این تقسیم‌بندی از عقود به اعتبار دو طرفه یا یک طرفه بودن مورد معامله صورت گرفته است. با توجه به این‌که تقسیم اصلی این پژوهش بر پایه آثار فساد عقد در عقود معوّض و آثار فساد عقد در عقود غیرمعوّض است بنابراین لازم است به توضیح عقود معوّض و غیرمعوّض بپردازیم و وجه تماییز این دو را بیان کنیم.

الف: عقد معوّض

عقود معوّض دارای دو ویژگی مهم هستند که آن‌ها را از عقود غیرمعوّض متمایز می‌کند: اول این‌که میان دو طرف حالت تقابل وجود دارد، بدین معنا که تعهد هر یک از طرفین در مقابل تعهد طرف دیگر است و همین انگیزه متعهد را برای پذیرفتن تعهد در برابر طرف دیگر تشکیل می‌دهد. دوم این‌که تعهد موضوع این عقود جنبه مالی دارد، یعنی هر یک از دو طرف به نفع طرف مالی را از دست می‌دهد یا تعهدی می‌کند که موضوع آن مال است. در برابر عقد معوّض دسته دیگری از عقود هستند که در آن‌ها داد و ستد یا مبادله وجود ندارد، این دسته از عقود را تحت عنوان «عقود غیرمعوّض» در آینده مورد بحث قرار خواهیم داد.
همان‌طور که بیان شد انگیزه متعاقدین در عقود معوّض کسب منفعت است و هر یک از آن‌ها در برابر دیگری تعهدی می‌دهد که آثاری به شرح زیر بر جای می‌گذارد:
۱ـ۱٫ عقد معوّض، لازم است. معمولاً کسی که مالی را در مقابل مال دیگری به دست می‌آورد نیاز دارد تا صاحب قبلی مال تمام علایق مادی خودش را از مال قطع کند تا او بتواند با خیال راحت هرگونه دخل و تصرّفی در مال بکند در غیر این صورت هیچ کس اقدام به معاملات خطیر نخواهد کرد و این هدف جز با لازم دانستن این عقود، تحقق نخواهد یافت.^[۳۲]
۱ـ۲٫ عقد معوّض، دارای حق حبس است. مقتضای هر معاوضه، مبادله و جابه‌جایی است. این جابه‌جایی فقط در ملکیّت اعتباری وجود پیدا نمی‌کند، بلکه به‌علاوه در خارج نیز باید مبادله صورت گیرد تا هدف اصلی از انعقاد عقد تحقق پذیرد.^[۳۳] این رد و بدل بین عوض ایجاب می‌کند تا هم زمان باشد در نتیجه هر یک از طریف حق دارند تا زمانی که طرف مقابل به تعهد خود عمل نکرده او هم از انجام تعهد خود امتناع ورزد. این حق گرو گرفتن در فقه به اصطلاح «حق حبس» معروف است و عدّه‌ی از فقهای امامیه آن را از آثار عقد معوّض می‌دانند.^[۳۴]
۱ـ۳٫ عقد معوّض موجب ضمان معاوضی است. در عقود معوّض، تا زمانی که عوضین به مالکین جدید خود منتقل نشده‌اند در ضمان مالک قبلی است؛ بدین معنا که در صورت تلف شدن، مالک قبلی که مال در دست او است باید عوض مسمّی را بازگرداند. این نوع ضمان در فقه تعبیر به «ضمان معاوضی» می‌شود. در خصوص مبنای قاعده و محدوده قاعده بین فقها اختلاف است^[۳۵] که در جای خود به این موضوع می‌پردازیم ولی اجمالاً باید گفت که ضمان معاوضی هم شامل مبیع و هم شامل ثمن است و علاوه بر بیع در سایر عقود معوّض هم جریان خواهد داشت.
۱ـ۴٫ عقود معوّض با انگیزه اقتصادی و کسب منفعت منعقد می‌شوند. به همین علت است که بیع بدون ثمن و اجاره بدون اجاره‌بها باطل است، چون ویژگی معاوضه و تعهد متقابل در این دو منتفی
است. هم‌چنین می‌توان گفت مبنای خیار تأخیر ثمن و خیار تفلیس را با وجود این‌که شارع قلمرو خاص آن را معین کرده، «معاوضی بودن» عقد است.
سرانجام اگر قاعده «مایضمن» را در ناحیه اصل و عکس بپذیریم، ضمان مقبوض به عقد فاسد از ویژگی‌های عقود معوّض خواهد بود؛^[۳۶] زیرا هنگامی که شخص، قالب عقد معوّض را برای معامله خویش برگزیده، این انتخاب نشان می‌دهد که مال را مجاناً نگرفته، بلکه خویشتن را ضامن مال مأخوذ می‌دیده است. حال اگر عقد صحیح باشد، ضمان همان عوضی است که در عقد تعیین شده و اگر حکم به بطلان عقد شود، اصل اقدام او به جای خود باقی است و او ضامن عوض‌المثل خواهد بود.^[۳۷]

ب: عقد غیرمعوّض

عقد غیرمعوّض عقدی است که در آن صرفاً تعهد از سوی یک طرف وجود دارد یا اگر هر دو طرف متعهدند، میان تعهدها تقابل وجود ندارد. از عبارات فقیهان امامیه چنین برمی‌آید که معیار اصلی برای تشخیص عقود معوّض از عقود غیرمعوّض اولاً؛ وجود دو تعهد و ثانیاً؛ تقابل مین آنهاست^[۳۸] و اگر یکی از این دو ویژگی نباشد عقد معوّض نخواهد بود. مثلاً عقد هبه، عاریه و ودیعه از عقود غیرمعوّض هستند هر چند در آن‌ها شرط عوض شود، به دلیل این‌که این دو تعهد در مقابل هم نیستند و لذا اگر پرداخت عوض ناممکن شود، نمی‌توان عقد را از هم پاشیده قلمداد کرد، بلکه صرفاً برای واهب، معیر و مستودع، خیار تخلف شرط خواهد بود، چنان‌که هیچ‌کدام نمی‌تواند قبل از عملی ساختن تعهد خویش، طرف عقد را الزام به انجام دادن شرط کند.
عدّه‌ی از فقیهان^[۳۹]، عقود را به معوّض و امانی و گروهی دیگر که بیشتر از فقیهان اهل سنّت هستند عقد را به معوّض و مشارکتی تقسیم کرده‌اند.^[۴۰] و برخی نیز عقود را به معوّض و تبرعی تقسیم کرده‌اند؛ ولی به نظر می‌رسد عقد این حیث یک تقسیم ندارد و عقود یا معوّض هستند یا غیرمعوّض و وجه تمایز آن در این است که اگر در عقد تعهد طرفین در مقابل هم بود عقد معوّض است و اگر در برابر هم نبود عقد غیرمعوّض است، خواه این عدم تقابل به خاطر نبود تعهد واحد و نبودِ عوض در برابر آن باشد یا به دلیل عدم همبستگی متقابل بین تعهدها.
بدین ترتیب عقد غیرمعوّض خود به دو قسم تقسیم می‌شود: عقد تبرعی و عقد مشارکتی. توضیح این‌که از عبارت برخی از فقیهان امامیه برمی‌آید که مشارکت‌ها در زمره عقود معوّض‌اند، زیرا مورد خیار شرط را عقد معاوضی لازم دانسته و در زمره مثالهای آن، مزارعه و مساقات را آورده‌اند.^[۴۱] ولی چنان‌که بیان شد مشارکت‌ها را نمی‌توان در زمره عقود معوّض یا واجد ویژگی‌های خاص آن به حساب آورد.^[۴۲]

