پوست اولین و مهمترین سد دفاعی بدن است بنابراین لازم است هر گونه صدمه‌ای به این ارگان در کوتاهترین زمان ممکن بر طرف شود. فرایند ترمیم زخم یکی از عملکرد‌های طبیعی بدن است که در شرایطی مانند برخی بیماری‌ها، جراحی‌ها و صدمات وسیع ناشی از سوختگی‌ها و تصادفات بدن به راحتی قادر به ترمیم پوست نیست که به عنوان مشکل شناخته شده پزشکی مدرن است. استفاده از روش‌های پیشرفته امکان بررسی و مطالعه تجدید یا ترمیم بافت را فراهم نموده است. در فرایند ترمیم سلول‌های فیبروبلاست در محل آسیب تجمع می‌کنند و نقش مهمی‌ را به عهده دارند. اخیراً اطلاعات جدیدی در مورد نقش التهاب و واکنش‌های ایمونولوژیک عضو آسیب دیده و تغییرات سلولی در فرایند ترمیم زخم به دست آمده است (۳۴).

۲-۸-۱٫ فیبروبلاست
فیبروبلاست‌ها سلول‌های مزانشیمی‌هستند که به آسانی در آزمایشگاه کشت داده می‌شوند و نقش مهمی‌ در تقابلات مزانشیم و اپیدرم و ترشح فاکتور‌های رشد و سایتوکاین‌های مختلف دارند که اثر مستقیمی ‌بر رشد و تمایز اپیدرم و تشکیل ماتریکس خارج سلولی می‌گذارند. فیبروبلاست‌ها از دسته سلول‌های ارزشمند در فرایند ترمیم زخم به شمار می‌آیند که در تمام مراحل زخم دخالت دارند. بخش زیادی از فیبروبلاست‌های زخم میوفیبروبلاست‌ها هستند که در بسته شدن زخم ظاهر می‌شوند. التیام زخم، حاصل مجموعه وقایع بیولوژیکی است که منجر به احیا و پیوستگی بافت می‌شود. فاز‌های مختلف این فرایند عبارتند از: التهاب، تکثیر و تجدید ساختار. در طی فاز التهاب، هموستاز و ارتشاح سلول‌های التهابی حاد رخ می‌دهد. در این میان فیبروبلاست‌ها نقش محوری در فرایند‌های رسوب ماده بین سلولی و تجدید ساختار بافت ترمیمی ‌دارند. فیبروبلاست هم در نقش سلول سازنده ظاهر می‌شود که ماتریکس غنی از کلاژن را تولید می‌کند و هم به عنوان سلول پیام دهنده (signaling cell) عمل می کند و فاکتور‌های رشد را ترشح می‌کند که برای ارتباط بین دو سلول در طی فرایند التیام مهم است. بروز وقفه در فرایند التیام زخم یک مشکل مهم بالینی است که هزینه‌های زیادی را بر جامعه تحمیل می‌کند.
شکل ۲-۱۸٫ فیبروبلاست
لایه پاپیلار که واجد فیبروبلاست‌های اصلی پوست است فاکتور مهمی‌ که برای آغاز فرایند تکثیر اپیدرم مورد نیاز است را تولید می کند. سلول اصلی درم، فیبروبلاست است که گلیکوپروتئین‌های ماتریکس خارج سلولی، فیبر‌های الاستیک و رتیکولر، گلیکوز آمینو گلیکان‌ها و انواع کلاژن را تولید می‌کند. این سلول‌ها پروتئین‌های کلیدی اتصالی اپیدرم به لایه‌ی بازال هستند که در مهاجرت و تکثیر سلول‌های اپیدرمی ‌نقش دارند. فیبرونکتین، مشتق کلیدی فیبروبلاست، معرف التیام است. کلاژن فراوانترین پروتئین موجود در بافت‌های حیوانی است که نقش مهمی ‌در هموستاز بافت همبند به عهده دارد. فیبروبلاست‌ها سلول‌های اصلی تولید کننده کلاژن هستند و مسئول بازسازی آن می‌باشند (۶۶).
با توجه به نکات فوق و و جود انواع زخم‌های مزمن دیابتیک، سوختگی، زخم بستر، زخم‌های مزمن بعد از عمل جراحی و به منظور مطالعات بیولوژیکی و تولید فرآورده‌های انسانی، بررسی‌های ویروس شناسی (به عنوان وکتور‌های انسانی) و همچنین اختلالات ژنتیکی و با توجه به اهمیت نقش سلول فیبروبلاست در فرایند التیام زخم و آزمایشات سیتوژنیک نیاز به داشتن یک بانک سلولی استاندارد برای نگهداری سلول فیبروبلاست کشت داده شده ضروری است (۹۱و۶۵و۶۰).
