرو و گروه بهمن تسلطی بر اساس معیار تسلط تصادفی مرتبه‌ی سوم وجود ندارد و در کل هیچ گونه تسلطی بین این دو شرکت وجود ندارد.

آزمون تسلط تصادفی را به صورت زوجی برای تمام شرکت‌های صنعت خودرو مورد پژوهش قرار دادیم و پس از تعیین وجود یا عدم وجود تسلط، بین شرکت‌ها در صورت وجود تسلط، مرتبه‌ی تسلط را تعیین نمودیم. بین شرکت‌های مورد مطالعه تسلط‌های تصادفی مرتبه‌ی اول، مرتبه‌ی دوم و مرتبه‌ی سوم شناسایی شدند. جدول نتایج این آزمون‌ها را نشان می‌دهد. در جدول ۴-۵ ،F بیانگر تسلط تصادفی مرتبه‌ی اول(FSD)، S بیانگر تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم(SSD)، T بیانگر تسلط تصادفی مرتبه‌ی سوم(TSD) و N بیانگر عدم تسلط (ND) می‌باشد. نماد شرکت‌های صنعت خودرو در هر سطر نماد‌های مسلط می‌باشند و شرکت‌های در هر ستون شرکت‌های تحت تسلط هستند. برای مثال نماد خموتور یعنی شرکت موتور سازان تراکتورسازی ایران، در سطر بیستم بر نماد خشرق در ستون دوازدهم، دارای تسلط تصادفی مرتبه‌ی دوم می‌باشد.
جدول ۴-۵٫ نتایج آزمون تسلط تصادفی به صورت زوجی برای تمام شرکت‌های صنعت خودرو

ز جنبه های مختلف ، در حال انجام است.<br />در شبکه های حسگر، انرژی معمولا به سه منظور اصلی مصرف میشود:[۹]<br />انتقال داده<br />پردازش سیگنال<br />عملیات سخت افزاری<br />با توجه به اینکه پرمصرف ترین بخش مربوط به انتقال اطلاعات است ، در طراحی پروتکل ها سعی می شود که تا آنجایی که امکان دارد ابتدا با استفاده از پردازش اطلاعات حجم اطلاعات مورد نظر برای انتقال کاهش داده شود.<br />همان طور که در شکل زیردیده می شود ، ارتباطات نیاز به انرژی مصرفی بیشتری نسبت به پردازش دارند که این موضوع، اهمیت پروتکل های ارتباطی (مسیریابی) را به خوبی روشن می کند.<br /><strong>شکل&nbsp;</strong>۱ -۳<strong>&nbsp;:&nbsp;</strong>انرژی مصرفی حسگرها در ارسال و پردازش داده<br /><strong>۱-۵-۳ مقیاس پذیری</strong><br />گاهی تعداد گره های موجود در یک شبکه حسگر به چند ده هزار میرسد.به همین خاطر مقیاس پذیری دراین شبکه ها از اهمیت زیادی برخوردار است . مقیاس پذیری در یک شبکه حسگر به عوامل مختلفی از جمله الگوریتم مسیریابی ، تعداد Sink ها، سخت افزار مورد استفاده و الگوی ترافیکی شبکه بستگی دارد.<br /><strong>۱-۵-۴ زمان تاخیر</strong><br />در بسیاری از موارد زمان رسیدن اطلاعات از یک گره به گرهSink از اهمیت زیادی برخوردار است.در برخی از کاربردها مانند کاربردهای بلادرنگ باید بازه زمانی مشخص برای رسیدن بسته تضمین شود.<br /><strong>۱-۵-۵ هزینه پایین</strong><br />هزینه پایین تولید گره های حسگر استفاده از این شبکه ها را در بسیاری از کاربردها میسر میسازد.اصولا فلسفه وجودی شبکه های حسگر استفاده از تعداد زیادی گره حسگر ارزان قیمت به جای استفاده از تعدادکمی حسگر گرانقیمت است. استفاده از تعداد زیادی حسگر ارزان قیمت با قابلیت های محدود مزایای بیشتری نسبت به استفاده از تعداد کمی حسگر گران قیمت با قابلیت های زیاد دارد.<br />از جمله این مزایا میتوان به دقت سنجش ، پوشش بهتر و مقاومت در مقابل خرابی اشاره کرد.<br /><strong>۱-۵-۶تحمل پذیری خطا</strong><br />گره های موجود در یک شبکه حسگر، ممکن است به دلایل مختلف از شبکه خارج شوند.از دلایل عمده میتوان به اتمام منبع تغذیه و خرابی فیزیکی گره حسگر اشاره کرد.شبکه های حسگر باید بتوانند دربرابر انواع خرابی مقاوم بوده بعد از تخریب برخی از گره ها در شبکه همچنان به کار خود ادامه دهند.<br /><strong>۱-۵-۷ امنیت</strong><br />حفظ امنیت داده ها در شبکه های حسگر از پیچیدگی خاصی برخوردار است.در بسیاری از موارد مثل در یک منطقه جنگی ، تامین امنیت فیزیکی گره های حسگر نا ممکن است. علاوه براین گره های حسگر عموما بصورت بیسیم با یکدیگر ارتباط برقرار میکنند و این در حالیست که شبکه های بیسیم مشکلات بسیاری در زمینه امنیت دارند. همه اینها در شرایطی است که منابع لازم ، همچون قدرت پردازشی و حافظه ، برای رمز نگاری و رمز گشایی در گره های حسگر بسیار محدود است.<br />به همین دلیل سه فاکتور امنیتی محرمانگی ، جامعیت و نفوذ ناپذیری در این نوع شبکه ها در خطر است. کارهای انجام شده در زمینه امنیت هنوز در مراحل اولیه خود است و هنوز راه طولانی برای رسیدن به نقطه ای قابل قبول در پیش است.<br /><strong>۱-۶ صرفه جویی در مصرف انرژی در شبکه های حسگر</strong><br />هر حسگر حدودا بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ ساعت با یک باتری AAA در حالت فعال^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-5″>[۴]</a>}&nbsp;کار میکند[۴۰].<br />از آنجا که معمولا تعداد زیادی حسگربسیار ظریف در نواحی دور دست ، خود کار^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-6″>[۵]</a>}&nbsp;و یا خصومت آمیز مورد استفاده قرار میگیرند امکان شارژ مجدد و یا تعویض باتری آنها وجود تدارد.<br />این امر به همراه این نکته که گنجایش باتری ها هر ۳۵ سال تنها دوبرابر میشود[۴۱] اهمیت روشهای صرفه جویی در مصرف انرژی را بهتر نشان میدهد. از آنجا که معمولا از شبکه های حسگر انتظار میرود که چندین ماه تا یکسال عمر کنند(بدون شارژ مجدد) [۱۸][۲۱]صرفه جویی در انرژی از مهمترین نکات در طراحی وپیاده سازی پروتکل ها در شبکه های حسگر میباشد.<br />از سوی دیگر توانایی حسگر در جمع آوری داده بستگی به کیفیت اتصال^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-7″>[۶]</a>}&nbsp;آن به سایر حسگرها و پوشش^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-8″>[۷]</a>}&nbsp;آن بر ناحیه دارد. روش های صرفه جویی انرژی معمولا بر کیفیت اتصال و پوشش حسگر ها تاثیر منفی میگذارند. از سوی دیگر باید برنامه ها در شبکه های حسگر در برابر وقوع خطا مقاومت داشته باشند که این امر نیز از این روشها تاثیر منفی میپذیرد.<br />از روشهای رایج در جهت صرفه جویی در انرژی و حداکثر سازی طول عمر شبکه ، غیر فعال کردن تعدادی از گره ها و فعال نگه داشتن تعدادی دیگر برای اجرای وظایف جمع آوری داده و ارتباطات میباشد.<br />هنگامیکه یک حسگر غیر فعال میشود تمامی قسمتهای آن غیر از یک تایمر با مصرف پایین انرژی برای فعال سازی مجدد آن از کار می افتند[۴۲]. بنابراین مصرف انرژی در حسگر تنها در صد کوچکی از مصرف آن در حالت فعال میباشد.<br />روشهای گوناگونی برای زمانبندی فعالیت گره ها ارائه شده اند که در لایه های مختلف شبکه فعالیت گره ها را زمانبندی میکنند.برای مقایسه این روشها لازم است پیش فرضها و شرایط در نظر گرفته شده در هر روش را مد نظر قرار دهیم.<br />هریک از روشهای ارائه شده برای صرفه جویی در انرژی پیش فرضها و هدفهای گوناگونی دارند.<br />برای برخی از کاربردها سرعت انتقال داده مهم است و برای برخی دیگر انتقال بدون خطا ، برخی برای شبکه های با توزیع تصادفی طراحی شده اند و برخی برای شبکه های با توزیع دستی،….<br />با توجه به این نکات، لازم است که پیش فرضها و اهدافی که باعث تفاوت در روشهای گوناگون ارائه شده برای حداکثرسازی عمر شبکه میشوند را مطرح و طبقه بندی کنیم.<br /><strong>۱-۶-۱ پیش فرضهای طراحی</strong><br />از آنجاکه روشهای مورد بررسی سعی در صرفه جویی در مصرف انرژی دارند ، دو فرض در بین تمامی آنها مشترک است:<br />هر حسگر منبع انرژی محدودی دارد.<br />حسگرها قرار است برای مدت زیادی فعالیت کنند.<br />در این قسمت به مقایسه طراحی های مختلف که منعکس کننده ساختارهای مختلف شبکه^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-9″>[۸]</a>}&nbsp;، روشهای مختلف به کار اندازی^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-10″>[۹]</a>}&nbsp;و قابلیت های مختلف حسگر^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-11″>[۱۰]</a>}ها میباشد، میپردازیم.<br />ساختار شبکه:شبکه میتواند مسطح یا غیر سلسله مراتبی باشد به این معنی که همه حسگرها نقش یکسان و کارایی یکسان در شبکه دارند. در مقابل ممکن است که شبکه سلسله مراتبی باشد . به عنوان مثال در شبکه های حسگر با هدف تجسس و یا ردگیری^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-12″>[۱۱]</a>}&nbsp;، برخی گره ها مسئولیت ترکیب داده ها را به عهده میگیرند. این گره ها داده ها و گزارشهای سایر گره ها ی موجود در همسایگی شان را جمع آوری کرده و تشخیص میدهند که آیا شیئ ای کشف شده است یا نه و نتیجه حاصل را به مرکز اطلاع میدهند.به این نوع ساختار معمولا ساختار خوشه ای^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-13″>[۱۲]</a>}&nbsp;و یا بر پایه نگهبان^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-14″>[۱۳]</a>}&nbsp;گفته میشود که در آن سرگروه ها نقش مهمتری نسبت به سایر گره ها ایفا میکنند.بسیاری از روشهای مورد بحث فرض خود را بر خوشه بندی بودن ساختار شبکه حسگر قرار میدهند[۴۲].<br />روشهای مختلف به کار اندازی:کارایی شبکه حسگر و پوشش حسگر میتواند تحت تاثیر طرز اولیه چیدمان آنها قرار بگیرد.به عنوان مثال گره ها ممکن است که توسط یک هواپیمای در حال پرواز برروی منطقه تحت نظر ریخته شوند ویا ممکن است به صورت دستی در محل خود قرار داده شوند که در سناریوی اول توزیع گره ها تصادفی میباشد. بسیاری از روشها فرض میکنند که حسگرها توزیع یکنواخت تصادفی را در منطقه تحت نظر دنبال میکنند[۲۱][۲۵]. برخی از روشها بصورت مستقیم این فرض را بیان نمیکنند ولی در صورتیکه این فرض برقرار باشد ، برخی از روشها توزیع را پواسون دوبعدی در نظر میگیرند.برخی دیگر توزیع را توری در نظر میگیرند.[۱۸]اکثر روشها در نظر میگیرند که تعداد گره هایی که در یک ناحیه به کار گرفته شده اند از تعداد مورد نیاز برای انجام کار بیشتر است و بنابراین میتوان تعدادی از آنهارا خاموش کرد.(حتی در برخی در نظر گرفته میشود که مرتبه بزرگی تعداد گره های بکار رفته یک مرتبه بیشتر ازتعداد مورد نیاز است.)این چگالی ، بالا در نظر گرفته میشود.<br />مدلهای کشف: اکثر روشهای مورد بحث در نظر میگیرند که در صورتیکه شئی در محدوده پوشش حسگر باشد حتما این شی کشف خواهد شد. به بیانی دیگر کشف شی قطعی میباشد.در مواردی برای کشف شئ احتمالاتی در نظر گرفته شده است که در آن احتمال کشف تابعی از فاصله حسگر از شئ میباشد.<br />محدوده حسگر: محدوده حسگر معمولا یک ناحیه دایره ای و یا یک کره سه بعدی به مرکزیت حسگر میباشد.به علاوه معمولا محدوده حسگرها مساوی در نظر گرفته میشود.برخی از روشهای ارائه شده قابل کاربرد در هرگونه ناحیه محدب و غیر یکنواخت(ولی قطعی) قابل استفاده هستند.[۳۹]<br />دامنه ارسال^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-15″>[۱۴]</a>}: روشهای گوناگونی در نظر میگیرند که حسگر قادر است با تغییر قدرت ارسال رادیویی خود به دامنه های ارسال متفاوتی دست پیدا کند [۲۵][۴۲].برخی از انواع گره ها مانندMICA2 درجات مختلفی از دامنه های ارسال را فراهم میکنند[۴۳].</p>

<p>با توجه به اینکه مکان حسگرها از قبل در شبکه مشخص نمی باشد، وجود یک پروتکل مناسب مسیریابی برای انتقال اطلاعات بسیار مورد نیاز است. این پروتکل باید توانایی این را داشته باشد که به صورت تطبیقی بتواند عملیات مسیریابی را انجام دهد<br />در حالت کلی انتظار میرود که قراردادهای مسیریابی سه عملکرد را درشبکه پیاده سازی کنند.تعیین و تشخیص تغییرات توپولوژی (مثلا خرابی و از کارافتادگی بعضی از گره ها) ، برقراری اتصالات در شبکه و محاسبه ویافتن مسیرهای مناسب.<br />درحال حاضر تلاشهای زیادی برای طراحی قراردادهای مسیریابی جدید و خاص برای شبکه های حسگر در حال انجام است، زیرا قراردادهایی که برای شبکه های دیگر طراحی شده اند قابلیت انطباق کامل با شبکه های حسگر را ندارند.<br /><strong>۱-۵-۲ انرژی محدود</strong><br />مهمترین مساله چالش در شبکه های حسگر، انرژی محدود است.<br />گره های حسگر معمولا انرژی مورد نیاز خود را توسط یک یا چند عدد باتری تامین میکنند. در بسیاری از کاربردها، امکان دسترسی به این گره ها جهت تعویض باتری وجود ندارد و یا اینکار مقرون به صرفه نیست. مثلا مواقعی که تعداد زیادی از این گره ها در یک منطقه وسیع جغرافیایی مثل جنگل و دریا و یا در یک منطقه خطرناک مثل منطقه جنگی توزیع شده اند.<br />بسیاری از تلاشهای تحقیقاتی با هدف صرفه جویی در مصرف انرژی ا

۶-۲-۲-نوسازی و توسعه

۶-۲-۲-نوسازی و توسعه
از نظر لغوی اگر چه واژه نوسازی و توسعه گاهی مترادف یکدیگر قرار می گیرند، ولی از نظر مفهومی اندیشمندان بین آن ها تفاوت قایل می شوند. نظریه پردازان نوسازی میان جوامع سنتی، انتقالی و نوسازی شده تمایز قایل می شوند. نظریه پردازان توسعه نیز از جوامع توسعه نیافته، در حال توسعه و توسعه یافته بحث می نمایند.
هر دو واژه از فرآیند حرکت از سنت به نوسازی و یا از توسعه نیافتگی به توسعه یافتگی اشاره دارند. جیمز اکنل، فرآیند نوسازی را عقلانیت خلاق می نامد، بدین مفهوم که با ترکیب شدن مفاهیم نوآوری و نظم و به محض آنکه فرآیند نوسازی جهش کرد، این برداشت ذهنی، شروع به توسعه می نماید.
همانطوری که گفته شد نوسازی ایجاد تغییراتی در تلقیات فردی، رفتار اجتماعی، اقتصاد و سیاست است و به طور کلی هر جا سخن از تغییراتی به میان آید که در رفتار فردی و اجتماعی و یا اقتصاد و سیاست جامعه مؤثر باشد، نوسازی است. ولی توسعه، بهبود رشد و از همه مهم‌تر گسترش همه شرایط و جنبه‌های مادی و معنوی زندگی اجتماعی، گسترش ظرفیت نظام اجتماعی برای برآوردن احتیاجات محسوس یک جامعه که امنیت ملی، آزادی فردی، مشارکت سیاسی، برابری اجتماعی، رشد اقتصادی، گسترش ارتباطات، صلح و موازنه محیط زیست و مجموعه‌ای دیگر از این احتیاجات است.
۷-۲-۲-مروری اجمالی بر تاریخچه نظریه های توسعه
۱-۷-۲-۲- نظریه های کلاسیک توسعه
توسعه، یکی از اعتقادات اساسی در جهان مدرن است. مدتی است که پیشرفت به عنوان شمایل مقدس عصر ما، جانشین خداوند شده است. کلیه پیشروی های جدید علم، فن آوری، مردم سالاری (دموکراسی) ارزش ها، اخلاق و سازمان اجتماعی درون طرحی مجرد و انسان محور، برای ایجاد دنیای بهتر، در پناه مفهوم توسعه جمع شده اند. توسعه، در معنای قویتر آن، عبارت است از بکارگیری منابع مولد جامعه برای بهبود شرایط زندگی فقیرترین مردم و در معنای ضعیف ترش، توسعه عبارت است از اختصاص بیشترین چیزها به بیشترین افراد، در اوضاع و احوالی که بیشترین چیزها متعلق به تعداد افراد کمتری است. حتی در این معنای ضعیف از توسعه که آن را اصولاً معادل رشد اقتصادی به رهبری نخبگان می داند، هنوز هم صداهای ضعیفی به گوش می رسد که بهبود اوضاع مادی را در نهایت برای مردم بیشتری طالب است.