بند دوم: عقد تملیکی و عهدی

این تقسیم به اعتبار اثر عقد انجام می‌شود؛ تقسیم عقد به عهدی و تملیکی هر چند از سوی حقوق‌دانان مطرح شده است، ولی از نظر مبانی فقه امامیه بی‌اشکال است و حتّی می‌توان رد پای آن را در فقه به‌دست آورد.^[۴۳] با مراجعه به تعریفی که فقهای امامیه از عقود مختلف کرده‌اند به درستی این تقسیم صحّه می‌گذارد؛ چه آن که آنان از یک طرف عقد بیع را «تملیک عین به عوض معلوم»^[۴۴] تعریف کرده‌اند و از طرف دیگر عقودی چون حواله و کفالت را به «تعهد به مال یا نفس» تفسیر کرده‌اند^[۴۵] و بدیهی است اخذ تملیک یا تعهد در متن تعریف، فقط با تمایز میان عقد تملیکی و عقد عهدی توجیه‌پذیر است.
تقسیم عقود به تملیکی و عهدی هر‌چند به عنوان قاعده عمومی در قانون مدنی نیامده است، لیکن در ماده ۸۲۵ قانون مدنی نسبت به وصیت پیش‌بینی شده است، قانون مدنی وصیت را به تملیکی و عهدی تقسیم می‌کند. طرح تقسیم «وصیت» به عهدی و تملیکی از سوی فقیهان امامیه خود دلیل دیگری بر پذیرش تقسیم است. این تقسیم را نباید با تقسیم عقود عهدی و اذنی خلط کرد، در تقسیم عقود به عهدی و اذنی، هر عقدی که مفید تعهد ـ ‌به معنای التزام به عقد ـ باشد، عهدی نامیده می‌شود، هر چند که تعهد نتیجه غیرمستقیم عقد باشد، ولی در تقسیم مورد بحث، فقط عقدی را می‌توان عهدی نامید که تعهد، موضوع عقد ومدلول مطابقی آن را تشکیل دهد.
وانگهی باید اعتراف کرد که نوعی تحول و تکامل تاریخی نسبت به پذیرش عقود تملیکی به چشم می‌خورد. این تکامل در تعریفی که فقیهان امامیه از بیع داشته‌اند، کاملاً مشهود است و با بازنگری سیر تاریخی آن تا زمان بحرالعلوم طباطبایی که در کتاب مصابیح، بیع را «انشاء تملیک عین به عوض معلوم» تعریف می‌کند و پس از آن شیخ انصاری و بسیاری از فقیهان معاصر آن را پذیرفته‌اند^[۴۶] و سرانجام تملیک، مستقیماً در تعریف بیع وارد شد، نشان از قبول این تقسیم از سوی فقیهان امامیه است.
البته بحث‌هایی هم در عقدی که موضوع آن عین کلی است، قابل طرح است که آیا این نوع عقود تملیکی هستند و یا این‌که الزاماً عهدی هستند؟ نظر مشهور بر تملیکی بودن این نوع عقود است.^[۴۷] اشکالاتی هم به این نظر وارد شده است ولی در کتب فقهی این ایرادات پاسخ هم داده‌اند^[۴۸] که در این پژوهش به علت این‌که موضوع بحث ما نیست خوانندگان محترم را به کتب فقهی ارجاع می‌دهیم.
در آخر باید به این نکته اشاره کرد که تقسیم عقد به تملیکی و عهدی، صحیح و مورد تأیید فقه امامیه است، لکن در مصادیق آن اختلاف‌نظر است. به علاوه، تقسیم یاد شده را نمی‌توان یک تقسیم حصری و دوگانه دانست و عقودی مانند عقد نکاح و صلح مورد اختلاف فقها هستند که آیا زیر شاخه‌ی عقود تملیکی هستند یا عقود عهدی؟^[۴۹] ولی در مورد عقد نکاح آن‌چه در درجه اول انشاء می‌شود «زوجیّت» است که از آن به رابطه زناشویی تعبیر می‌کنیم وتعهدات دیگری چون تمکین در اثر اعتبار پدید می‌آید و آن‌چه در عقد صلح در درجه اول انشاء می‌شود «سازش و تسالم» است.

الف: عقد تملیکی

عقدی است که به محض انشاء برای طرفین مالکیّت می‌آورد و طرفین بر مالی مالکیّت پیدا می‌کنند مانند عقد بیع که به محض ایجاب و قبول فروشنده مالک ثمن است و خریدار مالک مثمن است. در واقع در این نوع عقد طرفین بر مالی مالکیّت پیدا می‌کنند. به بیان دیگر عقدی است که موجب انتقال مالکیّت عین یا منفعت از شخصی به شخص دیگر انجام می‌گردد مانند عقد اجاره که موجب انتقال مالکیّت منافع عین مستأجره از مؤجر به مستجر می‌گردد.

ب: عقد عهدی

عقد عهدی به عقدی گفته می‌شود که اثر اصلی و بی‌واسطه آن ایجاد، انتقال یا سقوط تعهد است. عقدی است که به ‌موجب آن یک طرف متعهد انجام کاری شود مانند این‌که یک نقاش ساختمان تعهد مینماید که در مقابل دریافت اجرت آپارتمانی را نقاشی نماید. یا وکیل در قبال دریافت حق الوکاله متعهد به انجام مورد وکالت می‌شود. به بیان دیگر عقدی است که با ایجاب و قبول، تنها تعهدی بر عهده متعهد مستقر می‌شود و طرفین متعهد می شوند مانند این‌که فرد الف متعهد می‌شود که منزل «ب» را رنگ بزند و فرد «ب» صاحب چیزی نمی‌شود. در واقع در این نوع عقد هر کدام از طرفین یا یکی از آن‌ها بر شخصی مستحق می‌شود.^[۵۰]

مبحث دوم: فساد

یکی دیگر از مفاهیم اصلی که در این پژوهش باید به توضیح و تبیین آن بپردازیم واژه «فساد» است، این‌که چه عقدی فاسد است؟ و معنای لغوی و اصطلاحی فساد چیست؟ آیا در فقه امامیه و اهل سنّت فساد به یک معنا است؟ مفهوم مقابل فساد، صحّت است؛ در این مبحث ابتدا معنای لغوی فساد و سپس معنای اصطلاحی فساد را در فقه امامیه و اهل سنّت و حقوق ایران بیان می‌کنیم و در فصل دوم ـ مفاهیم مرتبط ـ به بررسی مفهوم مقابل فساد، یعنی صحّت می‌پردازیم.

گفتار یکم: معنای لغوی فساد

واژه «فساد» در لغت عرب نقیض صلاح، صلح و حق است و به معنای «بطلان»، «اضمحلال»، «تغیّر»، «هلاک کردن»، «به ستم گرفتن مال کسی»، « تباه کردن»، «قحطی»، «قطع ارحام»، «ضد استصلاح» و «کراهت» نیز استعمال شده است.^[۵۱] در لغت نامه‌های فارسی هم این واژه شبیه به همین مضامین تعریف شده است و به معانی «ظلم و ستم»، «شرارت و بدکاری»، «تباهی»، «فسق و فجور» و «فتنه و آشوب» به کار رفته است و «فساد کردن» به معنی «فتنه بر پا کردن»، «یاغی شدن»، «لواط کردن»، «زنا کردن» و «نافرمانی و گناه کردن» به کار می‌رود.^[۵۲]

گفتار دوم: معنای اصطلاحی فساد

مفهوم اصطلاحی «فساد» هم از معنی لغوی آن دور نشده و به عقدی که آثار حقوقی آن تباه و فانی شده است، فاسد یا باطل می‌گویند. هر عمل حقوقی که مخالف مقررات قانونی بوده و قانون آن را فاقد هر گونه اثر حقوقی شناخته باشد؛ مانند، بیع صغیر. صفت این عمل حقوقی را بطلان گویند که در مقابل صحّت به کار می‌رود.^[۵۳] ذیل این گفتار در سه بند، به توضیح معنای فساد در فقه امامیه، فقه اهل سنّت و حقوق ایران می‌پردازیم.

