فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فی ضَلالٍ مُبین[۲۳۵]
پس واى بر سختدلانى که یاد خدا در دلهاشان راه ندارد، که در گمراهى آشکار هستند.
قساوت قلب باعث می‌شود که آدمی از لذات معنوی بهره‌ای نبرد. همانطور که در روایت امام۷ فرموده‌اند، قساوت قلب موجب خشکی چشم می‌شود و آدمی از لذت گریه‌ی از خشیت خداوند و یا گریه در مصائب ائمه: محروم می‌شود.
برای درمان این بیماری روحی، انسان خطا کار باید به درگاه خداوند متعال توبه و انابه کند و با توسل به ائمه‌ی طاهرین: درمان این بیماری مهلک را بخواهد.
۲٫۱۰٫۳٫۲٫ بالا بردن معرفت
کسی که معرفت بالایی نسبت به خداوند متعال دارد آنچنان دلش غرق در خشیت خدا می‌گردد (من عرف الله خاف الله) و نیز آنچنان محبت خدا به دلش می‌افتد که نمی‌تواند مانع سرازیر شدن اشک چشمی -که از سر خشیت یا محبت جاری می‌گردد- بشود و همچنین کسی که معرفت بالایی نسبت به چهارده معصوم: دارد، با شنیدن مصائب آنان و یا حتی با ذکر آنان، برای موالیان خویش خواهد گریست. شایسته است که اشاره کنیم گریستن در فراغ وجود مقدس امام زمان۷ جایگاه ویژه‌ای در میان گریه‌های مؤمنین دارد.
یغِیبُ عَنْ أَبْصَارِ النَّاسِ شَخْصُهُ وَ لَا یغِیبُ عَنْ قُلُوبِ الْمؤمنین ذِکرُه [۲۳۶]
حضرت موسی بن جعفر ۷می‌فرمایند: شخص او (حضرت مهدی۷) از چشمان مردم غایب می‌گردد اما یاد او از دلهای مؤمنان نمی‌رود.
۲٫۱۰٫۳٫۳٫ دعا و درخواست از خداوند متعال
گریه، یک نعمت و لذت معنوی بزرگ موهبت الهی است و چه بهتر که با تضرع و توجه، از خداوند متعال درخواست شود. همانگونه که در دعا آمده است:
اعوذ بک اللهم… من عین لا تدمع[۲۳۷]
خداوندا به تو پناه می‌برم از چشمی که نمی‌گرید.
تذکر مهم: اگر کسی چشم گریان دارد و از حال معنوی خوبی بهره مند است، نباید تصور کند که –الزاماً- مشکلی در امور معنوی او وجود ندارد و وضعیت آخرتی او مطلوب است و نباید عجب و خود‌پسندی او را فراگیرد. کسی که چشم گریان دارد باید بداند که ممکن است عاقبت کار، به نحوه‌ی دیگری باشد و یا به نوعی استدراج معنوی دچار شده باشد. همان طور که در مورد بدعت‌گزار گفته شد که شیطان گریه و خشوع را بر او القاء می‌کند. واقعاً ممکن است بر خلاف آن‌چه بسیاری از عوام می‌پندارند، کسی با کسب مال حرام به سفر حج یا عمره مشرف شود و در کنار خانه‌ی خدا نیز بسیار اشک بریزد، اما مهم این است که از او پذیرفته نمی‌گردد چرا که امام باقر۷ فرموده‌اند:
خداوند هیچ حج یا عمره‌ای که با مال حرام انجام شود را نمی‌پذیرد.
خلاصه باید دانست در مورد حال معنوی و لذت دعا و مناجات و گریه، قانون تغییر‌ناپذیر قرآن کریم حاکم است و آن این است که “انما یتقبل الله من المتقین” همانا خداوند از فقط پرهیزگاران می‌پذیرد.
بخش سوم
عوامل محرومیت از لذات معنوی
فصل اول: قساوت قلب
۱٫۱٫ تعریف قساوت
در کتب لغت قساوت به معنای صلابت و غلظت آمده است. لسان العرب می‌نویسد:
صُلْب. و أَرض قَاسِیَهٌ: لا تُنبت شیئًا[۲۳۸]
صلب. زمین با قساوت: زمینی که چیزی از خود نمی‌رویاند.
با توجه به معنای کلمه‌ی قساوت، به دنبال معنای قساوت قلب و قلب قسی می‌رویم. لسان العرب در ادامه می‌گوید:
فتأْویل القَسْوَه فی القلب ذَهاب اللِّین و الرحمه و الخشوع منه[۲۳۹]
پس تأویل قساوت در قلب، رفتن نرمی، رحمت و خشوع از آن است.