توسعه متفاوت از «رشد» اقتصادی است. چرا که توسعه ناظر به شرایط تولید، نظیر محیط های متأثر از فعالیت اقتصادی و نتایج اجتماعی تولید، مانند توزیع درآمد و سطح رفاه نیز می باشد. مفهوم توسعه برآمده از آموزه های عصر روشنگری^[۱۰] در مورد بکارگیری ذهن مدرن علمی برای بهبود وضع زندگی، نجات انسان را به دو معنا مد نظر دارد : یکی نجات بشر از قید و بندهای طبیعت به وسیله فن آوری پیشرفته و دیگری نجات از خود^[۱۱] است. خود رهاسازی به معنای مهار روابط اجتماعی و کنترل آگاهانه شرایط شکل گیری ماهیت رها سازی انسانی است. در هر دو معنا، توسعه مستلزم پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، از جمله تحقق آرمان ها و ارزش های معنوی رفیع تر، می باشد. توسعه، به معنای بهبود در مجموعه شرایط پیچیده و بهم مرتبط طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است.
به عقیده اقتصاددانان کلاسیک، علم اقتصاد بخشی از یک نظام وسیع تر اقتصاد سیاسی بود که حتی در فلسفه اخلاقی عام تری نیز جای می گرفت. اقتصاددانان کلاسیک نه تنها سؤالاتی را پیرامون علل رشد ثروت مطرح می کردند، بلکه در مورد نتایج اجتماعی توسعه نیز به پایین ترین مراتب اجتماعی، خصوصاً اثرات آن، به طرح سؤال می پرداختند. اقتصاد کلاسیک با منطقی مستقیماً فنی از تصورات و اندیشه های بسط یافته توسط فیزیوکرات ها، اعضای مکتب روشنگری قرن هجدهم فرانسه، واسط بین قرون وسطی و عصر جدید، استخراج شده بود.
یکی از اقتصاددانان به نام این دوره آدام اسمیت^[۱۲] بود. از نظر اسمیت، رشد اقتصادی وابسته به تجمع سرمایه بوده و آن نیز در جای خود به پس انداز و نتایج حاصل از صرفه جویی و قناعت بستگی دارد. همچنین رشد اقتصادی نیازمند داشتن فرهنگی ریشه دار در اخلاق، یعنی نظامی از اختیار انسانی با فضایل متعالی تر می باشد.
از دیگر اقتصاد دادنان این دوره می توان به مالتوس^[۱۳] اشاره کرد. کتاب مالتوس با عنوان «رساله ای در مورد جمعیت» که ابتدا در سال ۱۷۹۸ منتشر گردید، بر عکس آنچه مطرح می شد اظهار می داشت که امیال انسانی محدود کننده پیشرفت انسانی هستند (منظور او از امیال، شهوت جنسی بود). مالتوس می اندیشید که قوانین اعطای کمک به افراد بیکار فقط وضع را بدتر می کند، چرا که این کار فقرا را به داشتن فرزند بیشتر ترغیب می نماید. از نظر مالتوس، انسان در اثر شهوت به جای آن که دائماً به سوی آینده ای بهتر صعود کند، در دام یک چرخه بی وقفه بین ازدیاد جمعیت و مرگ می افتد !
دیویدریکاردو^[۱۴] دیگر اقتصاددان کلاسیک، یک نظام دقیق در اقتصاد ترسیم نمود که در آن به جای توجه به افراد واقعی از مدل های قابل تعمیم استفاده می شد، ریکاردو با توجه به انواع کاملاً مختلف کار صرف شده در تولید و ترکیب های گوناگون کار و سرمایه در انواع مختلف تولید، نسبت به این که بازار بتواند قیمت های منصفانه ای ارایه کند بیمناک بود. ریکاردو نیز مانند اسمیت خواهان گسترش تجارت جهانی همراه با انباشت سرمایه توسط سرمایه داران، ساخت کارخانه ها، استخدام کارگران بیشتر و افزایش دستمزدها بود. اما وی از دوستش مالتوس نیز در بیان این مطلب پیروی کرد که ازدیاد جمعیت سهم کارگران را از منافع رشد اقتصادی می کاهد. با این حال، ریکاردو از آن پس، جنبه ای بدبینانه تر به نظریه رشد اقتصادی افزود. (تودارو، مایکل, ۱۳۸۲ : ۵۲)
فیلسوف و اقتصاددان، جان استوارت میل^[۱۵] در کتاب «اصول اقتصاد سیاسی» اظهار نمود که اصول رقابت، مبانی قوانین اقتصادی بوده و به وسیله یک علم انتزاعی، با دقت و اعتباری معین و جامع قابل ترسیم می باشند. میل یک لیبرال رادیکال بود و اعتقاد داشت که سرمایه داری نهایتاً به تعاون گرایی می انجامد. روایت های افراطی تری از این عقاید در آثار مارکس، انگلیس و بسیاری از آخرین اعضای (انتقادی) این مکتب کلاسیک در اقتصاد سیاسی ارایه شدند. بیشتر بیانات اقتصاد کلاسیک با آثار میل به پایان می رسند. با این حال نظریات فردریش لیست^[۱۶] (۱۸۴۶- ۱۷۸۹) در سنت کلاسیک جالب توجه است. لیست با اصل تجارت آزاد ارایه شده توسط اقتصاددانان کلاسیک موافق بود. اما معتقد بود که تجارت آزاد مبتنی بر پیش فرض شرایط صلح ابدی و مجموعه ای از قوانین است که هنوز برای جهان متحقق نشده اند. وی اظهار می داشت که تحت شرایط موجود که در آن بریتانیا بر صنعت تولیدی جهان حاکم است، تجارت آزاد نمی تواند «جمهوریت جهانی»^[۱۷] مبتنی بر برابری کشورها داشته باشد، بلکه آنچه پدیده می آید انقیاد جهانی ملت هایی کمتر پیشرفته تحت استیلای قدرت های صنعتی، تجاری و دریایی است. علاوه بر این وی استدلال نمود که یک جمهوری جهانی شامل قدرتهای ملی که حقوق یکدیگر را به رسمیت بشناسند و تجارتی جهانی که مزایای یکسانی برای همه شرکت کنندگان داشته باشد، تنها وقتی بوجود می آید که تعداد زیادی از کشورها به طور یکسانی توسعه یافته باشند. همچنین «لیست» مدافع حمایت از اقتصادهای ملی بود تا وقتی که بتواند در شرایط برابر رقابت کنند.
۲-۷-۲-۲- نظریه های مدرن توسعه
در این مرحله از نظریه کنش اجتماعی پارسونز برای صورت بندی نظریات رشد، برگرفته از کینز، هارود، لویس و دیگرانی که بر متغیرهای محض اقتصادی تاکید داشته اند، استفاده شد. تفاوت های اجتماعی و فرهنگی جوامع مدرن و سنتی مورد تاکید قرار گرفتند و همین تفاوت ها شالوده خط مشی های توسعه را تشکیل دادند.
برخی از نظریه پردازان نوسازی توجه خود را بیشتر و به طور خاص به ابعاد روانشناختی، فرهنگی و رفتاری نوسازی جلب نمودند. اورت هاگن به منظور صورت بندی مجدد نظریه های اقتصادی محض، تفاوت در شخصیت های انسانی را به پیشرفت در فن آوری و حتی به تحول اجتماعی ارتباط داد. وی اظهار داشت که تصور افراد از دنیا در جوامع سنتی، شامل این باور است که عوامل و نیروهایی غیر قابل کنترل زندگی آن ها را محدود و معین کرده اند.
افراد سنتی در هراس از دنیا و مشکلاتش فاقد خلاقیت بوده و از شخصیتی خودکامه برخوردار می باشند. اما اگر گروه هایی از همین افراد، مثلاً در اثر سلطه خارجی یا داخلی و یا به علت مهاجرت نوعی نظارت را تجربه نمایند، شخصیت خودکامه آن ها در معرض تحول قرار می گیرد. بنابراین افراد مذکور از طریق کجروی اجتماعی^[۱۸] و اعتزال به دنبال یک هویت جدید ارضاء کننده خواهند بود. هر چه این کناره گیری و اعتزال در نسل های بعدی عمیق تر شود، شرایط زندگی خانوادگی و محیط اجتماعی نهایتاً پذیرای رشد یک شخصیت نوآور (مثلاً به علت نیازی مبرم به کسب موفقیت) می شود. افراد خلاق تحت شرایط فرهنگی معین، قابلیت ها و توانایی های فنی را راهی به سوی ارضاء نیازها می پندارند. ممکن است ارزش های یک نسل جدید در جهت نوآوری در تولید، اصلاحات نهادی و رشد اقتصادی متحول شوند و بنابراین گروه کجرو جامعه را به سوی نوسازی رهنمون می شود.
جامعه شناسی به نام دانیل لرنر^[۱۹]، جوامع مدرن و سنتی را بر اساس الگوی روستا در برابر شهر، بی سواد در برابر تحصیل کرده، کوته همتی در برابر بلند همتی، و پارسایی در برابر شور و شوق از یکدیگر تمیز داد. از نظر وی، جوامع مدرن مشوق تحرک، عقلانیت و همدلی هستند. به همین ترتیب، الکس اینکلس^[۲۰] و دیوید اچ. اسمیت^[۲۱] استدلال نمودند که انسان مدرن و روشن اندیش به وسیله مشخصه هایی چون عقلانیت، انتزاعی بودن شناخت، تفکر علمی، ادب و نزاکت شناخته می شود. عقاید ابراز شده در مورد مراحل رشد از تاریخی طولانی در نظریه های مختلف دوران روشنگری برخوردار بوده اند.
رستو^[۲۲] تاریخ شناس دانشگاه تگزاس، در کتابش با به عنوان «مراحل رشد اقتصادی^[۲۳]» استدلال نمود که همه جوامع به لحاظ اقتصادی در یکی از مراحل پنجگانه زیر قرار دارند :
۱- جوامع سنتی که بر اساس علم ماقبل نیوتنی، فنآوری های ابتدایی و نگرش های معنوی نسبت به دنیای فیزیکی، کارکردهای تولید (یا به عبارت دیگر ترکیب های عوامل تولید) را محدود می کنند. این نوع جوامع یک سقف مجاز را بر میزان تولید اعمال نموده و نظام های اقتصادی را به نوع کشاورزی محدود می کنند.
ساختار اجتماعی سلسله مراتبی آن ها که در آن قدرت سیاسی در دست ملاکان می باشد، مجال اندکی برای تحرک اجتماعی فراهم می کند. نظام ارزشی آن ها بر پایه نوعی تقدیرگرایی معطوف به آینده های دور استوار است. روستو می پذیرد که با قرار دادن جوامع در حال تحول و بسیار متنوع در مقوله های ساده ای از این قبیل چیز زیادی در مورد آن ها ارایه نمی دهد. اما وی چنین ترتیب تاریخی را به عنوان ضرورتی برای تشریح مسیر رسیدن جوامع به موضوع اصلی اش توجیه می کند. موضوع اصلی وی همان جوامع پساسنتی^[۲۴] هستند که در آن ها، هر یک از مشخصه های یک جامعه سنتی بگونه ای متحول شده اند که رشد منظم آن ها فراهم آمده است.
۲- مرحله عمومی دوم توسعه مجموعه شرایط ما قبل خیز^[۲۵] است. این شرایط در اروپای غربی از اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم، از زمانی که بصیرت های علم نوین به کارکردهای تولید در کشاورزی و صنعت تبدیل شدند و تحت مجموعه ای از سازوکارهای مشخص و در اثر گسترش روابط بین الملل، با یکدیگر تلاقی پیدا کردند. بریتانیا به علت موقعیت جغرافیایی، توانایی های تجاری و ساختار سیاسی خاص آن، اولین کشوری بود که توانست مجموعه شرایط ما قبل خیز را پرورش دهد. در هیچ جای دیگری شرایط مذکور به طور بومی و خودجوش پدید نیامد بلکه به شکل غیر بومی و در اثر دخالت های جوامع پیشرفته تر ظاهر شدند. تأثیرگذاری های خارجی باعث تزلزل جامعه سنتی شده و زوال آن را سرعت می بخشند. چنین زوالی، اساساً همراه با گسترش اندیشه پیشرفت و ترقی، نه فقط به عنوان یک احتمال بلکه به عنوان شرایط ضروری برای نیل به مقاصد عالی (مانند حیثیت ملی و سود خصوصی) می باشد. آموزش و پرورش گسترش یافته، مردمانی جدید به جلو صحنه می آیند، بانک ها ظاهر می شوند، سرمایه گذاری افزایش می یابد، مجال تجارت و بازرگانی فراخ تر می شود و کارخانه های صنعتی و تولیدی بوجود می آیند. با این حال، همه موارد فوق در جامعه ای رخ می دهند که هنوز به وسیله روش های سنتی، ساختارها و ارزش های سنتی حاکم شناخته می شود.
۳- مرحله خیز که نقطه عطفی قابل توجه در حیات جوامع مدرن است هنگامی است که موانع ومقاومت ها در برابر رشد با ثبات در نهایت رفع می شوند. در بریتانیا و بخش های مستعد جهان که ساکنین آن ها به طور قابل توجهی بریتانیایی بودند، محرک اصلی و مستقیم خیز، عمدتاً فن آوری بوده است، اما در جاهای دیگر یک زمینه سیاسی مساعد با نوسازی نیز ضروری می باشد. در طول مرحله خیز، نرخ سرمایه گذاری کارآمد از ۵ درصد درآمد ملی به ۱۰ درصد یا بیشتر افزایش می یابد، صنایع جدید گسترش یافته، سودها مجدداً سرمایه گذاری می شوند، اشتغال صنعتی در شهرها افزایش می یابد و طبقه کارآفرین گسترش می یابد. فنون جدید به بخش کشاورزی اشاعه یافته و در عرض یک یا دو دهه، ساختارهای اقتصادی و سیاسی جامعه به گونه ای متحول می شوند که رشد اقتصادی با ثبات پایدار می شود. از نظر روستو، عامل آخر برای سایر کشورها که همواره در معرض هجوم و تجاوزات خارجی بوده اند، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
۴- مرحله پس از خیز، که در آن جامعه به سمت بلوغ^[۲۶] سوق داده می شود. این مرحله در فاصله زمانی طولانی با جلوداری فن آوری در فعالیت های اقتصادی رخ می دهد.۱۰ الی ۲۰ درصد از درآمد ملی سرمایه گذاری می شود. رشد بر هر میزان افزایش جمعیت پیشی می گیرد، یا به عبارت دیگر، وضعیتی پدید می آید که مهارت های فنی و مدیریتی به اندازه کافی برای تولید هر چیز دلخواهی (ابزارآلات، ماشین ها، مواد شیمیایی، صنایع و تجهیزات برقی و از این قبیل) وجود دارند.
۵- این مرحله در نهایت به وضعیت مصرف انبوه^[۲۷] منجر می شود که در آن بخش های صنعتی پیشرو تبدیل به بخش خدماتی و تولید کالاهای مصرفی با دوام می شوند. درآمدهای واقعی به سطحی ارتقاء می یابند که تعداد زیادی از مردم می توانند فراتر از نیازهایشان مصرف نمایند و ساختار نیروی کار به سمت انواع اشتغال اداری و با مهارت های شهری متحول می شود. در این سطح، ممکن است جوامع غربی تصمیم بگیرند که منابع بیشتری را به رفاه عمومی و تامین اجتماعی اختصاص دهند.
چنین مراحل رشد جهان شمولی، مراحلی بین مدرن بودن و سنتی بودن، توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی هستند. نظریه مرحله بندی روستو جایگاهی غالب در تفکر مرسوم توسعه در دهه ۱۹۶۰ پیدا کرد و این هنگامی بود که نگرش های لیبرالی نسبت به جهان سوم در حال شکل گیری بودند و این عقاید پایه ای را برای درک تاریخی بیشتر اقتصادهای پیشرفته فراهم نمودند. از آنجا که توسعه مدرنیته به فضای اروپایی آمریکایی (و ژاپن) محدود در مناسبات اقتصادی و جغرافیایی شده باید اشاعه نوآوری از مرکز پیشرفته را ترغیب نموده ، لذا کشورهای عقب افتاده، بازار را به عنوان بستر یکپارچگی اجتماعی انتخاب نموده و به مساعدت، سرمایه گذاری ها، مشارکت و هدایت ایالات متحده خیر مقدم گویند.
۳-۷-۲-۲-نظریه های پسامدرن توسعه
از اواسط دهه ۱۹۶۰ تا اوایل دهه۱۹۸۰ ، تفکر انتقادی در مورد توسعه تحت نفوذ نظریه های مارکسیستی و نئومارکسیستی قرار داشت. نظریه وابستگی و نظریه نظام های جهانی، در اواخر دهه ۱۹۶۰ و بیشتر دهه ۱۹۷۰، در صدر مباحث بودند. ساختارگرایی مارکسیستی و التقاط شیوه های تولید در جهان فکری انگلیسی آمریکایی اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه۱۹۸۰ ، بالاخص برای تفکر رادیکال در مورد توسعه اهمیت وافری یافتند. با نگاهی به گذشته، به راحتی می توان دریافت که نظریه های ساختاری و سیستمی نقاط اوج فلسفه اجتماعی مدرن و رادیکال می باشند. این نظریه های شدیداً تعمیم گرا^[۲۸] می کوشند تا هر حادثه تاریخی و هر مشخصه اجتماعی را به عنوان مؤلف هایی از یک نظام عمومی تر و فراگیر معرفی نمایند، نظامی که یا شیوه تولید است، یا نظام سرمایه داری و یا بازار جهانی. هدف آن ها بنای یک نظریه قاعده مند در مورد کلیت های اجتماعی^[۲۹] و اجزاء آن ها ست، بدون آن که از سر تبیین چیزی بگذرد یا آن را به شانس حواله کند، هر چند برخی جنبه ها را نیز به طور تجربی بررسی می کند. از نظر ساختارگرایی محض، تن دادن به تحلیل تجربی معادل با پذیرش نقصان نظری است.