بند یکم: معنای فساد در فقه امامیه

فساد یا بطلان وضعیت قراردادی است که در عالم حقوق وجود و اثری ندارد؛ عقد در صورتی فاسد یا باطل است که فاقد یکی از شرایط اساسی صحّت عقود و یا فاقد شرایط اختصاصی صحّت عقد باشد و یا ممکن است با ضمیمه شدن شرط مفسد، بطلان یا فساد عقد کشف شود.
لازم به ذکر است در مواردی که یک عقد به طور صحیح واقع می‌شود و سپس به دلیل حادث شدن یکی از اسباب قانونی انحلال می‌یابد و آثار حقوقی‌اش زایل می‌شود، بطلان مصداق نمی‌یابد؛ زیرا انحلال مزبور یا به واسطه توافق اراده انشائی طرفین عقد ایجاد می‌شود که مصداق بارز آن اقاله است و یا با اعمال اراده یک جانبه یکی از متعاقدین مبنی بر انحلال توافق، که این حق را به موجب خیارات قانونی به دست آورده است و یا آن که انحلال عقد بدون توافق و بدون دخالت اراده متعاقدین و در اثر تحقق یکی از سبب‌های قانونی صورت می‌گیرد که انفساخ نامیده می‌شود؛
انفساخ عقد مانند اقاله اثر قهقرایی ندارد و اثرش از زمان وقوع است نه پیش از آن. به این دلیل آثاری که بیش از انفساخ ایجاد شده است، بی‌ثمر نمی‌شود و از این نظر انفساخ به بطلان ـ که باعث عدم تأثیر عقد از زمان انعقاد می‌شود ـ شبیه نیست.^[۵۴]
فقهای امامیه عقد فاسد و باطل را از آن جهت که هیچ اثر حقوقی بر آن‌ها مترتب نیست و هیچ ملکیّتی برای طرفین ایجاد نمی‌شود، از جهت معنا و بار حقوقی یکسان گرفته‌اند و در نهایت عقد فاسد و باطل را هم معنی دانسته‌اند و این چنین تعریف کرده‌اند: «الباطلُ و الفاسدُ سواءٌ إذا المَدارِ عَلی تَأثِیرِ وَ عَدَمِهِ وَ هُما سَواءٌ فِی عَدمِ التَأثِیرِ»^[۵۵]، «و هو (أی باطل) و الفاسد سواء»^[۵۶]، «کل فعل وجوده کعدمه فی انّه لا یفید حکماً شرعیاً»^[۵۷]، «و یرادفه الفاسد عندنا»^[۵۸]، «عدم ترتّب اثر بر معامله»^[۵۹]، «عدم صدق عنوان تمامیّت برعملی»^[۶۰]، «نقصان و عدم تمامیّت عمل از آن جهتى که مورد رغبت است»^[۶۱]، «فساد امری انتزاعی است که در صورت عدم انطباق مجعول شارع بر فرد خارجی انتزاع می‌شود»^[۶۲]، بنابراین هیچ گونه تفاوتی بین دو اصطلاح بطلان و فساد در فقه امامیه وجود ندارد بلکه در بسیاری از مواقع، فقهای امامیه این دو را به جای هم استفاده کرده‌اند مثلاً آن‌جا که فقها از «مقبوض به عقد فاسد» بحث می‌کنند منظور همان مالی است که در اثر عقد باطل تحویل گرفته شده است یا آنجا که در مقام بحث از قاعده «مایُضمِن بِصَحیحِه یُضمَن بِفاسِدِهِ» هستند منظور ایشان همان باطل است که تفاوتی از لحاظ معنایی با فاسد ندارد.

بند دوم: معنای فساد در فقه اهل سنّت

فقهای اهل سنّت به جز حنفیه فاسد و باطل را به یک معنا دانسته‌اند^[۶۳] فقهای حنفیه، هم از لحاظ لغوی و هم اصطلاحی میان فاسد و باطل تفاوت قائل هستند و می‌گویند: «فاسد چیزی است که وصفش دگرگون شده است لیکن قابلیت انتفاع از آن سلب نگردیده است اما باطل به چیزی اطلاق می‌گردد که از حکم افتاده است.»^[۶۴] حنفیان احکام عقود فاسد و باطل را از هم جدا می‌دانند و می‌گویند بیع وقتی باطل است که اختلال در رکن یا موضوع معامله باشد و مراد از رکن عقد اهلیت و ایجاب و قبول است مثلاً هرگاه ایجاب از سوی مجنون یا کودک صادر شود بیع باطل است لیکن در بیع فاسد اختلال در غیر رکن و موضوع معامله است یعنی عقد با این‌که واجد شرایط اساسی است به صفتی مقترن است که با وجود آن اثری بر معامله مترتب نیست از قبیل خلل در ثمن معامله که اگر مثلاً شراب باشد بیع فاسد است نه باطل.^[۶۵]
بنابراین به عقیده ایشان بیع فاسد به موجب قبض افاده ملکیّت می‌کند و مال مورد معامله به ملکیّت مشتری در می‌آید ولی هر یک از طرفیت حق فسخ خواهد داشت، برخلاف بیع باطل که تأثیری در ملکیّت ندارد. حنفیه در مورد معامله باطل تعبیر خاصی دارند و می‌گویند معامله‌ای باطل است که نه به اصل مشروع باشد و نه به وصف. مقصودشان از اصل رکن و محل (موضوع) معامله است این‌که می‌گویند رکن باید مشروع باشد یعنی خللی بدان عارض نشود و این‌که محل مشروع باشد یعنی مورد و موضوع معامله دارای ارزش باشد لیکن فساد معامله هنگامی است که به اصل مشروع باشد اما از حیث وصف مشروع نباشد. مقصود از وصف امور خارج از رکن و موضوع عقد است مانند شرط خلاف مقتضای عقد.^[۶۶]
در فقه مالکی هرگاه معامله فاسد باشد بر قابض واجب است که مال مقبوض را به بایع رد کند. در این فقه عقد فاسد ولو با قبض همراه باشد افاده ملکیّت نمی‌کند. لیکن در صورت فوات مال پس از قبض، ملکیّت به قابض یا مشتری انتقال می‌یابد. مقصود از فوات تنها تلف مورد معامله نیست بلکه اموری چون تغییر قیمت شیء در بازار و حدوث عیب یا نقص در مورد معامله و یا تصرّفاتی چون بیع و هبه و رهن در آن است.^[۶۷]
فقیهان شافعی و حنبلی گفته‌اند در صورت فساد عقد، ملکیّت حاصل نمی‌شودخواه قبض انجام گرفته باشد یا خیر و مشتری نمی‌تواند در مبیع تصرّفاتی چون بیع و هبه و امثال آن انجام دهد،^[۶۸] ایشان معتقدند هر امری که شارع از اقدام به آن نهی کرده فاسد است خواه از عبادات باشد خواه از عقود، به شرطی که نهی مربوط به ذات شی یا وصف یا امر خارج لازم آن باشد لیکن اگر نهی به امر خارج غیر لازم آن متوجه باشد در این صورت عمل هرچند حرام است اما فاسد نیست.