آیت الله ضیاء آبادی در این باره می‌فرمایند:
«بنا بر معنایی که از لغت به دست آمد، قلب قسی و جان با قساوت، آن دل و آن روحی است که یک نوع صلابت و غلظت و خشونت پیدا کرده و در مقابل عوامل معنوی و مذکرات روحانی، تکانی نمی‌خورد و به اهتزاز در نمی‌آید، هیچ گونه لینت و نرمی از خود نشان نمی‌دهد، گل‌های تقوا و فضیلت از خود نمی‌رویاند، حال مجذوبیت نسبت به خدا و حیات ابدی آخرت در او پیدا نمی‌شود، از اعمال و اخلاق زشت و منفورش، نادم و پشیمان نمی‌گردد.
مانند زمینی سخت که هرچه قطرات پی در پی باران بر آن می‌بارد، نه لینتی پیدا می‌کند و نه گیاهی می‌رویاند و همچون شب دیجور و فضای ظلمانی است که نه نوری در آن به چشم می‌خورد و نه راه از چاه تشخیص داده می‌شود. همچنان یک عمر با کوردلی و سنگین گوشی نسبت به کمالات انسانی و معارف آسمانی که سعادت جاودانی آدمی در گرو آن‌هاست زندگی کرده و می‌میرد. وای که چنین آدمی چه بدبختی‌های دردناکی پشت سر دارد و چه سوز و گدازهای بی پایان به بار می‌آورد[۲۴۰]…»
۱٫۲٫ قساوت، بیماری مهلک
قساوت، بدترین بیماری قلب است که انسان را به شقاوت ابدی مبتلا می‌سازد. در وحی الهی ، هشدار بزرگی در این مورد داده شده است. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرماید:
فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَهِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ أُولئِکَ فی ضَلالٍ مُبین[۲۴۱]
پس واى بر سختدلانى که یاد خدا در دلهاشان راه ندارد، آنان در گمراهى آشکار هستند.
همچنین قرآن کریم قلوب سخت شده را چنین وصف می‌کند:
فَهِیَ کَالْحِجارَهِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَهً[۲۴۲]
همانند سنگ، یا سختتر از آن.
همچنین در قرآن کریم، از این بیماری به عنوان عقوبت الهی یاد شده است. قرآن کریم عقوبت گروهی از مردم را این‌گونه بیان می‌فرماید:
فَبِما نَقْضِهِمْ میثاقَهُمْ لَعَنَّاهُمْ وَ جَعَلْنا قُلُوبَهُمْ قاسِیَه[۲۴۳]
پس به [سزاى] پیمان شکستنشان لعنتشان کردیم و دلهایشان را سخت گردانیدیم.
لازم به تذکر است که خداوند متعال در این آیه یادآور می‌شود که این افراد خود سزاوار این عقوبت بوده‌اند و پیمان شکنی آنان سبب سختی دلهایشان شده است.
امام باقر۷ قساوت را بزرگ‌ترین عقوبت خدا را می‌شمارند و می‌فرمایند:
إِنَّ لِلَّهِ عُقُوبَاتٍ فِی الْقُلُوبِ وَ الْأَبْدَانِ ضَنْکٌ فِی الْمَعِیشَهِ وَ وَهْنٌ فِی الْعِبَادَهِ وَ مَا ضُرِبَ عَبْدٌ بِعُقُوبَهٍ أَعْظَمَ مِنْ قَسْوَهِ الْقَلْبِ[۲۴۴]
همانا برای خدا عقوبت‌هایی در قلب‌ها و بدن‌هاست. سختی در معیشت، سستی در عبادت و هیچ بنده‌ای به عقوبتی بزرگ‌تر از قساوت قلب دچار نشده است.
امام صادق۷ در روایتی به نقل از نبی مکرّم اسلام۶ می‌فرمایند:
مِنْ عَلَامَاتِ الشَّقَاءِ … قَسْوَهُ الْقَلْبِ…[۲۴۵]
از علامت‌های شقاوت قساوت قلب است.
۱٫۳٫ عوامل ایجاد قساوت قلب
با جست و جو در قرآن و کلمات نورانی اهل بیت:، درمی‌یابیم که عوامل مختلفی در پدید آمدن این حالت قلبی تأثیرگذار اند که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.