با این حال، در دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ ، تصور ساختارها و کلیت ها با سوءظنی فزاینده مواجه گردید (هم از لحاظ تلقی جوامع به عنوان کلیت ها و هم تلقی نظریه ها به عنوان تبیین های کل گرایانه). در طول دهه ۱۹۷۰، خصوصاً در فرانسه، نظریه پردازی انتقادی از تصور صور متنوع فراساختاری^[۳۰] آغاز نمود و بریتانیا و ایالات متحده نیز گسترش یافت. سال ۱۹۷۹ نقطه عطف مهمی در کاربرد اندیشه های فراساختارگرا در مورد رابطه بین جهان اول و جهان سوم بود و از اواسط دهه ۱۹۸۰ به بعد اندیشه های فراساختارگرا بر تفکر انتقادی در مورد توسعه و فراتوسعه گرایی تأثیرگذار شدند.
برخی اندیشمندان فراساختارگرا، درونمایه های ساختارگرایی را در کاربردهایی جدیدتر، تداوم بخشیدند. اما بسیاری از دیگر متفکرین فراساختارگرا، حوادث را فوران تصادفی جهانی بی نظم تر از آنچه ساختارگرایی تصور کرده است، می دانند. دنیای آن ها، دنیای ناپیوستگی ها و انفصال هاست و نه دنیای پیوستگی ها و ارتباط های منطقی، جهان پیچیده و نه جهانی به سادگی ساختارها.
در حالی که از نظر ساختارگرایی، نظام های استعلایی معنادهنده به فرد هستند، فراساختارگرایان خواهان اعاده معنا^[۳۱] به شخص یا حوادث منفرد می باشند و در حالی که ساختارگرایی، در اشکال انتقادی اش، معمولاً از زبانی اقتصادی برای نقد سرمایه داری استفاده می کند، فراساختارگرایی معمولاً از زبانی فرهنگی برای نقد سرمایه داری بهره می جوید. ساختارگرایی توسعه مدرن را واجد استعداد برای نجات انسان می پندارد، حال آن که از نظر فراساختارگرایی توسعه یکی از ابزار قدرت مدرن و نظارت اجتماعی است. چنین وجوه افتراقی (و سایر وجوه دیگر) حاکی از یک شکاف در اندیشه اجتماعی انتقادی است که به قول برخی به پهنای شکاف میان اندیشه مدرن و ماقبل می باشد. بنابراین مشخصه دوره پسامدرن فرهنگ و اندیشه، سرخوردگی و از دست دادن ایمان نسبت به کلان روایت های مدرن مانند حقیقت، رهایی، دموکراسی، انقلاب و توسعه است.
۴-۷-۲-۲- نگرش سیستمی نسبت به توسعه
در دیدگاه سیستمی، سازمان مجموعه ای با عناصر بهم وابسته و هدفمند تلقی می شود، که هم به رشد و هم به توسعه نیازمند است. رشد در یک سازمان یعنی افزایش در اندازه یا تعداد و در شاخص هایی مانند تعداد کارکنان، تعداد واحدها سهم بازار، میزان فروش، تعداد محصول لحاظ می شود.
توسعه معمولاً به افزایش ظرفیت ها و توانایی ها توجه دارد و بیشتر جنبه انگیزشی، دانش، درک و خرد دارد تا جنبه مال و ثروت توسعه بیشتر به کیفیت زندگی مربوط است، تا به سطح زندگی. بدیهی است که ارتقاء سطح زندگی ضرورتاً به افزایش کیفیت زندگی نمی انجامد و به این جهت عده ای بر این عقیده اند که در برخی از کشورهای از نظر اقتصادی پیشرفته، افزایش سطح زندگی موجب کاهش کیفیت آن شده است.
با این حال نمی توان اثر ارتقاء سطح زندگی و تاثیر آن را بر کیفیت زندگی نادیده انگاشت، لزوم هماهنگی این دو یک ضرورت توسعه از نگاه سیستمیرا تشکیل می دهد. توسعه عامل انسانی در دیدگاه مدرن و پست مدرن اگر چه مورد تاکید است اما در دیدگاه سیستمی یک ضرورت است، تاکید بر توسعه انسان از نظر ابعاد کیفی و ایجاد انگیزه درونی وی را قادر می سازد تا با منابعی که در اختیار دارد کیفیت زندگی فرد و دیگران را بهبود بخشد.
نظر به اینکه توسعه شامل خواست و توانایی است، نمی توان آن را به دیگری داد یا بر او تحمیل کرد، به همین شکل نه دولت می تواند حکومت شوندگان را توسعه دهد و نه شرکت ها کارکنان را. حداکثر کاری که آن ها می توانند انجام دهند، ترغیب و تسهیل این توسعه است، و از این طریق آن ها را به یادگیری و کسب دانش ومهارت ترغیب و با تدابیر اجرایی لازم و تامین نیازها، آن را تسهیل نمایند.
با توجه به نکات فوق، توسعه فرآیندی است که یک نظام هدفدار و نهایت مدار طی آن انگیزه ها و توانمندی های خود را برای تحقق بخشیدن به خواسته ها و نیازهای خود و مدیران افزایش می دهد. سازمان بعنوان یک سیستم اجتماعی چگونه می تواند توسعه خود و اعضای خود را تسهیل و ترغیب نماید. فیلسوفان یونان باستان برای توسعه انسان پیشرفت به سوی چهار عامل ایده آل را ضروری و در مجموع کافی می دانستند : حقیقت، فراوانی، نیکی و زیبایی.
عامل حقیقت وظیفه علمی و فن شناسانه جامعه است. این خصلت ترغیب و تسهیل تولید اطلاعات، دانش و درک لازم افراد برای انتخاب کارآمدترین وسایل موجود و توسعه روز افزون کارآیی این وسایل را در برمی گیرد.
عامل فراوانی وظیفه ی اقتصادی جامعه است. این عامل ترغیب و تسهیل تامین منابع مادی و فکری لازم برای به هدف رسیدن افراد را در برمی گیرد. این کار تولید و توزیع این منابع- به وجود آوردن، اعلام وجود، در دسترس قرار دادن و جلوگیری از سرقت و تخریب آن ها- را شامل می شود.
عامل نیکی وظیفه اخلاقی- معنوی جامعه است. جهت آن از میان بردن نزاع بین هدف های درونی افراد (آرامش روان) و میان افراد (آرامش دنیا) است. اگر نزاع درون فرد از میان نرفته باشد، او هدف هایی دارد که پیشرفت به جانب آن ها ناممکن است. این موضوع دست کم برای برخی کسان که با دیگران در نزاع اند نیز مصداق دارد.
عامل زیبایی وظیفه زیبایی شناختی جامعه است. این وظیفه به شرح بیشتری نیاز دارد، زیرا کمتر فهمیده شده و در حال حاضر از عوامل دیگر بحرانی تر است. رمز و راز زیباشناختی در این حقیقت نهفته است که در طول تاریخ تنها انگشت شماری فیلسوف توانسته اند آن را در فلسفه خود ملحوظ نمایند. زیباشناختی در کار این معدود هم بیشتر به عنوان زایده ای باقی مانده و جزء لاینفک فلسفه آن ها نشده است. از سوی دیگر تعداد بسیار اندکی از کسانی که به این مهم پرداخته اند، توانسته اند به درک ما از علم، اقتصاد، اخلاق یا معنویت کمک کنند. از نظر تاریخی زیبایی شناسی مایه سرشکستگی خانواده ی فلسفه بوده است.
گسست زیبایی شناسی در این حقیقت نهفته است که مدیران کم و بیش میدانند علم، اقتصاد، و اخلاقیات یا معنویات مدیریت چیست، اما اغلب درباره زیبایی شناسی مدیریت چیزی نمی دانند. از زمان های گذشته این فرض قوت گرفته که میان زیبایی شناسی و مدیریت ربطی وجود ندارد.
اکنون باور داریم که دست کم جامعه های به اصطلاح توسعه یافته به پیشرفت هایی در زمینه علم و اقتصاد دست یافته اند، اما کمتر کسی ادعا می کند که پیشرفت های اخلاقی و معنوی هم وجود داشته است. به ندرت کسی باور می کند که ما پیشرفت عمده ای در این زمینه داشته ایم : که هنر بهتری آفریده باشیم یا زیبایی طبیعی یا ساخته دست بشر را بیش از اجدادمان تحسین کنیم.
توجه ایکاف^[۳۲] نسبت به زیبایی شناسی از این اعتقاد سرچشمه می گیرد که عدم پیشرفت در این حوزه دلیل بنیادی یکی از بحرانی ترین مسائل جامعه، یعنی کاهش کیفیت زندگی است. برای توجیه این اعتقاد، نخست باید ماهیت کارکرد زیبایی شناسی را در جامعه روشن ساخت. چون که دربار هی زیبایی شناسی دانش و درک درستی وجود ندارد، تقریباً هر اظهار نظری درباره ی آن، بحث و گفتگوهای بسیاری پدید می آورد. با جود این، بدون پرداختن و گذر از چنین مباحث های، دستیابی به کیفیت زندگی ممکن نخواهد شد. منظور، کیفیت زندگی به طور کلی و کیفیت زندگی کاری به طور اخص است. (راسل ایکاف،۱۳۷۵ : ۴۵،۴۷)
مساله مربوط به کوشش های بهبود کیفیت زندگی دیگران، از جمله زندگی کاری آن ها، ناشی از آن است که دیگران یا فرصت انجام آنرا برای خود ندارند و یا فاقد توانایی لازم اند. مدیران و برنامه ریزانی که فرصت بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی دیگران را دارند، حتی اگر فاقد توانای باشند ،به اندازه گیری آن نیازمندند.
با این وجود، اگر کسانی که این برنامه ها برایشان تدوین می شود، خودشان فرصت و توانایی بهبود بخشیدن را داشتند، مساله اندازه گیری از میان می رفت. آنچه ضرورت دارد این است که افراد توانایی ارزیابی کیفیت زندگی خود را داشته باشند، فرصت بهبود بخشیدن آن را داشته باشند، برای انجام این کار ترغیب شوند و کوشش هایشان در انجام این کار تسهیل شود. بنابراین مساله برنامه ریزی این نیست که چگونه می توان کیفیت زندگی دیگران را بهبود بخشید، بلکه این است که چگونه می توان در آن ها توانایی انجام این کار را برای خودشان پدید آورد و به آن ها آموخت که پیوسته آن را اثر بخش تر انجام دهند. این مساله مجدداً صورت بندی شده را می توان از طریق ترغیب و تسهیل مشارکت دیگران در طراحی و برنامه ریزی برای سازمان ها و موسساتی که در آن ها عضویت دارند حل کرد. (راسل ایکاف،۱۳۷۵ : ۵۳)
بنابر این از این دیدگاه سیستمی جامعه یا سازمانی توسعه یافته است که هم از ابعاد کمی و هم کیفی بصورتی متوازن، رشد و توسعه یافته باشد.
هیوک بر این نتیجه تاکید می نماید که فعالیت های اداری در کشورهای در حال توسعه صرفاً به حفظ قانون و نظم و اجرای خط مشی های عمومی محدود نمی شود، بلکه امور نوسازی، توسعه اقتصادی و گسترش خدمات اجتماعی را نیز که از اهمیت زیادی برخوردارند را در برمی گیرد.
اساس توسعه حفظ وضع موجود نیست بلکه جوهر توسعه خلق و ایجاد شکل موثر از آینده است در این شرایط نیاز به توانایی برای طراحی و اجرای امور، از جمله تکنولوژی ها، بیشتر از نیاز به خود تکنولوژی هاست و لازمه آن «استراتژی توسعه ای» با تاکید بر فرآیند نهادسازی می باشد.

الی و نوسازی شده تمایز قایل می شوند. نظریه پردازان توسعه نیز از جوامع توسعه نیافته، در حال توسعه و توسعه یافته بحث می نمایند.
هر دو واژه از فرایند حرکت از سنت به نوسازی و یا از توسعه نیافتگی به توسعه یافتگی اشاره دارند. جیمز اکنل، فرایند نوسازی را عقلانیت خلاق می نامد، بدین مفهوم که با ترکیب شدن مفاهیم نوآوری و نظم و به محض آنکه فرایند نوسازی جهش کرد، این برداشت ذهنی، شروع به توسعه می نماید.
همانطوری که گفته شد نوسازی ایجاد تغییراتی در تلقیات فردی، رفتار اجتماعی، اقتصاد و سیاست است و به طور کلی هر جا سخن از تغییراتی به میان آید که در رفتار فردی و اجتماعی و یا اقتصاد و سیاست جامعه مؤثر باشد، نوسازی است. ولی توسعه، بهبود رشد و از همه مهم‌تر گسترش همه شرایط و جنبه‌های مادی و معنوی زندگی اجتماعی، گسترش ظرفیت نظام اجتماعی برای برآوردن احتیاجات محسوس یک جامعه که امنیت ملی، آزادی فردی، مشارکت سیاسی، برابری اجتماعی، رشد اقتصادی، گسترش ارتباطات، صلح و موازنه محیط زیست و مجموعه‌ای دیگر از این احتیاجات است.

۷-۲-۲-مروری اجمالی بر تاریخچه نظریه های توسعه
۱-۷-۲-۲- نظریه های کلاسیک توسعه
توسعه، یکی از اعتقادات اساسی در جهان مدرن است. مدتی است که پیشرفت به عنوان شمایل مقدس عصر ما، جانشین خداوند شده است. کلیه پیشروی های جدید علم، فن آوری، مردم سالاری (دموکراسی) ارزش ها، اخلاق و سازمان اجتماعی درون طرحی مجرد و انسان محور، برای ایجاد دنیای بهتر، در پناه مفهوم توسعه جمع شده اند. توسعه، در معنای قویتر آن، عبارت است از بکارگیری منابع مولد جامعه برای بهبود شرایط زندگی فقیرترین مردم و در معنای ضعیف ترش، توسعه عبارت است از اختصاص بیشترین چیزها به بیشترین افراد، در اوضاع و احوالی که بیشترین چیزها متعلق به تعداد افراد کمتری است. حتی در این معنای ضعیف از توسعه که آن را اصولاً معادل رشد اقتصادی به رهبری نخبگان می داند، هنوز هم صداهای ضعیفی به گوش می رسد که بهبود اوضاع مادی را در نهایت برای مردم بیشتری طالب است.
توسعه متفاوت از «رشد» اقتصادی است. چرا که توسعه ناظر به شرایط تولید، نظیر محیط های متأثر از فعالیت اقتصادی و نتایج اجتماعی تولید، مانند توزیع درآمد و سطح رفاه نیز می باشد. مفهوم توسعه برآمده از آموزه های عصر روشنگری^[۱۰] در مورد بکارگیری ذهن مدرن علمی برای بهبود وضع زندگی، نجات انسان را به دو معنا مد نظر دارد : یکی نجات بشر از قید و بندهای طبیعت به وسیله فن آوری پیشرفته و دیگری نجات از خود^[۱۱] است. خود رهاسازی به معنای مهار روابط اجتماعی و کنترل آگاهانه شرایط شکل گیری ماهیت رها سازی انسانی است. در هر دو معنا، توسعه مستلزم پیشرفت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، از جمله تحقق آرمان ها و ارزش های معنوی رفیع تر، می باشد. توسعه، به معنای بهبود در مجموعه شرایط پیچیده و بهم مرتبط طبیعی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی است.
به عقیده اقتصاددانان کلاسیک، علم اقتصاد بخشی از یک نظام وسیع تر اقتصاد سیاسی بود که حتی در فلسفه اخلاقی عام تری نیز جای می گرفت. اقتصاددانان کلاسیک نه تنها سؤالاتی را پیرامون علل رشد ثروت مطرح می کردند، بلکه در مورد نتایج اجتماعی توسعه نیز به پایین ترین مراتب اجتماعی، خصوصاً اثرات آن، به طرح سؤال می پرداختند. اقتصاد کلاسیک با منطقی مستقیماً فنی از تصورات و اندیشه های بسط یافته توسط فیزیوکرات ها، اعضای مکتب روشنگری قرن هجدهم فرانسه، واسط بین قرون وسطی و سبز فایل، استخراج شده بود.
یکی از اقتصاددانان به نام این دوره آدام اسمیت^[۱۲] بود. از نظر اسمیت، رشد اقتصادی وابسته به تجمع سرمایه بوده و آن نیز در جای خود به پس انداز و نتایج حاصل از صرفه جویی و قناعت بستگی دارد. همچنین رشد اقتصادی نیازمند داشتن فرهنگی ریشه دار در اخلاق، یعنی نظامی از اختیار انسانی با فضایل متعالی تر می باشد.
از دیگر اقتصاد دادنان این دوره می توان به مالتوس^[۱۳] اشاره کرد. کتاب مالتوس با عنوان «رساله ای در مورد جمعیت» که ابتدا در سال ۱۷۹۸ منتشر گردید، بر عکس آنچه مطرح می شد اظهار می داشت که امیال انسانی محدود کننده پیشرفت انسانی هستند (منظور او از امیال، شهوت جنسی بود). مالتوس می اندیشید که قوانین اعطای کمک به افراد بیکار فقط وضع را بدتر می کند، چرا که این کار فقرا را به داشتن فرزند بیشتر ترغیب می نماید. از نظر مالتوس، انسان در اثر شهوت به جای آن که دائماً به سوی آینده ای بهتر صعود کند، در دام یک چرخه بی وقفه بین ازدیاد جمعیت و مرگ می افتد !