بند سوم: معنای فساد در حقوق ایران

مهم‌ترین مفهوم فساد در حقوق ایران آن است که وصفی است برای عقود و معاملات و تصرّفاتی که منشاء اثر واقع نمی‌شود. مهم ترین اثر فساد در یک معامله یا عمل حقوقی، وجوب استرداد عوضین به مالک اصلی است. قانون مدنی از عقد فاسد تعریفی نکرده و تنها در ماده ۳۶۵ به بیع فاسد اشاره می نماید و در ماده ۳۶۶ حکم مالی را که با بیع فاسد بدست می‌آید مشخص می‌کند.
در این‌جا مشخص نیست مقصود از باطل و فاسد یکی است یا این دو از نظر قانون‌گذار متفاوت هستند لیکن چون قسمت اعظم قانون مدنی از فقه شیعه اقتباس شده و اصطلاحات فقها در آن بکار رفته است باید پذیرفت که مقصود از بیع فاسد همان بیع باطل است. مواد متعددی از قانون مدنی هم نشان می دهد که قانون‌گذار بین فساد و بطلان قائل به تمایز نیست، از جمله این مواد می‌توان به مواد ۳۶۵، ۳۶۶ و ۸۱۳ قانون مدنی اشاره کرد. حقوق‌دانان‌‌ ما هم بیع فاسد و باطل را یکی دانسته اند^[۶۹] و در مورد ماده ۳۶۶ قاون مدنی گفته‌اند که این قاعده در تمامی موارد بطلان عقد جاری است.^[۷۰] معلوم می‌شود که فساد و بطلان از نظر حقوقدان یک معنی دارد. حقوق‌دانان‌‌ ما عقد را وقتی باطل دانسته‌اند که فاقد شرایط اساسی صحّت که در ماده ۱۹۰ قانون مدنی هست باشد و هرگاه این شرایط در عقدی جمع گردد آن معامله صحیح و دارای آثار است و در مقابل عقد صحیح عقد باطل و غیرنافذ قرار دارد.^[۷۱] در تعریف عقد باطل گفته اند: «عقد باطل عقدی است که یکی از شرایط چهارگانه صحّت مندرج در ماده ۱۹۰ قانون مدنی را نداشته باشد مانند معامله صغیر غیرممیز و مجنون و معامله در حال مستی.^[۷۲]
عقد باطل مانند این است که اصلاً واقع نشده است و بدین جهت از نظر قانون هیچ‌گونه اثری ندارد و هرگاه بعدها از آن رفع نقص شود مثمر فایده نخواهد بود مثلاً هرگاه یکی از طرفین در موقع انعقاد معامله مجنون باشد و یا مورد معامله مجهول باشد آن معامله باطل است و چنان‌چه پس از عقد جنون متعامل مرتفع شود و معامله را اجازه دهد و یا جهلش برطرف گردد هیچ یک از این رویدادها موجب تصحیح عقد نمی‌شود زیرا قانون برای عقد باطل وجودی نشناخته است و در واقع عقد باطل به منزله مرده است و زنده کردنش محال و غیرممکن می‌باشد و اگر طرفین بخواهند که آثار و نتایج معامله باطل شده را بدست آورند تنها راهشان این است که عقد جدیدی با تمام ارکان واقع سازند.

فصل دوم: مفاهیم مرتبط

پس از آن‌که در فصل اول به بررسی و تحلیل فقهی و حقوقی مفاهیم عقد و فساد پرداختیم لازم است تا یک سری از مفاهیم و کلیات را که به موضوع پژوهش مرتبط هستند ولی از اولویت کمتری برخوردار هستند در فصل مجزایی بحث و بررسی کنیم. یکی از مفاهیم مرتبط با مفهوم عقد و فساد، مفهوم صحّت است، به علت این‌که موضوع پژوهش بررسی آثار فساد عقد است لذا باید وجه تمایز عقد صحیح و فاسد شناخته شود؟ و شرایط عمومی و اختصاصی صحّت عقود معلوم شود؟ تا در بخش دوم و سوم آثار فساد عقد را بررسی کنیم. بنایراین در مبحث یکم به بررسی مفهوم صحّت می‌پردازیم و معنای لغوی و اصطلاحی آن و شرایط عمومی و اختصاصی صحّت عقود را به اختصار توضیح می‌دهیم.
در مبحث دوم موارد انحلال عقد را به اجمال بیان می‌کنیم و در آخر مفهوم ضمان معاوضی و ضمان واقعی که اولی برای حالت صحّت عقود و دومی برای حالت فساد و بطلان عقود است را به ترتیب در مبحث سوم و چهارم بیان خواهیم کرد.

۱-۴ فرضیه های تحقیق
فرض موازنه بین انعطاف­پذیری و کارآیی یکی از بادوام­ترین عقاید در ادبیات مدیریت بنگاهها است. دو دیدگاه متضاد در رابطه با چنین موازنه­ای وجود دارد. دیدگاه اول بحث می­ کند که ممکن است انعطاف­پذیری تحت شرایط محیط متلاطم، تحقیقات سازمانی ریسک­دار را تسهیل کند، بنابراین باعث افزایش عملکرد می شود. دیدگاه دوم بیان می­ کند که ذخیره کردن منابع باعث عدم کارآیی می­ شود و به عملکرد صدمه می­زند (Tan &Peng 2003). به عبارت دیگر سرمایه ­گذاری در انعطاف­پذیری مستلزم این است که شرکت منابع مازاد داشته باشد (March 1958) و این منابع مازاد کارآیی را کاهش دهد. همه منابع ظرفیت انعطاف­پذیری- تواناسازی را ندارند.در بین منابع مختلف که مورد مصرف قرار نگرفته اند یا در حال مصرف هستند،منابعی با نقدشوندگی کمتر وجود دارد که جزء عوامل تولید هستند.این عوامل بطورکامل یا ناقص در فرایند تولید جذب شده اندکه بر عملکرد تاثیر منفی خواهند گذاشت، درحالیکه منابع بانقدشوندگی بیشتر اثر مثبتی بر عملکرد دارند.بنابراین در این مطالعه به منابع مازاد بعنوان نتیجه یک انتخاب سنجیده نگریسته میشود نه نشانه ای از عدم کارایی. تأثـیر مصرف مـنابع بر عملکرد به وسیله سطح نقدشوندگی منابع مختلف تخمین­ زده می­ شود لذا فرضیه به شکل زیر مطرح می شود:

فرضیه۱:بین میزان نقد شوندگی منابع وعملکرد شرکت رابطه مستقیم وجود دارد .
فرضیه۲:رابطه بین سودمندی منابع و عملکرد رابطه ای غیر خطی می باشد .
۱ -۵ اهداف تحقیق
موازنه انعطاف پذیری و کارایی، همراهی مثبت بین انعطاف پذیری منابع شرکت و عملکرد را بیان می کند. در محیط های متلاطمی که سریعاً تغییر می کنند به خاطر حفظ انعطاف پذیری، شرکتها به انباشته کردن مقادیر زیادی از منابع و ایجاد سطح مطمئنی از ظرفیت مازاد نیاز دارند تا در شرایط نامساعد به این منابع مازاد تکیه کنند. از طرفی محدود بودن منابع و راکد نگه داشتن آن ممکن است موجب عدم کارایی و کاهش عملکرد شود. این تحقیق مفاهیم موازنه کارایی و انعطاف پذیری را در محیط های درحال تحول اقتصادی بررسی می کند. تعیین دلیل رابطه بین منابع تعهدنشده(مصرف نشده) و عملکرد شرکت، هدف اصلی این مطالعه نیست ولی برجسته کردن این موضوع نکته ای مهم به شمار می رود.
۱-۶ استفاده کنندگان از نتیجه پایان نامه
با در نظر گرفتن اهداف ذکر شده برای این پژوهش امید می­رود که نتایج که حاصله بتواند برای استفاده­کنندگان ذیل مفید باشد:
مدیران در راستای تخصیص بهینه منابع شرکت و رویارویی با چالش عملی بین کارایی و انعطاف پذیری
دانشگاهها و مراکز تحقیقاتی جهت استفاده از نتایج در راستای گسترش پژوهش
سرمایه گذاران شرکتی فردی
دولت و سیاستگزاران حوزه صنعت و تجارت
انجمن های حرفه ای
۱-۷ جنبه جدید بودن و نوآوری تحقیق
تحقیقات انجام شده در زمینه انعطاف­پذیری مالی عمدتاً به بررسی تأثیر انعطاف­پذیری بر ساختار سرمایه یا در رابطه با تئوری ساختار سرمایه است. در تحقیق حاضر سعی شده امکان ایجاد موازنه بین انعطاف­پذیری مالی و کارآیی با توجه به مطلوبیت منابع و تأثیر آن بر عملکرد شرکت را بررسی می­ کند. پژوهش درباره ارتباط بین مصرف بهینه منابع و عملکرد از جنبه های نوآورانه این تحقیق می­باشد.
۱-۸ ارزش افزوده علمی تحقیق
در ایران تاکنون در زمینه انعطاف پذیری مالی تنها یک تحقیق صورت گرفته که به بررسی رابطه میان انعطاف پذیری مالی و ساختار سرمایه شرکت ها پرداخته شده اما موضوع انعطاف پذیری مالی و کارایی در هیچ تحقیقی مورد بررسی قرار نگرفته است.
۱-۹ روش تحقیق
تحقیق حاضر از نظر طبقه بندی براساس اهداف، از نوع کاربردی است. به علاوه از نوع تحقیقات شبه تجربی و در حوزه تحقیقات توصیفی(غیر آزمایشی) است. هم چنین با توجه به اینکه در این تحقیق برای محاسبه متغیرها از اطلاعات گذشته استفاده شده است، از نوع تحقیقات پس رویدادی و کمی است.
به علاوه از لحاظ تئوری از نوع تحقیقات اثباتی و از نظر استدلال، روش استقرایی است که کار با مشاهده، اندازه گیری و حرکت آغاز می­ شود و در مسیر تعمیم نتیجه ها پیش می­رود(بلکویی،۱۳۸۱).
از دیدگاهی دیگر روش مورد استفاده تحقیق حاضر از نوع هم بستگی است. روش مزبور در مورد پژوهش­هایی نظیر این سودمند است که هدف آنها کشف رابطه بین متغیرهای مختلف می­باشد،تکنیک های آماری مورد استفاده رگرسیون چند متغیره و آزمون های مرتبط با آن از جمله معنا داری ضریب رگرسیون است .
۱-۹-۱ متغیرهای تحقیق
متغیرهای تحقیق حاضر به دو دسته تقسیم می­شوند: دسته اول متغیر مستقل که انعطاف پذیری و کارایی می­باشند. دسته دوم متغیر وابسته که عملکرد مالی است.
۱-۱۰ ابزار گردآوری اطلاعات و روش تجزیه تحلیل
داده ­های مورد نیاز در این تحقیق از طریق منابع مختلفی نظیر صورتهای مالی شرکتهای پذیرفته شده در بورس با بهره گرفتن از نرم­افزار ره­آورد و نوین و تدبیر ­پرداز استخراج و از نرم­افزار Excel برای طبقه ­بندی داده ­ها استفاده شده است.
بـرای تجزیه و تحلیل داده­هـا با کمک مـدل آماری تجزیه تحلیل رگرسیون چند متغیره، از نرم­افزارSPSS Eviews استفاده شده است. هـمچنین آزمون F برای بـررسی و نتیجه­گـیری انجام می­ شود.
۱-۱۱ جامعه و نمونه آماری
جامعه آماری ، شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می باشد . برای انتخاب نمونه شرایط زیر در نظرگرفته شده است:
۱- به دلیل لزوم محاسبه متغیرهای تحقیق و انجام آزمون در مورد هرشرکت، اطلاعات موردنیاز در رابطه با شرکتها از سال ۸۸ تا ۸۹ در دسترس باشد.
۲- با عنایت به ماهیت و طبقه بندی متفاوت اقلام صورتهای مالی شرکتهای سرمایه گذاری و واسطه گران مالی نسبت به شرکتهای تولیدی،شرکتهای سرمایه گذاری، بانکها و موسسات تامین مالی نباشند.
۳- با توجه به درک متفاوت بازار از شرکت های زیان ده، جزء شرکتهای زیان ده نباشد.
۱-۱۲ دوره زمانی تحقیق
قلمرو مکانی تحقیق، کلیه شرکتهای پذیرفته شده در بورس اوراق بهادار تهران می­باشد. قلمرو زمانی آن دوساله(۱۳۸۹-۱۳۸۸) است.
۱-۱۳ تعاریف عملیاتی واژگان کلیدی
انعطاف­پذیری:به درجه ای اطلاق می شود که بطور متداول شرکت منابع خود بصورت تعهدنشده نگهداری می کند و میتواند در صورت لزوم آنهاراجذب یا برای پاسخ به تغییرات محیطی مورد استفاده قراردهد. ( تان و وانگ ۲۰۰۹) در این تحقیق از معیار های موجودی کالا وهزینه بازار یابی و هزینه تحقیق و توسعه وسود انباشته استفاده شده است .
کارایی:به درجه ای اطلاق می شود که به طور متداول منابع شرکت در تولید محصولات وخدمات مورد استفاده قرار میگیرند. کارآیی توسط یک شاخص اندازه ­گیری می­ شود. شاخصی که به وسیله نسبت درآمد کل به کل دارایی ثابت محاسبه می­ شود. ( تان و وانگ ۲۰۰۹)
عملکرد:مفهوم عملکرد بر نتایج بدست آمده از تولید محصولات یا ارائه خدمات تمرکز دارد.در این مطالعه ما ازمعیارحسابداری اندازه گیری عملکرد یعنیROA)) استفاده میکنیم.زیرا که سازمانها اهداف و مقاصد متفاوتی دارندولی عملکرد مالی مهمترین عملکرد تجاری محسوب می شود. .( تان و وانگ ۲۰۰۹)
۱-۱۴ خلاصه فصل و ساختار تحقیق
در فصل اول به بیان مساله، اهداف تحقیق و ضرورت آن، فرضیه های موردنظر و تعریف عملیاتی واژه های کلیدی پرداخته شد.
فصل دوم به بررسی ادبیات تحقیق و مدل های ارائه شده در این زمینه پرداخته شد و در انتهای فصل نیز تحقیقات انجام شده در رابطه با موضوع تحقیق در داخل و خارج کشور ارائه می شود.
فصل سوم به تشریح روش تحقیق، جامعه و نمونه آماری، چگونگی گردآوری اطلاعات و روش محاسبه متغیرها پرداخته می شود.
فصل چهارم نیز به تجزیه تحلیل اطلاعات می پردازد و در نهایت نتایج آزمون فرضیه ها مشخص می شود.
فصل پنجم به ارائه نتیجه گیری، محدودیت ها و پیشنهادات برای انجام تحقیقات آتی اختصاص دارد.
فصل دوم
مبانی نظری و پیشینه پژوهش
۲-۱ مقدمه
در این بخش ابتدا استراتژی و دیدگاه های مبتنی بر منابع و ظرفیت های پویا تشریح می شوند. سپس به مفهوم عملکرد، کارایی و انعطاف پذیری و تاثیر آن دو بر عملکرد می پردازیم به علاوه خلاصه ای از تحقیقات صورت گرفته در این زمینه نیز عنوان می شود.
۲-۲ تعاریف استراتژی
واژه استراتژی) که معادل فارسی آن راهبرد است) از واژه یونانی (Strategos) به معنای ژنرال ارتش گرفته شده است. راهبرد در مباحث مدیریتی در حوزه های مختلف اقتصادی، سیاسی، و اجتماعی کاربرد بسیار متداولی دارد و به عنوان یکی از عناصر مهم مرتبط با مدیریت مطرح بوده و اساس تصمیم گیریهای مدیریتی محسوب می شود، به طوری که نمی توان آن را جدای از مدیریت پنداشت، چه بسا مدیریت موفق اغلب حاصل تدوین راهبردهای مناسب است.موضوع راهبردی به لحاظ گستردگی و کاربرد آن در حوزه های مختلف علمی ، مورد توجه و استقبال اندیشمندان قرار گرفته است . استراتژی از جمله مفاهیمی است که تعاریف متعددی برای آن ارائه شده است، برخی از این تعاریف عبارتند از:
برنامه ای برای ایجاد رابطه متقابل با عوامل محیطی که معمولاضد و نقیض هستند، جهت تامین هدف های سازمان . امکان دارد استراتژی شامل تعداد زیادی از روش ها جهت دستیابی به هدف مورد نظرباشد. (ریچارد.ال.دفت.ص۹۲)
برنامه های مدیران ارشد برای دستیابی به نتایجی که با رسالت و اهداف سازمان سازگار باشد.(رایت و همکاران ۱۹۹۲ص۳)
تعیین هدفهای اصلی کوتاه مدت وبلند مدت یک شرکت، پذیرفتن یک مسیر عملی و تخصیص منابع لازم برای رسیدن به این هدفها(چاندلر ۱۹۶۲)
مینتزبرگ^[۵] در کتاب جنگل استراتژی پنج دسته‌بندی برای تعاریف استراتژی ذکر کرده است:
استراتژی به عنوان برنامه‌: نوعی فعالیت آگاهانه که برای مقابله با وضعیت یا رخدادی خاص در آینده، پیش‌بینی می‌شود. این دیدگاه رایج‌ترین دیدگاه در مورد راهبرد است.
به استراتژی عنوان الگو: الگویی که شما از گذشته به دست می‌آورید. (تأکید بر موفقیت‌ها و عدم تکرار شکست‌ها)
استراتژی به عنوان ترفند: بلوف زدن و یا مانوری زیرکانه در مقابل رقبا به طوری که تصور و جرأت رقابت با شما را نداشته باشند.
استراتژی به عنوان جایگاه : جایگاهی است که سازمان در محیط و بازار به طور انحصاری به دست می‌آورد .
استراتژی به عنوان یک نگرش‌: تمرکز اصلی به درون سازمان و منابع آن و تأکید به نقاط قوت و ضعف و سعی در رسیدن به آرمان‌ها با بهره گرفتن از توان داخلی .