دیویدریکاردو^[۱۴] دیگر اقتصاددان کلاسیک، یک نظام دقیق در اقتصاد ترسیم نمود که در آن به جای توجه به افراد واقعی از مدل های قابل تعمیم استفاده می شد، ریکاردو با توجه به انواع کاملاً مختلف کار صرف شده در تولید و ترکیب های گوناگون کار و سرمایه در انواع مختلف تولید، نسبت به این که بازار بتواند قیمت های منصفانه ای ارائه کند بیمناک بود. ریکاردو نیز مانند اسمیت خواهان گسترش تجارت جهانی همراه با انباشت سرمایه توسط سرمایه داران، ساخت کارخانه ها، استخدام کارگران بیشتر و افزایش دستمزدها بود. اما وی از دوستش مالتوس نیز در بیان این مطلب پیروی کرد که ازدیاد جمعیت سهم کارگران را از منافع رشد اقتصادی می کاهد. با این حال، ریکاردو از آن پس، جنبه ای بدبینانه تر به نظریه رشد اقتصادی افزود. (تودارو، مایکل, ۱۳۸۲ : ۵۲)
فیلسوف و اقتصاددان، جان استوارت میل^[۱۵] در کتاب «اصول اقتصاد سیاسی» اظهار نمود که اصول رقابت، مبانی قوانین اقتصادی بوده و به وسیله یک علم انتزاعی، با دقت و اعتباری معین و جامع قابل ترسیم می باشند. میل یک لیبرال رادیکال بود و اعتقاد داشت که سرمایه داری نهایتاً به تعاون گرایی می انجامد. روایت های افراطی تری از این عقاید در آثار مارکس، انگلیس و بسیاری از آخرین اعضای (انتقادی) این مکتب کلاسیک در اقتصاد سیاسی ارائه شدند. بیشتر بیانات اقتصاد کلاسیک با آثار میل به پایان می رسند. با این حال نظریات فردریش لیست^[۱۶] (۱۸۴۶- ۱۷۸۹) در سنت کلاسیک جالب توجه است. لیست با اصل تجارت آزاد ارائه شده توسط اقتصاددانان کلاسیک موافق بود. اما معتقد بود که تجارت آزاد مبتنی بر پیش فرض شرایط صلح ابدی و مجموعه ای از قوانین است که هنوز برای جهان متحقق نشده اند. وی اظهار می داشت که تحت شرایط موجود که در آن بریتانیا بر صنعت تولیدی جهان حاکم است، تجارت آزاد نمی تواند «جمهوریت جهانی»^[۱۷] مبتنی بر برابری کشورها داشته باشد، بلکه آنچه پدیده می آید انقیاد جهانی ملت هایی کمتر پیشرفته تحت استیلای قدرت های صنعتی، تجاری و دریایی است. علاوه بر این وی استدلال نمود که یک جمهوری جهانی شامل قدرتهای ملی که حقوق یکدیگر را به رسمیت بشناسند و تجارتی جهانی که مزایای یکسانی برای همه شرکت کنندگان داشته باشد، تنها وقتی بوجود می آید که تعداد زیادی از کشورها به طور یکسانی توسعه یافته باشند. همچنین «لیست» مدافع حمایت از اقتصادهای ملی بود تا وقتی که بتواند در شرایط برابر رقابت کنند.
۲-۷-۲-۲- نظریه های مدرن توسعه
در این مرحله از نظریه کنش اجتماعی پارسونز برای صورت بندی نظریات رشد، برگرفته از کینز، هارود، لویس و دیگرانی که بر متغیرهای محض اقتصادی تاکید داشته اند، استفاده شد. تفاوت های اجتماعی و فرهنگی جوامع مدرن و سنتی مورد تاکید قرار گرفتند و همین تفاوت ها شالوده خط مشی های توسعه را تشکیل دادند.
برخی از نظریه پردازان نوسازی توجه خود را بیشتر و به طور خاص به ابعاد روانشناختی، فرهنگی و رفتاری نوسازی جلب نمودند. اورت هاگن به منظور صورت بندی مجدد نظریه های اقتصادی محض، تفاوت در شخصیت های انسانی را به پیشرفت در فن آوری و حتی به تحول اجتماعی ارتباط داد. وی اظهار داشت که تصور افراد از دنیا در جوامع سنتی، شامل این باور است که عوامل و نیروهایی غیر قابل کنترل زندگی آن ها را محدود و معین کرده اند.
افراد سنتی در هراس از دنیا و مشکلاتش فاقد خلاقیت بوده و از شخصیتی خودکامه برخوردار می باشند. اما اگر گروه هایی از همین افراد، مثلاً در اثر سلطه خارجی یا داخلی و یا به علت مهاجرت نوعی نظارت را تجربه نمایند، شخصیت خودکامه آن ها در معرض تحول قرار می گیرد. بنابراین افراد مذکور از طریق کجروی اجتماعی^[۱۸] و اعتزال به دنبال یک هویت جدید ارضاء کننده خواهند بود. هر چه این کناره گیری و اعتزال در نسل های بعدی عمیق تر شود، شرایط زندگی خانوادگی و محیط اجتماعی نهایتاً پذیرای رشد یک شخصیت نوآور (مثلاً به علت نیازی مبرم به کسب موفقیت) می شود. افراد خلاق تحت شرایط فرهنگی معین، قابلیت ها و توانایی های فنی را راهی به سوی ارضاء نیازها می پندارند. ممکن است ارزش های یک نسل جدید در جهت نوآوری در تولید، اصلاحات نهادی و رشد اقتصادی متحول شوند و بنابراین گروه کجرو جامعه را به سوی نوسازی رهنمون می شود.
جامعه شناسی به نام دانیل لرنر^[۱۹]، جوامع مدرن و سنتی را بر اساس الگوی روستا در برابر شهر، بی سواد در برابر تحصیل کرده، کوته همتی در برابر بلند همتی، و پارسایی در برابر شور و شوق از یکدیگر تمیز داد. از نظر وی، جوامع مدرن مشوق تحرک، عقلانیت و همدلی هستند. به همین ترتیب، الکس اینکلس^[۲۰] و دیوید اچ. اسمیت^[۲۱] استدلال نمودند که انسان مدرن و روشن اندیش به وسیله مشخصه هایی چون عقلانیت، انتزاعی بودن شناخت، تفکر علمی، ادب و نزاکت شناخته می شود. عقاید ابراز شده در مورد مراحل رشد از تاریخی طولانی در نظریه های مختلف دوران روشنگری برخوردار بوده اند.
رستو^[۲۲] تاریخ شناس دانشگاه تگزاس، در کتابش با به عنوان «مراحل رشد اقتصادی^[۲۳]» استدلال نمود که همه جوامع به لحاظ اقتصادی در یکی از مراحل پنجگانه زیر قرار دارند :
۱- جوامع سنتی که بر اساس علم ماقبل نیوتنی، فنآوری های ابتدایی و نگرش های معنوی نسبت به دنیای فیزیکی، کارکردهای تولید (یا به عبارت دیگر ترکیب های عوامل تولید) را محدود می کنند. این نوع جوامع یک سقف مجاز را بر میزان تولید اعمال نموده و نظام های اقتصادی را به نوع کشاورزی محدود می کنند.
ساختار اجتماعی سلسله مراتبی آن ها که در آن قدرت سیاسی در دست ملاکان می باشد، مجال اندکی برای تحرک اجتماعی فراهم می کند. نظام ارزشی آن ها بر پایه نوعی تقدیرگرایی معطوف به آینده های دور استوار است. روستو می پذیرد که با قرار دادن جوامع در حال تحول و بسیار متنوع در مقوله های ساده ای از این قبیل چیز زیادی در مورد آن ها ارائه نمی دهد. اما وی چنین ترتیب تاریخی را به عنوان ضرورتی برای تشریح مسیر رسیدن جوامع به موضوع اصلی اش توجیه می کند. موضوع اصلی وی همان جوامع پساسنتی^[۲۴] هستند که در آن ها، هر یک از مشخصه های یک جامعه سنتی بگونه ای متحول شده اند که رشد منظم آن ها فراهم آمده است.
۲- مرحله عمومی دوم توسعه مجموعه شرایط ما قبل خیز^[۲۵] است. این شرایط در اروپای غربی از اواخر قرن هفدهم و اوایل قرن هجدهم، از زمانی که بصیرت های علم نوین به کارکردهای تولید در کشاورزی و صنعت تبدیل شدند و تحت مجموعه ای از سازوکارهای مشخص و در اثر گسترش روابط بین الملل، با یکدیگر تلاقی پیدا کردند. بریتانیا به علت موقعیت جغرافیایی، توانایی های تجاری و ساختار سیاسی خاص آن، اولین کشوری بود که توانست مجموعه شرایط ما قبل خیز را پرورش دهد. در هیچ جای دیگری شرایط مذکور به طور بومی و خودجوش پدید نیامد بلکه به شکل غیر بومی و در اثر دخالت های جوامع پیشرفته تر ظاهر شدند. تأثیرگذاری های خارجی باعث تزلزل جامعه سنتی شده و زوال آن را سرعت می بخشند. چنین زوالی، اساساً همراه با گسترش اندیشه پیشرفت و ترقی، نه فقط به عنوان یک احتمال بلکه به عنوان شرایط ضروری برای نیل به مقاصد عالی (مانند حیثیت ملی و سود خصوصی) می باشد. آموزش و پرورش گسترش یافته، مردمانی جدید به جلو صحنه می آیند، بانک ها ظاهر می شوند، سرمایه گذاری افزایش می یابد، مجال تجارت و بازرگانی فراخ تر می شود و کارخانه های صنعتی و تولیدی بوجود می آیند. با این حال، همه موارد فوق در جامعه ای رخ می دهند که هنوز به وسیله روش های سنتی، ساختارها و ارزش های سنتی حاکم شناخته می شود.
۳- مرحله خیز که نقطه عطفی قابل توجه در حیات جوامع مدرن است هنگامی است که موانع ومقاومت ها در برابر رشد با ثبات در نهایت رفع می شوند. در بریتانیا و بخش های مستعد جهان که ساکنین آن ها به طور قابل توجهی بریتانیایی بودند، محرک اصلی و مستقیم خیز، عمدتاً فن آوری بوده است، اما در جاهای دیگر یک زمینه سیاسی مساعد با نوسازی نیز ضروری می باشد. در طول مرحله خیز، نرخ سرمایه گذاری کارآمد از ۵ درصد درآمد ملی به ۱۰ درصد یا بیشتر افزایش می یابد، صنایع جدید گسترش یافته، سودها مجدداً سرمایه گذاری می شوند، اشتغال صنعتی در شهرها افزایش می یابد و طبقه کارآفرین گسترش می یابد. فنون جدید به بخش کشاورزی اشاعه یافته و در عرض یک یا دو دهه، ساختارهای اقتصادی و سیاسی جامعه به گونه ای متحول می شوند که رشد اقتصادی با ثبات پایدار می شود. از نظر روستو، عامل آخر برای سایر کشورها که همواره در معرض هجوم و تجاوزات خارجی بوده اند، از اهمیت بیشتری برخوردار است.
۴- مرحله پس از خیز، که در آن جامعه به سمت بلوغ^[۲۶] سوق داده می شود. این مرحله در فاصله زمانی طولانی با جلوداری فن آوری در فعالیت های اقتصادی رخ می دهد.۱۰ الی ۲۰ درصد از درآمد ملی سرمایه گذاری می شود. رشد بر هر میزان افزایش جمعیت پیشی می گیرد، یا به عبارت دیگر، وضعیتی پدید می آید که مهارت های فنی و مدیریتی به اندازه کافی برای تولید هر چیز دلخواهی (ابزارآلات، ماشین ها، مواد شیمیایی، صنایع و تجهیزات برقی و از این قبیل) وجود دارند.
۵- این مرحله در نهایت به وضعیت مصرف انبوه^[۲۷] منجر می شود که در آن بخش های صنعتی پیشرو تبدیل به بخش خدماتی و تولید کالاهای مصرفی با دوام می شوند. درآمدهای واقعی به سطحی ارتقاء می یابند که تعداد زیادی از مردم می توانند فراتر از نیازهایشان مصرف نمایند و ساختار نیروی کار به سمت انواع اشتغال اداری و با مهارت های شهری متحول می شود. در این سطح، ممکن است جوامع غربی تصمیم بگیرند که منابع بیشتری را به رفاه عمومی و تامین اجتماعی اختصاص دهند.
چنین مراحل رشد جهان شمولی، مراحلی بین مدرن بودن و سنتی بودن، توسعه یافتگی و توسعه نیافتگی هستند. نظریه مرحله بندی روستو جایگاهی غالب در تفکر مرسوم توسعه در دهه ۱۹۶۰ پیدا کرد و این هنگامی بود که نگرش های لیبرالی نسبت به جهان سوم در حال شکل گیری بودند و این عقاید پایه ای را برای درک تاریخی بیشتر اقتصادهای پیشرفته فراهم نمودند. از آنجا که توسعه مدرنیته به فضای اروپایی آمریکایی (و ژاپن) محدود در مناسبات اقتصادی و جغرافیایی شده باید اشاعه نوآوری از مرکز پیشرفته را ترغیب نموده ، لذا کشورهای عقب افتاده، بازار را به عنوان بستر یکپارچگی اجتماعی انتخاب نموده و به مساعدت، سرمایه گذاری ها، مشارکت و هدایت ایالات متحده خیر مقدم گویند.
۳-۷-۲-۲-نظریه های پسامدرن توسعه
از اواسط دهه ۱۹۶۰ تا اوایل دهه۱۹۸۰ ، تفکر انتقادی در مورد توسعه تحت نفوذ نظریه های مارکسیستی و نئومارکسیستی قرار داشت. نظریه وابستگی و نظریه نظام های جهانی، در اواخر دهه ۱۹۶۰ و بیشتر دهه ۱۹۷۰، در صدر مباحث بودند. ساختارگرایی مارکسیستی و التقاط شیوه های تولید در جهان فکری انگلیسی آمریکایی اواخر دهه ۱۹۷۰ و اوایل دهه۱۹۸۰ ، بالاخص برای تفکر رادیکال در مورد توسعه اهمیت وافری یافتند. با نگاهی به گذشته، به راحتی می توان دریافت که نظریه های ساختاری و سیستمی نقاط اوج فلسفه اجتماعی مدرن و رادیکال می باشند. این نظریه های شدیداً تعمیم گرا^[۲۸] می کوشند تا هر حادثه تاریخی و هر مشخصه اجتماعی را به عنوان مؤلف هایی از یک نظام عمومی تر و فراگیر معرفی نمایند، نظامی که یا شیوه تولید است، یا نظام سرمایه داری و یا بازار جهانی. هدف آن ها بنای یک نظریه قاعده مند در مورد کلیت های اجتماعی^[۲۹] و اجزاء آن ها ست، بدون آن که از سر تبیین چیزی بگذرد یا آن را به شانس حواله کند، هر چند برخی جنبه ها را نیز به طور تجربی بررسی می کند. از نظر ساختارگرایی محض، تن دادن به تحلیل تجربی معادل با پذیرش نقصان نظری است.
با این حال، در دهه ۱۹۷۰ و ۱۹۸۰ ، تصور ساختارها و کلیت ها با سوءظنی فزاینده مواجه گردید (هم از لحاظ تلقی جوامع به عنوان کلیت ها و هم تلقی نظریه ها به عنوان تبیین های کل گرایانه). در طول دهه ۱۹۷۰، خصوصاً در فرانسه، نظریه پردازی انتقادی از تصور صور متنوع فراساختاری^[۳۰] آغاز نمود و بریتانیا و ایالات متحده نیز گسترش یافت. سال ۱۹۷۹ نقطه عطف مهمی در کاربرد اندیشه های فراساختارگرا در مورد رابطه بین جهان اول و جهان سوم بود و از اواسط دهه ۱۹۸۰ به بعد اندیشه های فراساختارگرا بر تفکر انتقادی در مورد توسعه و فراتوسعه گرایی تأثیرگذار شدند.
برخی اندیشمندان فراساختارگرا، درونمایه های ساختارگرایی را در کاربردهایی جدیدتر، تداوم بخشیدند. اما بسیاری از دیگر متفکرین فراساختارگرا، حوادث را فوران تصادفی جهانی بی نظم تر از آنچه ساختارگرایی تصور کرده است، می دانند. دنیای آن ها، دنیای ناپیوستگی ها و انفصال هاست و نه دنیای پیوستگی ها و ارتباط های منطقی، جهان پیچیده و نه جهانی به سادگی ساختارها.
در حالی که از نظر ساختارگرایی، نظام های استعلایی معنادهنده به فرد هستند، فراساختارگرایان خواهان اعاده معنا^[۳۱] به شخص یا حوادث منفرد می باشند و در حالی که ساختارگرایی، در اشکال انتقادی اش، معمولاً از زبانی اقتصادی برای نقد سرمایه داری استفاده می کند، فراساختارگرایی معمولاً از زبانی فرهنگی برای نقد سرمایه داری بهره می جوید. ساختارگرایی توسعه مدرن را واجد استعداد برای نجات انسان می پندارد، حال آن که از نظر فراساختارگرایی توسعه یکی از ابزار قدرت مدرن و نظارت اجتماعی است. چنین وجوه افتراقی (و سایر وجوه دیگر) حاکی از یک شکاف در اندیشه اجتماعی انتقادی است که به قول برخی به پهنای شکاف میان اندیشه مدرن و ماقبل می باشد. بنابراین مشخصه دوره پسامدرن فرهنگ و اندیشه، سرخوردگی و از دست دادن ایمان نسبت به کلان روایت های مدرن مانند حقیقت، رهایی، دموکراسی، انقلاب و توسعه است.
۴-۷-۲-۲- نگرش سیستمی نسبت به توسعه
در دیدگاه سیستمی، سازمان مجموعه ای با عناصر بهم وابسته و هدفمند تلقی می شود، که هم به رشد و هم به توسعه نیازمند است. رشد در یک سازمان یعنی افزایش در اندازه یا تعداد و در شاخص هایی مانند تعداد کارکنان، تعداد واحدها سهم بازار، میزان فروش، تعداد محصول لحاظ می شود.
توسعه معمولاً به افزایش ظرفیت ها و توانایی ها توجه دارد و بیشتر جنبه انگیزشی، دانش، درک و خرد دارد تا جنبه مال و ثروت توسعه بیشتر به کیفیت زندگی مربوط است، تا به سطح زندگی. بدیهی است که ارتقاء سطح زندگی ضرورتاً به افزایش کیفیت زندگی نمی انجامد و به این جهت عده ای بر این عقیده اند که در برخی از کشورهای از نظر اقتصادی پیشرفته، افزایش سطح زندگی موجب کاهش کیفیت آن شده است.