تراکم سرمایه

CI

نسبت نقدی

CR

عملکرد مالی شرکت

FP

۳-۱۰- ابزار تجزیه و تحلیل
در این پژوهش از روش­های کمی تجزیه و تحلیل آماری شامل روش تجزیه و تحلیل رگرسیون چند متغیره استفاده می شود. همچنین برای تجزیه و تحلیل داده ها و استخراج نتایج پژوهش، از نرم ­افزار Excel و نرم افزار آماری R و SPSS استفاده می شود.

۳-۱۱- مدل پژوهش
در این پژوهش برای شناسایی این که آیا کیفیت سود عامل تعیین کننده برای ریسک نقدینگی است، از رابطه (۳-۱) استفاده می شود. این مدل منطبق با مدل به کار گرفته شده در پژوهش جفری (۲۰۱۱) می باشد.
رابطه(۳-۱)
B^l _i,t = α_۰ + α_۱ AQ _i,t + α_۲ RVO _i,t + α_۳ SIZE _i,t + α_۴ BM _i,t + α_۵ GS _i,t + α_۶ OC _i,t + α_۷CI _i,t + α_۸ CR _i,t + α_۹ FP _i,t + ε_i,t
که در آن ها:
B^l _i,t : ریسک نقدشوندگی هر سهم شرکت i در سال t
AQ _i,t : کیفیت اقلام تعهدی شرکت i در سال t
RVO _i,t : نوسان پذیری بازده ی شرکت i در سال t
SIZE _i,t: اندازه ی شرکت i در سال t
BM _i,t: نسبت ارزش دفتری به ارزش بازار هر سهم شرکت i در سال t
GS _i,t : رشد فروش شرکت i در سال t
OC _i,t : طول مدت چرخه عملیاتی شرکت i در سال t
CI _i,t : تراکم سرمایه شرکت i در سال t
CR _i,t : نسبت نقدی شرکت i در سال t
FP _i,t : عملکرد مالی شرکت i در سال t
ε_i,t: باقیمانده ی مدل
۳-۱۲- مراحل محاسبه ی متغیر ها
محاسبه ی متغیر ها در این پژوهش شامل سه مرحله ی کمّی سازی متغیر مستقل و محاسبه ی متغیر وابسته و کنترلی می باشد که در ادامه به تفضیل بیان می گردد.
۳-۱۲-۱- جمع آوری داده ها
اطلاعات مورد نیاز شرکت های نمونه، برای محاسبه ی متغیر ها و برآورد مدل از نرم افزار ره آورد نوین و وبسایت “سیستم جامع اطلاع رسانی ناشران^[۷۳]” به شرح زیر جمع آوری و در محیط اکسل وارد گردید:
داده های مورد نیاز ترازنامه به شرح زیر است:
وجوه نقد، حساب های دریافتنی تجاری، سایر حساب های دریافتنی تجاری، موجودی مواد و کالا، مجموع دارایی های جاری، کل دارایی ها، خالص دارایی های ثابت مشهود، حصه ی جاری بدهی بلندمدت و مجموع بدهی جاری.
داده های مورد نیاز صورت جریان وجه نقد عبارتند از جریان های نقد عملیاتی.
داده های مربوط به سود و زیان به شرح زیر است:
درآمد فروش و سود خالص پس از کسر مالیات.
داده های مربوط به ارزش بازار ارزش دفتری حقوق صاحبان سهام، بازده ی ماهانه و روزانه، قیمت روز هر سهم، تعداد سهام، تعداد روزهایی که سهم درآن معامله شده و حجم معاملات، از نرم افزار ره آورد نوین استخراج گردیده است.
اطلاعات مربوط به شاخص بازار در اول و آخر هر ماه از سایت اینترنتی ” سازمان بورس و اوراق بهادار تهران^[۷۴] ” استخراج گردید.
نرخ اوراق مشارکت دولتی از وب سایت"بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران^[۷۵]” استخراج شده است.
۳-۱۲-۲- محاسبه متغیر وابسته ی پژوهش
در این پژوهش، مطابق با پژوهش جفری (۲۰۱۱) و به منظور محاسبه ی متغیر وابسته (ریسک نقدشوندگی) از مدل فاما و فرنچ (۱۹۹۳) استفاده می شود که عامل نقدشوندگی به این مدل اضافه گردیده است. این مدل به شرح رابطه (۳-۲) ارائه می گردد.

اهم رزمایش های مشترک کویت با نیروهای فرامنطقه ای بشرح ذیل می باشند :

• • برگزاری رزمایش مشترک نظامی با کشور فرانسه در سال ۲۰۰۸ میلادی

• • برگزاری رزمایش مشترک نظامی با کشور ایتالیا در سال ۲۰۰۸ میلادی

• • برگزاری رزمایش مشترک نظامی با کشور انگلستان در سال ۲۰۱۱ میلادی

• • برگزاری رزمایش مشترک نظامی با کشور آمریکا در سال ۲۰۱۲ میلادی ( ۲۰۱۴ ، INSS)

۲-۵ حضور نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در ماموریت های بین المللی

کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس علی رغم عدم برخورداری از وزن و جایگاه مناسب در صحنه سیاست بین الملل ، به منظور مطرح نمودن خود بعنوان کشوری تاثیرگذار در نظام بین الملل ، همواره تلاش می نمایند در ماموریت های نظامی بین المللی به رهبری آمریکا و کشورهای غربی شرکت هر چند محدود نمایند . امارات عربی متحده ، قطر و عربستان سعودی بیش از سایر کشورهای عضو شورا تمایل به شرکت در ماموریت های بین المللی دارند که بشرح ذیل توضیحاتی در خصوص حضور هر یک از این کشورها در ماموریت های نظامی بین المللی ارائه می گردد .