با این حال نمی توان اثر ارتقاء سطح زندگی و تاثیر آن را بر کیفیت زندگی نادیده انگاشت، لزوم هماهنگی این دو یک ضرورت توسعه از نگاه سیستمیرا تشکیل می دهد. توسعه عامل انسانی در دیدگاه مدرن و پست مدرن اگر چه مورد تاکید است اما در دیدگاه سیستمی یک ضرورت است، تاکید بر توسعه انسان از نظر ابعاد کیفی و ایجاد انگیزه درونی وی را قادر می سازد تا با منابعی که در اختیار دارد کیفیت زندگی فرد و دیگران را بهبود بخشد.
نظر به اینکه توسعه شامل خواست و توانایی است، نمی توان آن را به دیگری داد یا بر او تحمیل کرد، به همین شکل نه دولت می تواند حکومت شوندگان را توسعه دهد و نه شرکت ها کارکنان را. حداکثر کاری که آن ها می توانند انجام دهند، ترغیب و تسهیل این توسعه است، و از این طریق آن ها را به یادگیری و کسب دانش ومهارت ترغیب و با تدابیر اجرایی لازم و تامین نیازها، آن را تسهیل نمایند.
با توجه به نکات فوق، توسعه فرآیندی است که یک نظام هدفدار و نهایت مدار طی آن انگیزه ها و توانمندی های خود را برای تحقق بخشیدن به خواسته ها و نیازهای خود و مدیران افزایش می دهد. سازمان بعنوان یک سیستم اجتماعی چگونه می تواند توسعه خود و اعضای خود را تسهیل و ترغیب نماید. فیلسوفان یونان باستان برای توسعه انسان پیشرفت به سوی چهار عامل ایده آل را ضروری و در مجموع کافی می دانستند : حقیقت، فراوانی، نیکی و زیبایی.
عامل حقیقت وظیفه علمی و فن شناسانه جامعه است. این خصلت ترغیب و تسهیل تولید اطلاعات، دانش و درک لازم افراد برای انتخاب کارآمدترین وسایل موجود و توسعه روز افزون کارآیی این وسایل را در برمی گیرد.
عامل فراوانی وظیفه اقتصادی جامعه است. این عامل ترغیب و تسهیل تامین منابع مادی و فکری لازم برای به هدف رسیدن افراد را در برمی گیرد. این کار تولید و توزیع این منابع- به وجود آوردن، اعلام وجود، در دسترس قرار دادن و جلوگیری از سرقت و تخریب آن ها- را شامل می شود.
عامل نیکی وظیفه اخلاقی- معنوی جامعه است. جهت آن از میان بردن نزاع بین هدف های درونی افراد (آرامش روان) و میان افراد (آرامش دنیا) است. اگر نزاع درون فرد از میان نرفته باشد، او هدف هایی دارد که پیشرفت به جانب آن ها ناممکن است. این موضوع دست کم برای برخی کسان که با دیگران در نزاع اند نیز مصداق دارد.
عامل زیبایی وظیفه زیبایی شناختی جامعه است. این وظیفه به شرح بیشتری نیاز دارد، زیرا کمتر فهمیده شده و در حال حاضر از عوامل دیگر بحرانی تر است. رمز و راز زیباشناختی در این حقیقت نهفته است که در طول تاریخ تنها انگشت شماری فیلسوف توانسته اند آن را در فلسفه خود ملحوظ نمایند. زیباشناختی در کار این معدود هم بیشتر به عنوان زایده ای باقی مانده و جزء لاینفک فلسفه آن ها نشده است. از سوی دیگر تعداد بسیار اندکی از کسانی که به این مهم پرداخته اند، توانسته اند به درک ما از علم، اقتصاد، اخلاق یا معنویت کمک کنند. از نظر تاریخی زیبایی شناسی مایه سرشکستگی خانواده ی فلسفه بوده است.
گسست زیبایی شناسی در این حقیقت نهفته است که مدیران کم و بیش میدانند علم، اقتصاد، و اخلاقیات یا معنویات مدیریت چیست، اما اغلب درباره زیبایی شناسی مدیریت چیزی نمی دانند. از زمان های گذشته این فرض قوت گرفته که میان زیبایی شناسی و مدیریت ربطی وجود ندارد.
اکنون باور داریم که دست کم جامعه های به اصطلاح توسعه یافته به پیشرفت هایی در زمینه علم و اقتصاد دست یافته اند، اما کمتر کسی ادعا می کند که پیشرفت های اخلاقی و معنوی هم وجود داشته است. به ندرت کسی باور می کند که ما پیشرفت عمده ای در این زمینه داشته ایم : که هنر بهتری آفریده باشیم یا زیبایی طبیعی یا ساخته دست بشر را بیش از اجدادمان تحسین کنیم.
توجه ایکاف^[۳۲] نسبت به زیبایی شناسی از این اعتقاد سرچشمه می گیرد که عدم پیشرفت در این حوزه دلیل بنیادی یکی از بحرانی ترین مسائل جامعه، یعنی کاهش کیفیت زندگی است. برای توجیه این اعتقاد، نخست باید ماهیت کارکرد زیبایی شناسی را در جامعه روشن ساخت. چون که دربار هی زیبایی شناسی دانش و درک درستی وجود ندارد، تقریباً هر اظهار نظری درباره ی آن، بحث و گفتگوهای بسیاری پدید می آورد. با جود این، بدون پرداختن و گذر از چنین مباحث های، دستیابی به کیفیت زندگی ممکن نخواهد شد. منظور، کیفیت زندگی به طور کلی و کیفیت زندگی کاری به طور اخص است. (راسل ایکاف،۱۳۷۵ : ۴۵،۴۷)
مساله مربوط به کوشش های بهبود کیفیت زندگی دیگران، از جمله زندگی کاری آن ها، ناشی از آن است که دیگران یا فرصت انجام آنرا برای خود ندارند و یا فاقد توانایی لازم اند. مدیران و برنامه ریزانی که فرصت بهبود بخشیدن به کیفیت زندگی دیگران را دارند، حتی اگر فاقد توانای باشند ،به اندازه گیری آن نیازمندند.
با این وجود، اگر کسانی که این برنامه ها برایشان تدوین می شود، خودشان فرصت و توانایی بهبود بخشیدن را داشتند، مساله اندازه گیری از میان می رفت. آنچه ضرورت دارد این است که افراد توانایی ارزیابی کیفیت زندگی خود را داشته باشند، فرصت بهبود بخشیدن آن را داشته باشند، برای انجام این کار ترغیب شوند و کوشش هایشان در انجام این کار تسهیل شود. بنابراین مساله برنامه ریزی این نیست که چگونه می توان کیفیت زندگی دیگران را بهبود بخشید، بلکه این است که چگونه می توان در آن ها توانایی انجام این کار را برای خودشان پدید آورد و به آن ها آموخت که پیوسته آن را اثر بخش تر انجام دهند. این مساله مجدداً صورت بندی شده را می توان از طریق ترغیب و تسهیل مشارکت دیگران در طراحی و برنامه ریزی برای سازمان ها و موسساتی که در آن ها عضویت دارند حل کرد. (راسل ایکاف،۱۳۷۵ : ۵۳)
بنابر این از این دیدگاه سیستمی جامعه یا سازمانی توسعه یافته است که هم از ابعاد کمی و هم کیفی بصورتی متوازن، رشد و توسعه یافته باشد.
هیوک بر این نتیجه تاکید می نماید که فعالیت های اداری در کشورهای در حال توسعه صرفاً به حفظ قانون و نظم و اجرای خط مشی های عمومی محدود نمی شود، بلکه امور نوسازی، توسعه اقتصادی و گسترش خدمات اجتماعی را نیز که از اهمیت زیادی برخوردارند را در برمی گیرد.
اساس توسعه حفظ وضع موجود نیست بلکه جوهر توسعه خلق و ایجاد شکل موثر از آینده است در این شرایط نیاز به توانایی برای طراحی و اجرای امور، از جمله تکنولوژی ها، بیشتر از نیاز به خود تکنولوژی هاست و لازمه آن «استراتژی توسعه ای» با تاکید بر فرایند نهادسازی می باشد.

ز جنبه های مختلف ، در حال انجام است.<br />در شبکه های حسگر، انرژی معمولا به سه منظور اصلی مصرف میشود:[۹]<br />انتقال داده<br />پردازش سیگنال<br />عملیات سخت افزاری<br />با توجه به اینکه پرمصرف ترین بخش مربوط به انتقال اطلاعات است ، در طراحی پروتکل ها سعی می شود که تا آنجایی که امکان دارد ابتدا با استفاده از پردازش اطلاعات حجم اطلاعات مورد نظر برای انتقال کاهش داده شود.<br />همان طور که در شکل زیردیده می شود ، ارتباطات نیاز به انرژی مصرفی بیشتری نسبت به پردازش دارند که این موضوع، اهمیت پروتکل های ارتباطی (مسیریابی) را به خوبی روشن می کند.<br /><strong>شکل&nbsp;</strong>۱ -۳<strong>&nbsp;:&nbsp;</strong>انرژی مصرفی حسگرها در ارسال و پردازش داده<br /><strong>۱-۵-۳ مقیاس پذیری</strong><br />گاهی تعداد گره های موجود در یک شبکه حسگر به چند ده هزار میرسد.به همین خاطر مقیاس پذیری دراین شبکه ها از اهمیت زیادی برخوردار است . مقیاس پذیری در یک شبکه حسگر به عوامل مختلفی از جمله الگوریتم مسیریابی ، تعداد Sink ها، سخت افزار مورد استفاده و الگوی ترافیکی شبکه بستگی دارد.<br /><strong>۱-۵-۴ زمان تاخیر</strong><br />در بسیاری از موارد زمان رسیدن اطلاعات از یک گره به گرهSink از اهمیت زیادی برخوردار است.در برخی از کاربردها مانند کاربردهای بلادرنگ باید بازه زمانی مشخص برای رسیدن بسته تضمین شود.<br /><strong>۱-۵-۵ هزینه پایین</strong><br />هزینه پایین تولید گره های حسگر استفاده از این شبکه ها را در بسیاری از کاربردها میسر میسازد.اصولا فلسفه وجودی شبکه های حسگر استفاده از تعداد زیادی گره حسگر ارزان قیمت به جای استفاده از تعدادکمی حسگر گرانقیمت است. استفاده از تعداد زیادی حسگر ارزان قیمت با قابلیت های محدود مزایای بیشتری نسبت به استفاده از تعداد کمی حسگر گران قیمت با قابلیت های زیاد دارد.<br />از جمله این مزایا میتوان به دقت سنجش ، پوشش بهتر و مقاومت در مقابل خرابی اشاره کرد.<br /><strong>۱-۵-۶تحمل پذیری خطا</strong><br />گره های موجود در یک شبکه حسگر، ممکن است به دلایل مختلف از شبکه خارج شوند.از دلایل عمده میتوان به اتمام منبع تغذیه و خرابی فیزیکی گره حسگر اشاره کرد.شبکه های حسگر باید بتوانند دربرابر انواع خرابی مقاوم بوده بعد از تخریب برخی از گره ها در شبکه همچنان به کار خود ادامه دهند.<br /><strong>۱-۵-۷ امنیت</strong><br />حفظ امنیت داده ها در شبکه های حسگر از پیچیدگی خاصی برخوردار است.در بسیاری از موارد مثل در یک منطقه جنگی ، تامین امنیت فیزیکی گره های حسگر نا ممکن است. علاوه براین گره های حسگر عموما بصورت بیسیم با یکدیگر ارتباط برقرار میکنند و این در حالیست که شبکه های بیسیم مشکلات بسیاری در زمینه امنیت دارند. همه اینها در شرایطی است که منابع لازم ، همچون قدرت پردازشی و حافظه ، برای رمز نگاری و رمز گشایی در گره های حسگر بسیار محدود است.<br />به همین دلیل سه فاکتور امنیتی محرمانگی ، جامعیت و نفوذ ناپذیری در این نوع شبکه ها در خطر است. کارهای انجام شده در زمینه امنیت هنوز در مراحل اولیه خود است و هنوز راه طولانی برای رسیدن به نقطه ای قابل قبول در پیش است.<br /><strong>۱-۶ صرفه جویی در مصرف انرژی در شبکه های حسگر</strong><br />هر حسگر حدودا بین ۱۰۰ تا ۱۲۰ ساعت با یک باتری AAA در حالت فعال^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-5″>[۴]</a>}&nbsp;کار میکند[۴۰].<br />از آنجا که معمولا تعداد زیادی حسگربسیار ظریف در نواحی دور دست ، خود کار^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-6″>[۵]</a>}&nbsp;و یا خصومت آمیز مورد استفاده قرار میگیرند امکان شارژ مجدد و یا تعویض باتری آنها وجود تدارد.<br />این امر به همراه این نکته که گنجایش باتری ها هر ۳۵ سال تنها دوبرابر میشود[۴۱] اهمیت روشهای صرفه جویی در مصرف انرژی را بهتر نشان میدهد. از آنجا که معمولا از شبکه های حسگر انتظار میرود که چندین ماه تا یکسال عمر کنند(بدون شارژ مجدد) [۱۸][۲۱]صرفه جویی در انرژی از مهمترین نکات در طراحی وپیاده سازی پروتکل ها در شبکه های حسگر میباشد.<br />از سوی دیگر توانایی حسگر در جمع آوری داده بستگی به کیفیت اتصال^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-7″>[۶]</a>}&nbsp;آن به سایر حسگرها و پوشش^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-8″>[۷]</a>}&nbsp;آن بر ناحیه دارد. روش های صرفه جویی انرژی معمولا بر کیفیت اتصال و پوشش حسگر ها تاثیر منفی میگذارند. از سوی دیگر باید برنامه ها در شبکه های حسگر در برابر وقوع خطا مقاومت داشته باشند که این امر نیز از این روشها تاثیر منفی میپذیرد.<br />از روشهای رایج در جهت صرفه جویی در انرژی و حداکثر سازی طول عمر شبکه ، غیر فعال کردن تعدادی از گره ها و فعال نگه داشتن تعدادی دیگر برای اجرای وظایف جمع آوری داده و ارتباطات میباشد.<br />هنگامیکه یک حسگر غیر فعال میشود تمامی قسمتهای آن غیر از یک تایمر با مصرف پایین انرژی برای فعال سازی مجدد آن از کار می افتند[۴۲]. بنابراین مصرف انرژی در حسگر تنها در صد کوچکی از مصرف آن در حالت فعال میباشد.<br />روشهای گوناگونی برای زمانبندی فعالیت گره ها ارائه شده اند که در لایه های مختلف شبکه فعالیت گره ها را زمانبندی میکنند.برای مقایسه این روشها لازم است پیش فرضها و شرایط در نظر گرفته شده در هر روش را مد نظر قرار دهیم.<br />هریک از روشهای ارائه شده برای صرفه جویی در انرژی پیش فرضها و هدفهای گوناگونی دارند.<br />برای برخی از کاربردها سرعت انتقال داده مهم است و برای برخی دیگر انتقال بدون خطا ، برخی برای شبکه های با توزیع تصادفی طراحی شده اند و برخی برای شبکه های با توزیع دستی،….<br />با توجه به این نکات، لازم است که پیش فرضها و اهدافی که باعث تفاوت در روشهای گوناگون ارائه شده برای حداکثرسازی عمر شبکه میشوند را مطرح و طبقه بندی کنیم.<br /><strong>۱-۶-۱ پیش فرضهای طراحی</strong><br />از آنجاکه روشهای مورد بررسی سعی در صرفه جویی در مصرف انرژی دارند ، دو فرض در بین تمامی آنها مشترک است:<br />هر حسگر منبع انرژی محدودی دارد.<br />حسگرها قرار است برای مدت زیادی فعالیت کنند.<br />در این قسمت به مقایسه طراحی های مختلف که منعکس کننده ساختارهای مختلف شبکه^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-9″>[۸]</a>}&nbsp;، روشهای مختلف به کار اندازی^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-10″>[۹]</a>}&nbsp;و قابلیت های مختلف حسگر^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-11″>[۱۰]</a>}ها میباشد، میپردازیم.<br />ساختار شبکه:شبکه میتواند مسطح یا غیر سلسله مراتبی باشد به این معنی که همه حسگرها نقش یکسان و کارایی یکسان در شبکه دارند. در مقابل ممکن است که شبکه سلسله مراتبی باشد . به عنوان مثال در شبکه های حسگر با هدف تجسس و یا ردگیری^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-12″>[۱۱]</a>}&nbsp;، برخی گره ها مسئولیت ترکیب داده ها را به عهده میگیرند. این گره ها داده ها و گزارشهای سایر گره ها ی موجود در همسایگی شان را جمع آوری کرده و تشخیص میدهند که آیا شیئ ای کشف شده است یا نه و نتیجه حاصل را به مرکز اطلاع میدهند.به این نوع ساختار معمولا ساختار خوشه ای^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-13″>[۱۲]</a>}&nbsp;و یا بر پایه نگهبان^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-14″>[۱۳]</a>}&nbsp;گفته میشود که در آن سرگروه ها نقش مهمتری نسبت به سایر گره ها ایفا میکنند.بسیاری از روشهای مورد بحث فرض خود را بر خوشه بندی بودن ساختار شبکه حسگر قرار میدهند[۴۲].<br />روشهای مختلف به کار اندازی:کارایی شبکه حسگر و پوشش حسگر میتواند تحت تاثیر طرز اولیه چیدمان آنها قرار بگیرد.به عنوان مثال گره ها ممکن است که توسط یک هواپیمای در حال پرواز برروی منطقه تحت نظر ریخته شوند ویا ممکن است به صورت دستی در محل خود قرار داده شوند که در سناریوی اول توزیع گره ها تصادفی میباشد. بسیاری از روشها فرض میکنند که حسگرها توزیع یکنواخت تصادفی را در منطقه تحت نظر دنبال میکنند[۲۱][۲۵]. برخی از روشها بصورت مستقیم این فرض را بیان نمیکنند ولی در صورتیکه این فرض برقرار باشد ، برخی از روشها توزیع را پواسون دوبعدی در نظر میگیرند.برخی دیگر توزیع را توری در نظر میگیرند.[۱۸]اکثر روشها در نظر میگیرند که تعداد گره هایی که در یک ناحیه به کار گرفته شده اند از تعداد مورد نیاز برای انجام کار بیشتر است و بنابراین میتوان تعدادی از آنهارا خاموش کرد.(حتی در برخی در نظر گرفته میشود که مرتبه بزرگی تعداد گره های بکار رفته یک مرتبه بیشتر ازتعداد مورد نیاز است.)این چگالی ، بالا در نظر گرفته میشود.<br />مدلهای کشف: اکثر روشهای مورد بحث در نظر میگیرند که در صورتیکه شئی در محدوده پوشش حسگر باشد حتما این شی کشف خواهد شد. به بیانی دیگر کشف شی قطعی میباشد.در مواردی برای کشف شئ احتمالاتی در نظر گرفته شده است که در آن احتمال کشف تابعی از فاصله حسگر از شئ میباشد.<br />محدوده حسگر: محدوده حسگر معمولا یک ناحیه دایره ای و یا یک کره سه بعدی به مرکزیت حسگر میباشد.به علاوه معمولا محدوده حسگرها مساوی در نظر گرفته میشود.برخی از روشهای ارائه شده قابل کاربرد در هرگونه ناحیه محدب و غیر یکنواخت(ولی قطعی) قابل استفاده هستند.[۳۹]<br />دامنه ارسال^{<a href="http://kobo.altervista.org/wp-admin/post-new.php#footnote-15″>[۱۴]</a>}: روشهای گوناگونی در نظر میگیرند که حسگر قادر است با تغییر قدرت ارسال رادیویی خود به دامنه های ارسال متفاوتی دست پیدا کند [۲۵][۴۲].برخی از انواع گره ها مانندMICA2 درجات مختلفی از دامنه های ارسال را فراهم میکنند[۴۳].</p>

گاهی توهم می‌شود که ترکیب در جواب مذکور راه ندارد زیرا جهت اشتراک و امتیاز یکی است و یکی بودن آن‌ها با ترکیب منافات دارد. اگر به سلسله طولی وجودهای مشکک نگاه کنیم متوجّه خواهیم شد که امتیازها و جدایی در سلسله طولی یکطرفه خواهد بود. وجود بالایی از پایینی جدا خواهد شد. این امر بخاطر واجد بودن بهره ای از وجود خواهد بود. وجدان است که بالایی را از پایینی جدا خواهد کرد. در اینجا درست است که ما به الامتیاز عین مابه الاشتراک است امّا وجود واجب آن وجودی است که در بالای وجود ناقص قرار می‌گیرد؛ نه این وجود پایینی چرا که حداقل بهره ای از وجود را فاقد است در حالی که واجب واجد آن نحوۀ از وجود است. آنچه شایسته واجب بودن است وجودی بالاتر از این وجودات است که امتیاز آن از وجودهای سافل به داشتن کمالی وجودی است. سبب کمال، وجدان است و موجود اکمل واجب است و هرچه نقصی در آن راه داشته باشد، چیزی جز پرتو واجب الوجود کامل نخواهد بود.
ملاصدرا ضمن طرح یک مثال در این باره چنین می‌نویسد:
خطی که نسبت به خط دیگر طولانی است در باره آن صحیح است که بگوئیم کمال این خط تنها به وسیله طبیعت خط است. امّا آن خط کوتاه قصورش بخاطر طبیعت خط نخواهد بود، بلکه بخاطر عدم مرتبه‌ای است که خط طولانی واجد است. پس هر وجود متناهی باید علت محدود کننده ای غیر از وجود خاص خودش داشته باشد و این معلولیت منافی با وجوب وجود است پس او موجودی است که از ازل بالضروره بوده است و تعدد آن محال است. (ملاصدرا، الحکته المتعالیه، ج ۶، ص ۶۳) {۱۷}
واجب باید کامل محض باشد و صرف دارا بودن همۀ کمالات در مقایسه با ممکنات برای واجب بودن کفایت نمی‌کند بلکه واجب تعالی باید شامل همۀ کمالات ممکن باشد. این مطلب در احادیث ائمه اطهار نیز وجود دارد و شاید سرچشمۀ این گونه اعتقادات همین احادیث باشد.

میرداماد نیز به بیان دیگری کمال خداوند را مطلق و شامل هر خیری می‌داند. واجب بالذات باید کمال مطلق و بدون هیچ نقصی باشد. هر چیزی که از جهتی کامل و از جهت دیگر ناقص است، در عقل انسان دچار تکثر و یا ترکیب می‌شود. این حالت ملازم با تحلیل ذهنی واجب الجود است و حال اینکه ذات پروردگار قابل تحلیل و تعریف نیست. (میرداماد، التقدسات، ص ۶۸)
هشام ابن سالم یکی از شاگردان امام صادق علیه السلام نقل می‌کند من به پیشگاه حضرت وارد شدم و امام فرمودند: آیا می‌توانی خداوند توصیف می‌کنی؟ گفتم: آری. او بینا و شنونده است. حضرت فرمودند این صفتی است که مخلوقات نیز در آن شریک هستند. خداوند نوری است که هیچ تاریکی در آن نیست. حیاتی بدون هیچ مردن و علمی بدون جهل و حقی است که هیچ باطلی در او نیست. من از پیشگاهان حضرت خارج شدم و عالم‌ترین مردم به توحید بودم. (مجلسی، بحارألانوار، ج ۴، ص ۷۰) {۱۸}
اگر خداوند نوری است که هیچ ظلمتی در او نمی‌تواند راه داشته باشد پس بقیۀ نورهایی که از جهتی نور هستند و روشنی بخش و از جهت عدم فراگیری دارای ظلمت هستند، نمی‌توانند در جایگاه اللهی قرار بگیرند. هر آنچه نور محض باشد دومی ندارد زیرا دومی باید روشنی بخش جایی باشد که اولی آن را روشن نکرده باشد و حال اینکه نور اول هیچ جهت نقصی ندارد؛ پس برای نور خالی از ظلمت دومی قابل فرض نیست.
در دعای های معصومین نیز می‌توان نشانه‌هایی از این برهان را ملاحظه کرد. «هستی بخش هر محدود و بیننده هر قابل دیدن و وجود دهنده به هر موجودی و شمارنده هر معدودی و دارای هر نداری است و هیچ خدایی جز او نیست.» (قمی، مفاتیح الجنان، دعای امام مهدی ^{علیه اسلام} در اول ماه رجب، ص ۱۳۵) {۱۹}
این مضامین در کلمات فلاسفه در ضمن قائدۀ بسیط الحقیقه نیز یافت می‌شود. اگر چه مفاد این قائده و مضامین شبیه به آن در در کلمات فلاسفه و عرفای قبل از ملاصدرا نیز یافت می‌شود امّا ملاصدرا اولین کسی بود که با شیوه ای منطقی و با اسلوبی منظم به بیان آن پرداخت. فیلسوف بزرگوار جناب علامه حسن زاده آملی در این باره چنین می‌نویسد:
اگر مشائیان به این برهان رسیده بودند در علم تفصیلی حق تعالی معتقد به صور مرتسمه نبودند و چنانچه اشراقیون همچون شیخ اشراق و اتباع او به فهم قائده نائل بودند، علم ذاتی خداوند را علم اجمالی و وجودات اشیاء را علم تفصیلی او نمی‌دانستند تا با مشکلاتی همچون تغییر در علم خدا و ایجاب در فعلش مواجه گردند. (حسن زاده آملی، تعلیقه شرح منظومه، ج ۲، ص ۵۹۹)
خداوند موجودی است غنی بالذات که در وجود خود، واجب است و نیازی به غیر ندارد. بنابر این خداوند بسیط است چرا که اگر بسیط نباشد، مرکب است. وقتی خداوند مرکب باشد در وجود خود نیازمند به اجزاء است و این نیازمندی خلاف واجب بودن است. وجود واجب باید از هر گونه ترکیبی، حتی ترکیب از وجدان و فقدان مبرا باشد. هر وجود غیر بسیطی یا مقیدی در مقایسه با علت و یا موجود بالاتر از خود تشکیل شده از کمالات مرتبۀ وجودی خویش و همین طور نداشتن کمالات وجودی علت خویش. پس مرکب از وجدان و فقدان خواهد بود؛ ترکیبی که یک طرف آن عدم بوده و بدترین ترکیب همین ترکیب از وجود و عدم است.
بسیط بودن یعنی خالی از هر گونه ترکیب حتی ترکیب از وجود و عدم، پس ذات خداوند عاری از هرگونه عدم اشیاء است و هر آنچه موجود است به نحو کامل و أتم در ذات خداوند نیز یافت خواهد شد. در واقع استدلال ملاصدرا به این نحو است:
صغری:واجب بسیط است
کبری:هر بسیطی شامل همۀ اشیاء است
نتیجه:واجب الوجود شامل همۀ اشیاء خواهد بود.
فهو تمام کل شیٍ و کمال کل نقص و جبار کل قصور. (ملاصدرا، اسفار، ج ۲، ص ۳۷۲)
«هُوَ الْأَوَّلُ وَالْآخِرُ وَالظَّاهِرُ وَالْبَاطِنُ وَهُوَ بِکلِّ شَیءٍ عَلِیمٌ.» (قرآن، الحدید (۵۷)، ۳)
هر چه موجود است شیئیت دارد و هرچه موجود نباشد اطلاقشی برآن ممنوع است؛ پس شیئیت مساوق با وجود است. بسیط الحقیقه کل الأشیاء یعنی وجودی که شامل همۀ وجودات است.
بنابراین ثابت شد فرض واجب‌هایی که تنها نسبت به وجودات ممکن کامل باشند، اگر چه در ذات خود واجد همۀ کمالات نباشند محال است. در کنار براهینی نظیر بسیط الحقیقه قائدۀ صرف الشی نیز وجود دارد. شهرت برآن است که از قدرت کافی برخودار نیست و توان مقابله با شبهه ابن‌کمّونه را ندارد.
جواب دوم:
قاعدۀ صرف الشی لا یتثنی و لا یتکرر
معنای صرف، خاص و محض بودن است و می‌تواند وصف یک وجود یا ماهیت قرار بگیرد. اگر یک ماهیت را صرف بدانیم این ماهیت، یک ماهیت مطلق خواهد بود که از هر گونه عوارض مشخصه جدا شده و امر یگانه ای خواهد بود که در ذهن از آن جهت که یک مفهوم است ماهیت مطلقه نامیده می‌شود. حال اگر این ماهیت از جهت داشتن وجود ذهنی مورد بررسی قرار گیرد با تغیر اذهان متکثر خواهد شد و دیگر واحد یا صرف نیست. امّا اگر یک وجود، محض باشد می‌توان این صرف بودن و محوضت را از دو جهت مورد بررسی قرار داد. اول اینکه مقصود از صرافت وجود، این باشد که به خود هستی یک موجود نگاه شود بدون در نظر گرفتن هر چیزی که باعث انتزاع یک ماهیت و یا یک خصوصیت از آن باشد. مثل اینکه کسی به نفس وجود خود نگاه کند بدون توجّه به علیت و یا معلول بودن و هر آنچه موجب تشخص موجود باشد. هر چیزی که متصف به صرف بودن به این شکل شود، معنایش این است که هیچ گاه دو وجود از هر جهت مثل هم نخواهند بود. اگر دو واجب الوجود به این معنا صرف باشند تنها چیزی که بدست می‌آید این است که هر یک ویژگی‌های خاص به خود را دارند.
دوم اینکه مقصود از صرف بودن وجود به گونه‌ای است که نتوان از آن یک ماهیت و یا یک معنای عدمی فرض کرد. وجود صرف به این معنا یک وجود بسیط است که فاقد ترکیب و عاری از هر نقص است که نمی‌توان برای او ثانی در نظر گرفت زیرا دو بودن فرع وجود تمایز است و از طرفی تمایز هم معلول وجود تفاوت در میان وجودهاست. اگر دو وجود بخواهند متفاوت باشند باید هر یک فاقد چیزی باشند که دیگری واجد آن است. در فرض مورد بحث اگر وجود صرف باشد معنایش آن است که همۀ کمالات را واجد است. بنابراین فرض دوم برای آن محال است.
آیا صرافت در قائدۀ صرف الشی چیزی متفاوت از قائدۀ بسیط الحقیقه است و آیا این قائده توان حل شبهه ابن‌کمّونه را دارد؟ تقریر منطقی برهان صرف الشی به این ترتیب است:
صغری: صرف الوجود، صرف الشی است.
کبری: هر صرف الشی نه تمییز دارد و نه تکرار می‌شود؛
در نتیجه «صرف الوجود الذی لا اتم منه لا میز و لا یتکرر» پس دو واجب موجود نیست. در مقابل برهان سهروردی، برهان بسیط الحقیقه ملاصدرا قرار دارد.
امّا ملاصدرا قائدۀ بسیط الحقیقه را ناتوان از پاسخگویی به شبهه ابن‌کمّونه می‌داند.
شیخ اشراق در بعضی از کتب خویش براهینی که در امتناع تعدد واجب الوجود مطرح شد است را با لحاظ اتحاد در ماهیت می‌داند. امّا هنگامی که ماهیت آن‌ها متفاوت باشد نیاز به برهان دیگری است که من تا کنون آن را نیافته‌ام. (ملاصدرا، الحکته المتعالیه، ج ۶، ص ۶۰) {۲۰}
«این از پیچیدگی‌های حکمت اللهی است که درک آن میسر نیست مگر کسی که خدا از نزد خود به او علمی عنایت کند. امّا این برهان مبنی بر قائدۀ بسیط الحقیقه کل الاشیاء و وحدت از همۀ جهات است.» (همان، ج ۶، ص ۱۱۰) {۲۱}
ملاصدرا مقصود خود از وجود هر چیزی در ذات خداوند را به این معنا می‌داند که او همه چیز است به نحو بسیط و أعلی، و نه با این معنا که مجموع اشیاء عالم تشکیل دهندۀ وجود او باشند.
یکی از برهان‌های فلاسفه در اثبات توحید ذاتی خداوند، برهان ترکیب است. اگر چند واجب الوجود وجود داشته باشند هر کدام از یک مابه الامتیاز و یک ما به الاشتراک تشکیل شده‌اند. این حالت مستلزم ترکیب است و ترکیب منافی با وجوب است.
معنای قائدۀ صرف الشی و بسیط الحقیقه‌یک چیز است. صرف الشی در فلسفۀ ملاصدرا به معنای صرف الوجود خواهد بود. عدم وجود امتیاز که از آن تعبیر به صرف می‌شود، در حکمت متعالیه بسیط نامیده می‌شود. آن چیزی که باعث خرده گرفتن ملاصدرا بر این برهان شده، این مطلب است که این دو قائده در دو بستر متفاوت دیده می‌شود. صرف الشی در فضای اصالت ماهیت و صرف الوجود در فضای اصالت وجود بیان می‌شود. امّا اگر روشن شود که این دو قائده در یک بستر جاری می‌شود کارکرد آن‌ها یکسان خواهد بود. در فضای اصالت وجود آنچه هستی را پر کرده، وجود است و چیز دیگری واقعیت ندارد. در مقابل سهروردی نیز همین مطالب را در مورد نور بکار می‌برد. در قائدۀ صرف الشی، صرافت به معنای عدم وجود ما به الامتیاز است. مشکل این است که ملاصدرا عدم وجود امتیاز را به معنای بساطت در نظر نمی‌گیرد؛ بلکه وی معتقد است صرافت اخص از بساطت است. صرف تنها به معنای خالص از هر چیزی است. نسبت میان بساطت و صرف بودن عموم و خصوص مطلق است؛ هر صرفی بسیط است و نه برعکس. امّا اگر صرافت به طور دقیق مورد بررسی قرار گیرد، تفاوتی با بساطت نخواهد داشت. سهروردی اصالت را با نور می‌داند و هر چیزی غیر از آن غاسق و ظلمانی به حساب می‌آید. وقتی گفته می‌شود «صرف الشی لا میز فیه» بین جزء اصلی و جزئی که فرض شده تفاوتی نیست، بنابراین برای نور جزء دیگری نمی‌توان در نظر گرفت. عدم وجود امتیاز مساوی با صرافت است و آن نیز مساوی با بساطت است. درست همان طور که بسیط الحقیقه در فلسفه ملاصدرا یک مفهوم نسبی است و نه یک مفهوم مطلق، قائدۀ صرف الشی هم در موارد متعددی بکار می‌رود. بسیط حقیقی تنها خداوند است امّا ملاصدرا از این قائده در اثبات نفس که یک بسیط غیر حقیقی هست، نیز استفاده می‌کند. «ما کیفیت حدوث عالم و تعلقان به بدن را بیان کردیم و آنچه ذکر شد اشکالی است که حلش مبتنی بر قائده بسیط الحقیقه است.» (ملاصدرا، الحکمته المتعالیه، ج ۸، ص ۳۷۵) {۲۲}
فلاسفه دیگر نیز همین استفاده را از قائده بسیط الحقیقه داشته‌اند.
النفس فی وحدته کلّ القوی و فعل‌ها فی فعله قد انطوی
(سبزواری، شرح منظومه، ج ۵، ص ۱۸۰)
در قائدۀ صرف الشی نیز هر مرتبه و جایگاهی می‌تواند صرف باشد و جدا از موجودات مادون خود به حساب بیاید.
با توجّه به مطالب مطرح شده مشخص است که صرف الشی همان صرف الوجود است و بنا بر مبانی ملاصدرا صرف الوجود بسیط الحقیقه است. وقتی بسیط حقیقی کمال مطلق و فوق تمام موجودات مادون خود است، همین طور صرف الشی نیز کمال مطلق و فوق تمام موجودات مادون خود است.
این معنای وجود صرف ملازم با بسیط بودن و عدم تناهی وجود است. این وجود وحدت حقّه است و هیچ کثرتی را نمی‌پذیرد.