۲-۵-۱ امارات عربی متحده

کشور امارات که از جمله مهمترین متحدان راهبردی آمریکا در منطقه خلیج فارس محسوب می گردد ، یکی از سه کشور دنیا و تنها کشور عربی است که در پنج ماموریت بین المللی به همراه آمریکا بشرح ذیل شرکت نموده است (۲۰۱۴ ، gulf mil bal )

۲-۵-۱-۱ شرکت در ائتلاف ضد داعش

بدنبال تهاجم گروه تروریستی – تکفیری داعش به کشورهای عراق و سوریه در سال ۲۰۱۴ میلادی و تشکیل ائتلافی به رهبری آمریکا به منظور مبارزه با اقدامات این گروه در کشورهای مذکور ، امارات عربی متحده بهمراه سایر کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس در این ائتلاف شرکت نموده است . امارات علاوه بر شرکت مستقیم در ماموریت های تهاجم هوایی ، نسبت به واگذاری پایگاه های هوایی خود بویژه پایگاه هوایی الظفره به کشورهای غربی اقدام نموده است .

۲-۵-۱-۲ ماموریت افغانستان

امارات عربی متحده تنها کشور عربی جهان بود که در عملیات نیروهای ائتلاف به رهبری آمریکا در افغانستان شرکت نموده و نسبت به اعزام نیروی رزمی به این کشور اقدام و در طول ۱۳ سال گذشته همواره تعداد حدود ۲۰۰ نفر از نیروهای مخصوص ارتش امارات در افغانستان حضور داشته و در حال حاضر نیز ماموریت آنها ادامه دارد .

۲-۵-۱-۳ ماموریت لیبی

در بحران سال ۲۰۱۱ میلادی لیبی و بروز جنگ داخلی در این کشور به منظور سرنگونی رژیم سرهنگ معمر قذافی ،هم زمان با ورود ناتو به این مناقشات و اجرای عملیات نظامی در لیبی ، امارات عربی متحده نیز با ده ها فروند جنگنده تحت نظارت ناتو در عملیات لیبی شرکت نموده و از شورای انتقالی این کشور حمایت نمود .

۲-۵-۱-۴ ماموریت سومالی

در سال ۱۹۹۲ کشور امارات بهمراه سایر کشورها و تحت رهبری فرماندهی مرکزی ایالات متحده آمریکا ، در عملیات سومالی شرکت نموده و هدف از آن را کمک های انسان دوستانه عنوان نمود . امارات همچنین در ماموریت های ضد دزدان دریایی در سومالی و کمک در راستای ایجاد ثبات در این کشور ، شرکت نموده است .

۲-۵-۱-۵ ماموریت بوسنی – کوزوو

در بحران کوزوو امارات اولین کشور غیر عضو ناتو بود که از عملیات های هوایی ناتو حمایت و پشتیبانی نموده و در عملیات حفظ صلح در این منطقه و کمک های انسان دوستانه پس از بروز بحران شرکت نموده است .

۲-۵-۱-۶ جنگ ۱۹۹۰ خلیج فارس

امارات عربی متحده یکی از اولین کشورهایی بود که در جریان جنگ اول خلیج فارس نسبت به پشتیبانی مستقیم از آمریکا اقدام نمود .

۲-۵-۲ قطر

۲-۵-۲-۱ شرکت در ائتلاف ناتو علیه لیبی

کشور قطر در سال ۲۰۱۱ میلادی تنها کشور عضو شورای همکاری خلیج فارس بود که در عملیات ناتو علیه نیروهای معمر قذافی شرکت نموده و نسبت به اعزام هواپیماهای جنگنده خود به منطقه عملیات مبادرت نمود .

۲-۵-۲-۲ مشارکت در نیروهای یونیفل مستقر در مرز لبنان

پس از جنگ ۳۳ روزه نیروهای حزب ا… لبنان و رژیم صهیونیستی و ایجاد منطقه حائل بین لبنان و
سرزمین های اشغالی ، نیروهای ویژه سازمان ملل متحد تحت عنوان «یونیفل» به منظور حفظ امنیت منطقه حائل در این منطقه حاضر شدند که کشور قطر نیز نسبت به اعزام نیرو به منطقه مذکور تحت عنوان نیروهای یونیفل اقدام نموده است .

۲-۵-۲-۳ حضور در ائتلاف ضد داعش

کشور قطر نیز از جمله کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس می باشد که در ائتلاف ضد داعش به رهبری آمریکا مشارکت نموده است .

۲-۵-۳ بحرین

کشور بحرین در سال ۲۰۰۹ میلادی و در قالب برنامه مشترک آمریکا – ناتو جهت آموزش نیروهای مسلح افغانستان ، به مدت دوسال نسبت به اعزام یکصد نفر از نیروهای پلیس خود به کشور افغانستان به منظور آموزش نیروهای پلیس افغانی اقدام نموده است (۲۰۱۴ ، gulf mil bal )

۲-۶ خریدهای تسلیحاتی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس

یکی از مهمترین جنبه های تهدید آمیز اقدامات نظامی کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس ، خرید تسلیحات نظامی پیشرفته توسط این کشورها طی سالیان گذشته می باشد . در این قسمت اهم اقدامات بعمل آمده توسط کشورهای عضو شورا در خصوص خرید تجهیزات نظامی بطور خلاصه مورد بررسی قرار می گیرد .

۲-۶-۱ عربستان سعودی

عربستان سعودی از جمله بزرگترین واردکنندگان تسلیحات نظامی از کشورهای غربی بویژه آمریکا
می باشد. مقام های آمریکایی نیز اظهار داشته اند که عقد قراردادهای تسلیحاتی سال ۲۰۱۰ با ریاض اقدامی در راستای اهداف دولت اوباما برای تقویت توانایی های دفاعی متحدان واشنگتن در خاورمیانه جهت ایستادگی در مقابل قدرت رو به گسترش نظامی ایران به ویژه در بخش موشکی و نیز ادعای برنامه ساخت سلاح هسته ای این کشور ( مرادی ، ۱۳۹۲ : ۷۱ )

عربستان سعودی طی یک دهه گذشته نسبت به خرید انواع تجهیزات نظامی از کشورهای کانادا ، فنلاند ، فرانسه ، آلمان ، سوئیس ، ایتالیا ، چین ، سوئد ، ترکیه ، انگلستان و آمریکا اقدام نموده است . در جدول ذیل بخشی از خریدهای نظامی عربستان سعودی از کشورهای مختلف شرح داده شده است (۲۰۱۴، cloudfron)
جدول ۸۶ خریدهای نظامی عربستان

• • جارو علفی بی برگ Bromus scoparius L.

• • چمن Schismus arabicu Nees

• • خار زرد Carthamus Oxioconthus

• • خارشتر Alhagicamelorum

• • رملیک Ziziphus nummularia

• • سازوی شلاقی Juncus inflexus L

• • شیرین بیان Glycyrrhiza glabra

• • کنار Ziziphus spina

• • کهورک ProsopisStephaniana

• • گلرنگCarthamus oxyacantha

• • لویی Typhaaustralis

• • نی وحشیPhragmites. Australis

۳-۲ رژیمهای رطوبتی و حرارتی خاک

از ویژگیهای مهم خاک که در تکوین فرآیندهای خاکسازی و رشد و نمو گیاه مؤثر می باشد رژیمهای حرارتی و رطوبتی خاک است.