آنچه با صرافت و نامتناهی بودن واجب تعالی منافات دارد آن است که یک وجود مستقل و واجب در عرض او فرض شود امّا وجودهای مخلوقات که در شعاع هستی او هستند، هیچ منافاتی با صرافت وجود واجب ندارد و بر چهرۀ هستی کامل و واجد همۀ کمالات او گردی نمی نشاند، چرا که وجودهای مخلوقات عین فقر و ربط و وابستگی به اوست و هیچ استقلالی از خود ندارد، تا به عنوان ثانی و دوم برای واجب تعالی مطرح شوند. (شیروانی، ترجمه و شرح نهایه الحکمه، ج ۳، ص ۲۴۹)
همچنین از مقایسه دو برهان صرف الشی و بسیط الحقیقه مشخص می‌شود قائدۀ صرف الشی در هر چیزی قابل اجراست امّا تنها چیزی که مشمول قائده بسیط الحقیقه خواهد بود، ذات مقدس اللهی است. در عین حال که هیچ چیز بصورت شایع صناعی بر او حمل نمی‌شود امّا همگی نشئات او هستند و از او صادر شده‌اند.
جواب سوم:
برهان صدیقین، سرّ این نامگذاری توسط او این است که در این برهان هیچ یک از افعال و مخلوقات خداوند نظیر حرکت و حدوث، واسطه در اثبات نیست، بلکه بعد از نفی سفسطه و قبول این که واقعیتی هست، با نظر به اصل وجود، بدون آن‌که نیاز به واسطه‌ای دیگر باشد، با یک تقسیم عقلی که موجود یا واجب و یا ممکن است و در صورتی که ممکن باشد مستلزم واجب خواهد بود، وجود خدای تعالی اثبات خواهد شد. (جوادی آملی، تبیین براهین اثبات خدا، ص ۲۱۱)
تقریر منطقی برهان صدیقین ملاصدرا در اثبات وحدت واجب الوجود بدین بیان است:
صغری: سلسله موجودات به مرتبه ای می‌رسد که کامل تر از آن ممکن نبوده و آن مرتبه کامل مطلق به حساب می‌آید.
کبری: چنین موجودی قابل تعدد نیست.
نتیجه: واجب الوجود متعدد نیست.
برای تبیین هر چه بهتر این استدلال مفاد آن به تفصیل مورد بررسی قرار می‌گیرد.
بیان صغری: منظور ملاصدرا از اصالت وجود این است که آنچه حقیقت هستی را تشکیل می‌دهد فقط وجود است. این حقیقت واحد چیزی مغایر با وحدت شخصی منسوب به عرفاء و متفاوت از کثرت محض منسوب به حکمای مشاء است. مراتب این حقیقت دارای وجه مشترک و وجه تمایز جداگانه‌ای نیستند، بلکه تمام ما به الامتیاز و ما به الاشتراک همان وجود است. در اینصورت سلسله‌ای از وجودها پدید می‌آید که هر چه بالاتر می‌رویم سعۀ وجودی و بهره مندی از وجود بیشتر می‌شود. در نتیجه این حقیقت یا باید غنی محض باشد و یا رابط و متعلق به غنی محض باشد. فقر و تعلق به غنی بالذات همان حقیقت اوست و جز ربط به غنی بالذات حقیقتی ندارد. بنابراین صغری استدلال بدین صورت روشن می‌شود که چون وجودات وابسته در حال حاضر وجود دارند، حتماً آن غنی بالذات هم موجود است؛ چراکه تحقق ربط محض بدون ارتباط با غنی بالذات محال است.
مراتب وجود به استثنای عالی‌ترین مرتبۀ آن، که دارای کمال نا متناهی و بی نیازی و استقلال مطلق است، همگی عین ربط و وابستگی هستند. اگر آن مرتبۀ اعلی تحقق نمی‌داشت سایر مراتب هم تحقق نمی‌یافت. زیرا لازمۀ فرض تحقق سایر مراتب بدون تحقق عالی‌ترین مرتبۀ وجود این است که مراتب مزبور مستقل و بی نیاز از آن باشند، در حالی که حیثیت وجودی آن‌ها عین ربط و فقر و نیازمندی است. (مصباح یزدی، آموزش فلسفه، ج ۲، ص ۳۴۲)

بند ۴: مصادیقی از اعمال تقصیری رسانه های صوتی و تصویری
الف) خبر و اطلاع رسانی
یکی از عملکردهای نسبتاً مشترک رسانه های گروهی ، تهیهی خبر از وقایع مختلف و انتقال آن به مخاطب است. در یک بیان ساده خبر یعنی، انتشار منظم جریان وقایع و آگاهیهای انسانی و نقل عقاید و افکار عمومی.^[۲۱۴]
یکی از بدیهیترین اصول اخلاقی در امر خبر و اطلاعرسانی، انتقال اخبار صحیح به مخاطب است و تخطی از این اصل برای شخصی که به هر صورتی در تهیه و پخش اخبار دخالت دارد، مسؤولیت آور است.

در این قسمت بررسی میکنیم که آیا خبررسانی (اعم از صحیح یا نادرست) می‌تواند فعل زیانبار محسوب شودیا خیر.
اول: خبر واطلاعرسانی صحیح منجر به بروز خسارت
رسانه های خبری ،حتی در پخش اخبار صحیح نیز دارای محدودیتهایی هستند که تخطی از آنها مسؤولیت کیفری و جبران خسارت، در صورت بروز آن، را به دنبال خواهد داشت. برخی از محدودیتهای مطبوعاتی در امر اطلاعرسانی در مواد ۲۳ الی ۳۶ قانون مطبوعات ۱۳۶۴ ذکر شده است.
مهمترین این محدودیتها یکی اخلال به نظم عمومی و امنیت ملی، مثل افشای اسرار دولتی ونظامی یا انتشار مذاکرات غیر علنی مجلس شورای اسلامی است( مواد ۲۴ و ۲۸ قانون مطبوعات ۶۴) و دیگری حفظ حریم خصوصی افراد از جمله حقوق و آزادیهای قانونی آنها است که تجاوز بدون مجوز به آن تقصیر محسوب می شود.
در حقوق آمریکا در مورد مبنای جبران خسارت دو نظر وجود دارد) یکی اینکه فرد مسؤول مرتکب یک جرم مدنی راجع به نقض زندگی خصوصی دیگری شده است. و دیگر اینکه بر اساس ایراد عمدی زیان معنوی او را مسئول جبران خسارت می دانند. هر چند که برای جبران خسارت معمولا اثبات زیان خاصی را مطالبه نمیکنند و ادعای خسارت معنوی را کافی می دانند. ^[۲۱۵]
پذیرفتن این راه حل در حقوق ، کمی مشکل است و با توجه به مبانی عمومی مسؤولیت مدنی، خواهان جبران خسارت باید وقوع یک ضرر خاص که از یک خبر صحیح به او وارد شده را اثبات نماید.
البته موضوع فقط مختص به ضررهای معنوی نمیشود بلکه گاهی پخش یک خبر صحیح میتواند منجر به ضرر مادی شود. در این حالت دادن یک حکم کلی جهت جبران خسارت وارد شده به متضرر برخلاف عدالت و در تعارض با فلسفه خبر واطلاع است. زیرا در جایی که پخش خبری منجر به ضرر مادی و معنوی شده اما به نفع جامعه است، نفع عمومی جامعه بر نفع فردی ارجحیت دارد.
در مورد پخش اخبار و گزارشهای قضایی، هر چند در دادرسیهای علنی رسانه ها حق دارند بدون هیچ محدودیتی به این امر مبادرت ورزند ولی اکثر قوانین محدودیت هایی برای دادرسیهای علنی در نظر گرفته اند.
به عنوان مثال ماده ی ۴ قانون آزادی مطبوعات ۱۸۸۱ فرانسه، رسانه ها را از تفسیر و اظهار نظرهای شخصی، سوءنیت ، افترا، توهین و گزارشهای جانبدارانه منع کرده است.^[۲۱۶]
در انگلستان و آمریکا هم چنین مقرراتی وجود دارد و گزارش آنها از مسائل قضایی باید منصفانه و
بی طرفانه و بدون انگیزه ی شخصی باشد.^[۲۱۷]
متاسفانه در کشور ما، براساس ماده ی ۲۹ قانون مطبوعات، متون قانونی تنها به ممنوعیت انتشار گزارش از محاکمات علنی ، بدون توجه به قصد و نیت دست اندرکاران گزارش، نظر دارند.
در یک قاعده کلی ، شخصی که به واسطهی پخش یک گزارش متحمل ضرر می شود، میتواند خسارت خود را از رسانهی مسؤول بخواهد.
دوم: خبر واطلاعرسانی نادرست منجر به بروز خسارت
حرمت کذب نه تنها عرفاً مذموم است بلکه یکی از آموزههای اخلاقی و فقهی ما خصوصاً در زمینه تبلیغات تجاری این حرمت است تا آنجا که بعضی از فقها ممنوعیت دروغ را از ضروریات دین
دانستهاند. دروغ صرفاً الفاظ نیست بلکه کتابت، اشاره و مانند آن در مطبوعات و سایر رسانه ها نیز میتواند دروغ باشد.^[۲۱۸] و حتی روایاتی نقل شده که از دروغ بپرهیزید، چه کوچک باشد و چه بزرگ ،خواه به صورت جدی باشد و خواه به صورت شوخی^[۲۱۹] ضمن اینکه بعضی از فقها مبالغه را نیز دروغ میپندارند که البته نظر خلاف نیز وجود دارد.^[۲۲۰]
جایی که فردی با تبلیغ دروغین دربارهی خواص یک داروی پزشکی سبب وارد شدن ضرر و زیان به مصرف کنندهی آن شود هم مسئولیت مدنی دارد و هم مسئولیت کیفری به عنوان مثال بر اساس ماده چهارم قانون طرز جلوگیری از بیماریهای آمیزشی و بیماریهای واگیردار(مصوب۱۳۲۵)فریب بیمار به وسیله انتشار آگهیهایی که مخالف اصول پزشکی است موجب محکومیت به حبس از دو ماده تا یک سال یا جریمه نقدی خواهد بود.^[۲۲۱]
مشخص است که اگر خبری به صورت نادرست و به قصد اضرار مادی یا معنوی به شخصی پخش شود ، هیچ تردیدی در انتساب تقصیر به رسانه ی خبری نیست و در صورتی که شخص متضرر ثابت کند که ضرر وارده بر او ناشی از بخش خبر ناصحیح بوده می توان مقصر را مسؤول جبران خسارت دانست.
اما در چند مورد جای تأمل وجود دارد: یکی هنگامی که نمی توان شخص خاصی را از پخش خبر نادرست متضرر دانست و دیگری جایی که قصد اضرار به شخص خاصی وجود نداشته و خبر تنها به خاطر عدم دقت کافی به طور نادرست منتشر شده است.
در مورد اول باید گفت که در صورت عدم وجود فرد خاصی که متحمل ضرر شده باشد، نمی توان حکم به مسؤولیت مدنی رسانهی خبری داد و از آنجایی که صحیح نیست که اجتماع ، خساراتی را که هر یک از آنها به طور انفرادی قابل مطالبه نیست را به ضرر و زیان جمعی قابل مطالبه تبدیل کند، زیرا ضرر از مصادیق ضرر جمعی نمی تواند باشد .^[۲۲۲]
دربرخی نظامهای حقوقی مثل فرانسه، تحریف اطلاعات دارای اوصاف مجرمانه متفاوتی مثل اطلاع رسانی نادرست^[۲۲۳]. تبلیغ فریب کارانه^[۲۲۴] و اخبار نادرست در زمان انتخابات میباشد و به دادستان اجازه داده
میشود که رسانهای که با سوء نیت اقدام به پخش خبر نادرست نموده را تعقیب نمایند.^[۲۲۵]
اما تحریف واقعیات در رسانه بیشتر نه از روی عمد بلکه به خاطر تحقیق ناکافی در اثر شتابزدگی ، فقدان دقت و … صورت میگیرد که این موضوع در صدا و سیما به علت طبیعت خاص اطلاع رسانی و خصوصا پخش مستقیم خبر از محل وقوع حادثه به چشم می خورد.
این مسأله در درجه اول اعتماد مخاطب به رسانه را سلب میکند. در صورتی که انتشار یک خبر نادرست منجر به بروز خسارت شود، صحیح نیست که جبران خسارت را به سوء نیت رسانه محدود کنیم. زیرا عمدی یا غیر عمدی بودن تقصیر، در جبران خسارت تفاوت چندانی ندارند و در هر صورت مرتکب باید زیان ناشی از کار خود را جبران نماید.^[۲۲۶]
به همین جهت بیدقتی یک رسانه در پخش خبر نادرست مانند سوء نیت و قصد اضرار آن باعث
میشود که آن رسانه را مسؤول جبران خسارت بدانیم . البته در مواردی که قصد عمدی ضرر اثبات شود، دادگاه میتواند آسانتر رابطه سببیت بین خبرنادرست و وقوع ضرر را احراز نماید. اما احراز این رابطه در فقدان سوء نیت به خصوص در مورد زیان های مادی مشکل است.
در یک تقسیمبندی کلی، زیانهای مادی که شخص از پخش اخبار نادرست متحمل میشود دو نوع است: یا در نتیجه اعتمادی که مخاطب به اطلاعات منتشر شده از سوی رسانه خبری مینماید به وجود
میآید یا در نتیجه فعل یا ترک فعل اشخاص ثالث ضرر مادی به او وارد میآید. شخصی به دنبال پخش یک گزارش غیر واقعی مبنی بر روند رو به کاهش قیمت سهام اقدام به فروش سهام خود می نماید و یا در نتیجه فعل یا ترک فعل اشخاص ثالث ضرر مادی به او وارد میآید و یا به دنبال پخش گزارش غیر واقعی مبنی بر وجود عیبی در کالای تولیدی یک کارخانه مشتریان آن کاهش مییابند.^[۲۲۷]
در حالت دوم اگر دادگاه بتواند رابطه سببیت بین پخش و انتشار خبر و ایجاد ضرر مادی شخص را اثبات کند به راحتی می تواند حکم به جبران خسارت دهد. اما در حالت اول اهمال شخص ضرر دیده تا حد زیادی می تواند در احراز رابطه سببیت ایجاد مشکل کند.
در کشور ما براساس قاعده ی فقهی اقدام، اگر کسی علیه خود کاری انجام دهد که باعث بروز خسارت به وی شود، مأخوذ به آن است و ضمان جبران خسارت از دیگران ساقط میشود. در کامن لانیز
قاعده ی« Contributory Negligence »همین موضوع را بیان می دارد.^[۲۲۸]
در فرانسه در صورتی که خوانده ی دعوی جبران خسارت بتواند ثابت کند که خسارت وارده ناشی از فعل زیان دیده است، می تواند از مسؤولیت معاف شود. ^[۲۲۹]
ولی تمامی این قواعد اگر نقش تقصیر عامل ضرر را نادیده بگیرند قابل انتقاد هستند. چون اگر تقصیر زیان دیده و عامل هر دو جمع شوند، فرضی ایجاد میشود که دو نفر با هم ضرری را ایجاد کردهاند پس مسؤولیت باید بین زیان دیده و عامل تقسیم شود مگر اینکه کار زیان دیده عامل اصلی ایجاد خسارت بوده باشد . ^[۲۳۰]
واضح است که میزان اعتماد شخص زیان دیده به اخباری که از رسانه منتشر میشود در احراز
رابطه سببیت بسیار موثر است. و به همین دلیل در برخی از نظامهای حقوقی مثل انگلستان مسؤولیت یک رسانه در انتشار اخبار نادرست، بیش از آنکه بر اساس قاعده « مسئولیت ناشی از عدم مسئولیت واقع نمایی و تدلیس» باشد.^[۲۳۱] براساس نقض قرارداد ضمنی بین مخاطب و رسانهی مزبور بر رسانه تحمیل
میشود. زیرا مخاطب انتظار مراقبت شدید در پخش اخبار را دارد و نادرستی در اخبار و اطلاعات برای رسانه در مقابل خسارات ناشی از اخبار نادرست ایجاد مسؤولیت می نماید.^[۲۳۲]
ب) تبلیغات گمراه کنندهات ، مهم ترین پشتوانهی مالی برای رسانه های همگانی است و به عنوان یک موضوع مهم بین رشته ای در تحقیقات و مطالعات ارتباطات جمعی مورد توجه قرار می گیرد.^[۲۳۳]
تبلیغات در زمینه های مختلف تجاری، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی صورت میگیرد. برای فعالیت رسانه های جمعی در هر کدام از عرصه های فوق برخلاف حقوق ایران، پارهای قواعد و مقررات در حقوق کشورهای دیگر جهان وضع شده است.^[۲۳۴] که تحت عنوان کلی « تبلیغات گمراه کننده » یعنی
فعالیتهای تبلیغی خارج از چارچوب این اصول و قواعد شناخته شده است. در حقوق ایران ، بند « ت »
ماده ی ۸۲ آیین نامهی تاسیس و نظارت بر نحوه ی کار و فعالیت کانونهای آگهی و تبلیغاتی در یک حکم کلی بیان می دارد که :
«در آگهیهای تبلیغاتی ادعاهای غیر قابل اثبات و گمراه کننده نباید وجود داشته باشد.»
و در آگهیهای تبلیغاتی که از طریق رسانهی جمعی پخش می شود، باید تابع مقررات مندرج در
آییننامه باشد.( مادهی ۱۵ آیین نامه مذکور)^[۲۳۵].
اول: تبلیغات تجاری
تبلیغات تجاری، همانگونه که میدانید زمینه ساز رقابت تولید کنندگان، پیدایش محصولات برتر بابهای متعادلتر را فراهم آورد،حق انتخاب مشتریها را بیشتر میکند و رفاه و تنوع به بارآورده در صورت نبود نظارت و کنترل ،ممکن است آثار نامطلوب اجتماعی بر جای نهد.^[۲۳۶]

هابرماس در نظریه دموکراسی مشورتی خود discursive democracy)) راه حل آسیب های دموکراسی را در خارج از نهادهای رسمی آن (دولت و نهادهای سیاسی ) و در سطح اجتماعی دنبال می کند. به نظر او دموکراسی علاوه بر شکلی از حکومت شیوه ای از زندگی است. او در نظریه کنش ارتباطی و حوزه عمومی تلاش دارد تمایل ذاتی زندگی روزمره به اجماع عقلانی و شیوه دموکرات زیستن را پیدا کند. از نظر او آرزوی جامعه ای عاری از اجبار و مبتنی بر فرهنگ عمومی دموکراتیک صرفا آرزوی اتوپیایی نیست و می تواند در زندگی روزمره افرادجاری باشد(سیدمن، ۱۳۸۶ : ۱۶۹). کنش ارتباطی از نظر او رایج ترین شیوه کنش بشری است که در آن افراد درگیر ، نه از طریق حسابگری های خود خواهانه بلکه از طریق کنش های تفاهم آمیز هماهنگ می شوند. غایت کنش ارتباطی دستیابی به تفاهم است(هابرماس به نقل از ریتزر،۱۳۷۸: ۲۱۱). از نظر هابر ماس دموکراسی را باید شیوه خاصی دانست که شهروندان توسط آن تصمیمات جمعی و عقلانی اتخاذ می کنند. شیوه ای که از طریق گفت و گوی آزاد در بین افراد و گروه ها به دست می آید. گفت و گویی که همراه با اعتماد به طرف مقابل و مدارا است تا تفاهمی برای یک تصمیم مشترک ایجاد شود. دموکراسی شیوه رفتاری همراه با حدی از اعتماد، مدارا و میل به مشارکت مدنی و اجتماعی است که باید از سطح اجتماعی آغاز شود.

دموکراسی گیدنزdialogic democracy)) نیز با وجود تفاوت هایی تحت تاثیر رویکرد تاملی است. از نظر او به وجود آمدن همبستگی اساس توسعه جامعه است. همبستگی که از گفت و گو و تجربه دموکراسی در سطوح اجتماعی جامعه نشات می گیرد. دموکراسی از نظر گیدنز فرایند تامل و مباحثه است که هدف آن همزیستی و مدارای متقابل است. به عقیده او دموکراسی تاملی نه تنها به شفافیت در حوزه رسمی سیاسی بلکه به خارج از نهادهای رسمی و به زندگی روزمره افراد وابسته است. از نظر او دموکراسی باید در کلیه سطوح زندگی جاری شود( Kaspersen, 2000:45).
گیدنز تلاش دارد ابعاد دموکراسی خود را در تجربه زندگی خصوصی و روابط خانوادگی نیز تشریح کند. او شباهت و همانندیهای روابط را در زندگی خصوصی و خانوادگی و سطح سیاسی نمایان می کند. در این رابطه او از خانواده آغاز می کند. او معتقد است رشد خود آئینی و روابط دموکراتیک در متن روابط اجتماعی و خصوصی سرشار از پیامد هایی برای اعمال دموکراتیک در سطوح سیاسی است(کسل، ۱۳۸۷ : ۴۴۰).
تقارنی میان دموکراتیزه کردن زندگی شخصی و امکانات دموکراتیک نظم سیاسی وجود دارد. شرط دموکراسی در حوزه عمومی ممنوعیت استفاده از روش های اقتدار گرایانه در روابط خانوادگی است(کسل،۱۳۸۷: ۴۴۵ ) از نظر او دموکراتیزه کردن زندگی شخصی فرایندی است که کمتر مشهود است تا اندازه ای درست به این دلیل که در حیطه رسمی رخ نمی دهد، اما نتایج آن به اندازه دموکراتیزه کردن در سطوح رسمی اساسی و ژرف است(کسل،۱۳۸۷ : ۴۲۷). خانواده یک نهاد اصلی جامعه مدنی است. سیاست خانواده آزمونی اساسی برای سیاست نوین است. خانواده نقطه تلاقی روند های گوناگونی است که بر کل جامعه تاثیر می گذارند(گیدنز،۱۳۷۸: ۱۰۱ ).
در دو حوزه خصوصی و سیاسی معیار ها به گونه ای شگفت انگیز به هم نزدیک هستند. دموکراسی در سطح رسمی شامل برابری رسمی، حقوق فردی، بحث عمومی درباره مسائل به دور از خشونت و اقتدار است که به جای آنکه صرفا توسط سنت ها مقرر شود با مذاکره و گفت و گو به دست می آید. خانواده دموکراتیک در این ویژگی ها سهیم است. دموکراتیزه کردن در زمینه خانواده به مفهوم برابری، احترام متقابل، استقلال، تصمیم گیری از طریق بر قراری ارتباط و آزادی از خشونت و اقتدار است(گیدنز،۱۳۷۸: ۱۰۵).
تجربه دموکراسی در سطح اجتماعی شهروندان را برای مساعدت و همراهی با دموکراسی در سطح رسمی و سیاسی آماده می کند. تجربه دموکراسی در سطح اجتماعی افق های شناختی افراد را گسترش می دهد، و به تربیت سیاسی شهروندان می انجامد(کسل،۱۳۸۷: ۴۳۰). دنیای امروز به خصوص با گسترش ارتباطات و رسانه ها و تاثیر گذاری آنها شرایط مناسبی را برای آشنا شدن با تجربه های اجتماعی و شیوه های دموکراسی مهیا کرده است(گیدنز،۱۳۷۸: ۱۰۰).
سرمایه اقتصادی
سلسله مراتب ارزشی
میزان دین‌داری
سرمایه فرهنگی
گرایش به دموکراسی
تجربه اجتماعی دموکراتیک
اعتماد اجتماعی
متغیرهای زمینه (سن و جنس)
میزان استفاده از رسانه
مدل نظری پژوهش
فرضیه های پژوهش:
فرضیه های اصلی:
بین سرمایه فرهنگی افراد و گرایش به دموکراسی رابطه وجود دارد. به طوریکه هر چه سرمایه فرهنگی افزایش یابد، میزان گرایش به دموکراسی نیز افزایش می یابد.
بین سرمایه اقتصادی افراد و گرایش به دموکراسی رابطه وجود دارد. به طوریکه هر چه سرمایه اقتصادی افزایش یابد، میزان گرایش به دموکراسی افزایش می یابد.
بین پایگاه اجتماعی افراد و گرایش به دموکراسی رابطه وجود دارد. به طوریکه هر چه پایگاه اجتماعی افراد افزایش یابد، میزان گرایش به دموکراسی افزایش می یتبد.
بین میزان دین داری افراد و گرایش به دموکراسی رابطه وجود دارد.
بین تجربه اجتماعی دموکرات افراد و گرایش به دموکراسی رابطه وجود دارد. به طوری که هرچه تجربه اجتماعی دموکرات افزایش یابد میزان گرایش به دموکراسی نیز افزایش می یابد.
بین سلسله مراتب ارزشی فرد و گرایش به دموکراسی آنان رابطه وجود دارد. به طوری که هرچه گرایش به ارزشهای پسامادی افزایش یابد میزان گرایش به دموکراسی نیز افزایش می یابد.
بین میزان استفاده از رسانه و گرایش به دموکراسی رابطه وجود دارد. به طوری که هرچه میزان استفاده از رسانه افزایش یابد میزان گرایش به دموکراسی افزایش می یابد.
بین اعتماد اجتماعی افراد و گرایش به دموکراسی رابطه وجود دارد.
بین ویژگیهای زمینه ای افراد(سن و جنس) و گرایش به دموکراسی افراد رابطه وجود دارد.
فرضیه های فرعی:
بین سرمایه فرهنگی و تجربه اجتماعی دموکرات افراد رابطه وجود دارد.
بین سرمایه اقتصادی افراد و تجربه اجتماعی دموکرات رابطه وجود دارد.
بین گرایش به دموکراسی و تجربه خانواده دموکرات رابطه وجود دارد.
بین گرایش به دموکراسی و مدارای اجتماعی افراد رابطه وجود دارد.
بین گرایش به دموکراسی و مشارکت اجتماعی افراد رابطه وجود دارد.
بین اعتماد اجتماعی و میزان دین داری رابطه وجود دارد.
فصل سوم
روش تحقیق
مقدمه
هدف فصل روش تحقیق به کار گیری قواعد و شیوه هایی است که برای آزمون تجربی چارچوب نظری به کار می روند. به بیان دقیق تر قواعدی که به کمک آنها، متغیرهای مطرح شده در چارچوب نظری، تعریف می شوند عملیاتی می گردند، در یک جامعه آماری سنجیده می شوند و مورد تجزیه و تحلیل قرار می گیرند، تا در نهایت به توان با آزمون فرضیات در مورد اعتبار تجربی چارچوب نظری قضاوت کرد.
به این منظور این فصل با مفهوم سازی و عملیاتی سازی متغیر وابسته یعنی گرایش به دموکراسی و سپس متغیر های مستقل آغاز می شود. بدیهی است هر یک از مفاهیم تحقیق دارای ابعاد و مولفه هایی خواهند بود که تعریف نظری و عملیاتی برای آنها صورت می گیرد. بعد از سنجش متغیر ها، سایر عناصر روش شناختی تحقیق شامل واحد تحلیل و سطح تحلیل، جمعیت آماری، محدوده پژوهش، واحدآماری، شیوه نمونه گیری و روش محاسبه حجم نمونه، چارچوب نمونه گیری، چگونگی جمع آوری داده ها، تکنیک های تجزیه و تحلیل داده ها و در نهایت روش های اعتبار یابی و ارزیابی پایایی ابزار سنجش مشخص می گردد.
روش شناسی
روش شناسی را می توان از چند دیدگاه مطمح نظر قرار داد: از دیدگاهی روش شناسی مطالعه منتظم و منطقی اصولی است که تفحص علمی را راهبری می کنند. از این دیدگاه روش شناسی به عنوان شاخه ای از منطق و یا حتی فلسفه است. دیدگاه دیگر روش شناسی را شاخه ای از علم می داند. از سوی دیگر تالکوت پارسونز در اثرش ساخت عمل اجتماعی می نویسد: ” روش شناسی در اصل با روش های پژوهش تجربی نظیر آمار، مصاحبه و غیره سر و کار ندارد. بلکه ملاحظه زمینه های کلی برای اعتبار کار علمی است.” پس روش شناسی نه دقیقا یک رشته فلسفی و نه دقیقا رشته علمی است(ساروخانی،۱۳۷۳: ۵۴).
با رشد و توسعه دانش دیدگاه های روش شناختی مختلفی شکل گرفته است. که هر کدام تشابه و تفاوتهایی با یکدیگر دارند. بیشتر مباحثات در فلسفه علم اجتماعی همچنان بر اساس این فرض عمل می کند که دو انتخاب روش شناختی اساسی وجود دارد: پوزیتیویسم و یا شکلی از تفسیر گرایی. تدبنتون و یان کرایب در کتاب فلسفه علوم اجتماعی به طور مفصل به این دو رویکرد و زیر مجموعه های آن پرداخته اند. آنان مانند اغلب روش شناسان مطالعه خود را از تجربه گرایی آغاز کرده اند. کرایب هشت دکترین را برای دیگاه تجربه گرایانه و پوزیتیویستی بر می شمرد: اول آنکه ذهن انسان به صورت لوح سفید شروع به کار می کند ما شناخت مان را از طریق تجربه حسی مان از جهان به دست می آوریم. دوم آنکه هر ادعای معرفتی اصیل به کمک تجربه (مشاهده یا آزمایش) آزمون پذیر است. سوم ادعاهای معرفتی که قابل مشاهده نیستند کنار گذاشته می شوند. چهارم قوانین علمی گزاره هایی در مورد الگوهای عام و تکرار شونده تجربه اند. پنجم تبیین علمی پدیده ای به معنای اثبات این است که آن پدیده نمونه ای از قانون علمی است. ششم قانون عام به ما کمک می کند پدیده ها را پیش بینی کنیم. هفتم. عینیت علمی متکی به تفکیک صریح گزاره های آزمون پذیر واقعی از داوری های ارزشی است و هشتم توصیف تجربه گرایانه از علوم طبیعی قابل تسری به علوم انسانی است(کرایب، ۱۳ : ۳۹ ).
انتقادات زیادی بر دیدگاه تجربه گرایی وجود دارد. امروزه اکثر مکاتب روش شناختی متکی بودن کل شناخت به تجربه را نمی پذیرند. همچنین تجربه را ترکیب پیچیده ای از ادراکات حسی و سامان دهی مفهومی و گزینش مفهومی می دانند. همانگونه که چالمرز می گوید مشاهدات ما مسبوق به نظریه هستند. آنچه یک مشاهده گر می بیند، به عبارت دیگر تجربه بینایی مشاهده گر هنگام نگاه کردن به شی تا حدی به تجارب گذشته، معرفت و انتظارات وی بستگی دارد(چالمرز، ۱۳۸۰ : ۳۷). بر خلاف ادعای استقرا گرایان سطحی نوعی نظریه مقدم بر کلیه گزاره های مشاهدتی شده می باشد. و گزاره های مشاهدتی همان اندازه خطا پذیرند که نظریه های مضمر در آنها( چالمرز، ۱۳۸۰: ۴۲).
پوپر در انتقاد از اثبات گرایی آغاز کار علمی را از حدسهای نظری می داند. همین که حدسهای نظری به اقتراح پیش نهاده می شوند به دقت و بدون شفقت به وسیله آزمایش و مشاهده مورد آزمون واقع می شوند. علم از منظر پوپر با آزمون و خطا یعنی با حدسها و ابطالها، پیشرفت می کند( چالمرز،۱۳۸۰: ۵۱). تمییز نهادن بین مقام کشف و دستیابی به مقام نقد و ارزیابی، استقرا گرایان پوزیتیویست را از بخشی از انتقادات مطرح شده می رهاند( چالمرز،۱۳۸۰: ۴۹).
رویکرد دیگری که به انتقاد از رویکرد پوزیتیویستی و تجربه گرا پرداخت رویکرد تفسیری با تقدم ماکس وبر بود. وبر از سنت فلسفی کانتی پیروی می کرد. ویژگی رویکردهای تفسیری اهمیت رفت و برگشت میان جز و کل موضوع بررسی ، پیوند نزدیک میان فهم و روایت، اهمیت ارزش ها و انتخاب های ارزشی، حرکت میان سوبژکتیویته فردی و ابژکتیویته جمعی است. سرآغاز کار وبر آن است که علوم اجتماعی کنش معنادار را در نظر دارند. نه رفتار و او مطالعه کنش معنادار اجتماعی با روش فهم تفسیری دنبال می کند. از نظر او تجربه گرایان به خطا فکر می کنند که می توان موضوع علوم طبیعی و علوم انسانی را با روش واحدی مطالعه کرد(کرایب،۱۳۸۴ : ۵۴). همچنین درباره جدایی علم از ارزش و مساله عینیت وبر معتقد است در ابتدا خود علم انتخاب ارزشی است. آنچه شناخت محسوب می شود و ابسته به هنجارها و ارزش های جامعه علمی و فرهنگ گسترده تراست و در طول زمان قابل تغییر است (کرایب،۱۳۸۴ : ۱۵۹). وبر تو صیه می کند که پس از انتخاب موضوع که همراه با ارزشها است، محقق تلاش کند در حین کار پژوهش ارزشهای خود را کنار گذارد.
کرایب بسیاری از رویکردهای روش شناختی معاصر نظیر رویکرد پدیدار شناسی، رویکرد نسبی گرای پیتر وینچ و رویکرد انتقادی هابرماس را در چارچوب و ادامه رویکرد تفسیری قرار می دهد. پدیدار شناسی با روش هوسرل و مفهوم اپوخه(epoche) شهرت یافته است.، که تلاشی است برای کنار گذاشتن آنچه از پیش در مورد چیزی می دانیم و توضیح آنکه چگونه سر انجام آن را می شناسیم. در این جا مسئله ردیابی فرایندهای معنا دادن ما به جهان است. این امر متضمن تعلیق باور های روز مره عقل متعارف ما است. شناختی بدون پیش داوری و پیش آگاهی( کرایب،۱۳۸۴ : ۱۶۱۹).
از منظر پیتر وینچ زبان های متفاوت واقعیت های متفاوتی را مشخص می کند. هر زبان، هر شیوه مشاهده جهان ، شیوه متفاوت تلاش برای قابل فهم کردن جهان است. وینچ ما را حتی از مفاهیم علت، عینیت و رهایی از ارزش که در کار وبر می یابیم فراتر می برد. بین آنچه در جهان اجتماعی وجود دارد و اندیشه های آدمیان از آنچه وجود دارد در فرهنگ های مختلف هیچ امتیازی نیست. ما فرهنگ ها را و احتمالا خرده فرهنگ ها را با کار کردن روی قواعدی که مردم آن فرهنگ برای درک روابط شان به کار می برند تفسیر می کنیم( کرایب، ۱۳۸۴: ۱۸۶).
هابرماس با اعتقاد به عقلانیت انتقادی در نقد پوزیتیویسم به تشریح رابطه دانش با علایق انسانی می پردازد. او ایده های پوزیتیویستی را مظهر علاقه تکنیکی انسانها در کنترل و دستکاری اشیای اطرافمان می داند. این علاقه علوم طبیعی و برخی از جنبه های علوم اجتماعی را ایجاد می کند. دومین علاقه با نام علاقه عملی ما را قادر به ارتباط با دیگران می کندو منجر به ظهور علوم هرمنوتیکی می شود. علاقه سومی نیز وجود دارد علاقای تاملی که ما را در فهم خود و شیوه های اندیشیدنمان به جهان و کسب خود مختاری کمک می کند. علوم رهایی بخش که مورد توجه هابرماس است شامل انواع دیگر نیز می شود. برای کسب خود مختاری نیاز به شناخت اشیای موجود در جهان داریم، نیاز داریم مردم اطرافمان را بفهمیم، و نیاز داریم که آزاد از هر گونه انحراف به کنش بپردازیم. پس علوم پوزیتیویستی تنها راه شناخت نیستند.