۳-۲-۱ رژیم حرارتی خاک) (Soil Temperature Regimes

درجه حرارت یکی از فاکتورهای مهم در جوانه زدن، رشد و تکمیل سیکل زندگی گیاهان است. معمولا از ۵ درجه سانتیگراد کمتر هیچگونه فعالیت فیزیولوژیکی در گیاهان صورت نمی گیرد و یا به بیان دیگر ادامه فعالیت حیاتی جهت اکثر گیاهان زراعی متوقف می گردد و از این نظر است که در مقطعی از خاک که درجه حرارت کمتر از ۵ درجه سانتیگراد باشد آن لایه به عنوان سخت لایه حرارتی (Thermal pan)محسوب می گردد. چون درجه حرارت خاک رابطه نزدیک با درجه حرارت روزانه، ساعات روز، ایام شب و غیره دارد و امکان اندازه گیری آن در زمان های مختلف به منظور دست یابی به تغییرات آن مقدور نمی باشد، لذا با توجه به بررسیها و تحقیقات انجام شده به این نتیجه رسید اند که عمق ۵۰ سانتیمتری از سطح خاک را که کمتر دستخوش تغییرات حرارتی قرار می گیرد، ملاک مقایسه قرار داده و درجه حرارت خاک را در آن عمق اندازه گیری نمایند.
جهت دستیابی به معیار مورد نظر درجه حرارت خاک را در زمان های مختلف و در عمق یاد شده اندازه گیری و ارقام حاصله را در تعیین و تقسیم بندی رژیم های حرارتی خاک ملاک مقایسه قرار می دهند. از طرف دیگر با مقایسه اعداد و ارقام بدست آمده معلوم شده است در نقاطی که این تحقیقات انجام نشده می توان به متوسط درجه حرارت سالیانه هوا بر حسب سانتیگراد یک درجه اضافه و رقم بدست آمده را در مشخص کردن نوع رژیم حرارتی خاک بکار برد.
بطور کلی رژیم های مختلف با اسامی پرجلیک(Pergelic)، کرائیک (Cryic)، فریجید (Frigid)، مزیک (Mesic) ، ترمیک(Thermic) و هایپرترمیک (Hypertermic) عنوان شده که هر یک تعریفی مخصوص بخود دارد.
در منطقه مورد مطالعه با توجه به آمار آب و هوایی مربوط به میانگین درجه حرارت سالیانه، ۲۴ درجه سانتیگراد است. با افزایش یک واحد به این میزان، میانگین درجه حرارت سالیانه خاک در عمق ۵۰ سانتی متری بدست خواهد آمد که بر اساس آن رژیم حرارتی خاک منطقه Hyperthermic تعیین می گردد. در این رژیم حرارتی، اختلاف بین میانگین تابستانه و زمستانه درجه حرارت خاک نیز بیش از ۵ درجه سانتیگراد و در عمق ۵۰ سانتیمتری از سطح خاک یا لایه محدود کننده سنگی یا شبه سنگی، متوسط درجه حرارت سالانه خاک ۲۲ درجه سانتیگراد یا بیشتر می باشد.

۳-۲-۲ رژیم رطوبتی خاک (Soil Moisture Regimes)

جهت مقایسه رژیم رطوبتی خاک ها، بخشی از خاک به نام مقطع کنترل رطوبتی خاک در نظر گرفته می شود. این مقطع قسمت بالایی آن تا عمقی از خاک است که ۵/۲ سانتیمتر آب پس از ۲۴ ساعت در خاک نفوذ می کند. قسمت پایینی آن حدی است که ۵/۷ سانتیمتر آب پس از ۴۸ ساعت در آن نفوذ می کند.
بر اساس وجود یا عدم وجود آب زیرزمینی یا قدرت نگهداری آب توسط خاک و مرطوب یا خشک بودن بخش کنترل رطوبتی خاک و با توجه به میانگین درجه حرارت سالانه هوا، انواع رژیم های رطوبتی Ustic, Udic , Xeric , Aridicو Aquic وجود دارد. با توجه به موارد فوق و مطالعات صحرایی و نقشه رژیم های حرارتی و رطوبتی خاک ایران (موسسه آب و خاک ) ارائه شده توسط موسسه تحقیقات آب و خاک اراضی مورد مطالعه دارای رژیمهای رطوبتی Ustic می باشد.

۳-۲-۳-۱ رژیم رطوبتی یوستیک (Ustic Moisture Regime )

در رژیم یوستیک (از کلمه یونانی Ustus به معنی burnt ) میانگین درجه حرارت سالیانه خاک C°۲۲ یا بیشتر است. اگر میانگین اختلاف درجه حرارت خاک در تابستان و زمستان C°۵ یا بیشتر در عمق cm 50 باشد، بخش کنترل رطوبتی خاک در بخشی یا همه قسمت‌ها برای ۹۰ روز تجمعی یا بیشتر در اغلب سالها خشک است. اما در همه مقطع کنترل برای بیشتر از نیمی از زمانی که درجه حرارت خاک بیشتر از C°۵ در عمق cm50 است، خاک خشک نیست. همچنین طی ۴۵ روز پیوسته از ماه های تابستان مقطع کنترل رطوبتی خاک خشک نیست.

۳-۴ روش های ارزیابی کیفی تناسب اراضی و استفاده از GIS جهت پهنه بندی زیرکلاس اراضی

روش به کار رفته در ارزیابی خاک های منطقه مورد مطالعه روش پارامتریک بود(گیوی، ۱۳۷۶؛ سایس، ۱۹۸۵). در این روش، یک درجه بندی کمّی به هر مشخصه زمین تعلق گرفت. شاخص‎های اقلیم و زمین، با بهره گرفتن از درجات اختصاص یافته به هر ویژگی اقلیم یا زمین به کمک روش‎ زیر محاسبه گردید:

۳-۴-۱ روش استوری^[۴۳]

در این روش شاخص از رابطه زیر بدست می آید.

I: شاخص سر زمین
C,B,A و… درجات اختصاصی داده شده به مشخصه های مختلف مورد استفاده در ارزیابی می باشند.

۳-۴-۲ روش ریشه دوم^[۴۴]

این روش نیز مانند روش استوری است، اما دقت آن از نظر محاسبات آماری بیشتر است. محاسبه بر اساس رابطه زیر می باشد:

I: مقدار شاخص سرزمین، R_min: درجه حداقل و A، B و… سایر درجات می باشند.

۳-۴-۳ روش کالوگیرو^[۴۵]

در روش کلوگیرو مجموعه خصوصیات خاکی و شاخص های بدست آمده در سه دسته شاخص های فیزیکی، شیمیایی و رطوبتی تحت عنوان فاکتور های A، B، C طبقه بندی شده است(Kalogirou,2002).در این تحقیق با اعمال تاثیر درجه اقلیم بر روی روش پیشنهادی کلوگیرو، ده شاخص خاک به علاوه یک شاخص اقلیمی در سه دسته به روش زیر طبقه بندی شده است:

• • دسته اول(A) فاکتورهای خصوصیات فیزیکی خاک: شامل بافت و ساختمان خاک، درصد سنگریزه سطحی خاک و عمق خاک.

• • دسته دوم(B) فاکتور خصوصیات حاصلخیزی و شیمیایی خاک: شامل PH خاک، درصد OC و میزان CEC خاک و درصد گچ و آهک خاک.

• • دسته سوم© فاکتورهای خصوصیات شوری و قلیالیت خاک: شامل میزان EC و میزان ESP خاک.

در ادامه امتیازات هر دسته براساس میانگین حسابی درجه محدودیت ویژگی های حاضر در آن به دست می آید. سپس با بهره گرفتن از معادله زیر شاخص سرزمین محاسبه می گردد.
سپس به وسیله جدول ۳-۴ کلاس تناسب کلی تعیین شد.
جدول (۳-۲)راهنمای تعیین کلاس تناسب کلی زمین