ترمیم زخم می‌تواند روند بهبود بیماری یا عفونی شدن زخم را تحت‌تأثیر قرار دهد. به این منظور باید ترمیم زخم را به طور جزئی‌تری مورد بررسی قرار داده تا بتوان مهم‌ترین مرحله‌ای را که در این فرایند نقش دارد به بهترین نحو تحت کنترل در آورد و به این ترتیب به تسریع التیام زخم کمک کرد. ترمیم زخم فرآیندی پیچیده و پویا، شامل بازسازی هر چه سریعتر ساختار‌های سلولی و لایه‌های بافتی در بافت آسیب دیده می‌باشد و مراحل فعال‌سازی کراتینوسیت‌ها، فیبروبلاست‌ها، سلول‌های اندوتلیال، ماکروفاژ‌ها و پلاکت‌ها را در بر می‌گیرد. تعدادی از فاکتور‌های رشد و سایتوکاین‌ها توسط این سلول‌ها آزاد شده که جهت انسجام و هماهنگی عمل التیام زخم ضروری هستند. به طور کلی چهار مرحله مجزا در ترمیم انواع زخم‌ها وجود دارد: مرحله التهاب، مرحله پاکسازی، مرحله تکثیر و مرحله بلوغ یا بازسازی که در تمام این مراحل رشد فیبروبلاست‌ها نقش مهمی‌ را ایفا می‌کنند. ترمیم زخم در بیشتر موارد به سرعت انجام می‌گیرد. در حالی که بعضی از زخم‌های حاد و مزمن به چندین هفته یا ماه برای بهبود نیاز دارند که این تأخیر می‌تواند به دلیل ایجاد عفونت، کمبود عروق خونی کافی در محل زخم، فشار‌های وارده و سایر عوامل باشد. وجود زخم‌هایی که به سختی التیام می‌یابند یکی از مشکلات عمده است. بیش از ۱۰۰ فاکتور فیزیولوژیکی در ترمیم زخم دخالت دارند. از آن جمله می‌توان به کاهش یا نقص تولید فاکتور‌های رشد، پاسخ آنژیوژنیکی، عملکرد ماکروفاژ‌ها، تجمع کلاژن، فعالیت سد اپیدرمی، مقدار بافت گرانولاسیون، رشد و مهاجرت فیبروبلاست‌ها و کراتینوسیت‌ها و تعداد سلول‌های عصبی اپیدرمی‌اشاره کرد (۲۵).
شکل ۲-۱۹٫ نمایی شماتیک از اندامک‌های داخلی فیبروبلاست
۲-۹٫ زخم
ترمیم زخم فرآیندی پیچیده است که به ۳ مرحله‌ی واکنش‌های التهابی^[۶۲]، تکثیر^[۶۳] و بازسازی^[۶۴] که با هم همپوشانی دارند تقسیم می‌شود. مرحله‌ی التهاب شامل پاسخ‌های عروقی است که مرتبط با انعقاد خون، هموستاز و همچنین وقایع سلولی همچون نفوذ لوکوسیت‌ها با عملکرد‌های متفاوتی از ترشح سایتوکاین‌ها هستند که آغازگر پاسخ‌های تکثیری ترمیم زخم می‌باشند. برخی از محققین فرایند ترمیم زخم را در ۴ مرحله توضیح می‌دهند که برای برجسته‌تر نشان دادن اهمیت پاسخ عروقی، اولین مرحله را به هموستاز اختصاص می‌دهند. طی مرحله‌ی تکثیر، تشکیل اپیتلیوم به منظور پوشش سطح زخم همزمان با رشد بافت گرانوله شده (بافت التیامی) برای پر کردن فضای زخم اتفاق می‌افتد. تشکیل بافت گرانوله شده شامل تکثیر فیبروبلاست‌ها، وضعیت کلاژن‌ها، ماتریکس خارج سلولی و رشد عروق خونی جدید می‌باشد. همزمان با تشکیل بافت جدید در زخم، مرحله‌ی بازسازی برای بازگرداندن یکپارچگی ساختار بافت و عملکرد آن شروع می‌شود.
۲-۹-۱٫ چگونگی ترمیم زخم طی روز‌های مختلف
۲-۹-۱-۱٫ ۲۴ ساعت اول
نوتروفیل‌هایی که در حاشیه‌ی برش زخم حضور دارند به سمت لخته‌ی فیبرینی حرکت می‌کنند. طی ۲۴ تا ۴۸ ساعت اول، سلول‌های اپیتلیال از لبه ی زخم (با تکثیر سلولی بسیار کم) تا حاشیه‌ی برش در درم حرکت کرده و اجزای غشای پایه را طی این حرکت رسوب می‌دهند. این سلول‌ها به زیر خط میانی پوسته‌ی زخم آمیخته شده و با تولید مداوم ولی نازک لایه‌ی اپیتلیال باعث بسته شدن زخم می‌شوند.
۲-۹-۱-۲٫ روز سوم
ماکروفاژ‌ها در این مرحله به طور گسترده‌ای جایگزین نوتروفیل‌ها می‌شوند. بافت گرانولاسیون به فضای برش حمله می‌کند. در این مرحله فیبر‌های کلاژن در حاشیه‌ی برش حضور پیدا می‌کنند ولی چون در ابتدا به صورت عمودی جهت‌یابی کرده‌اند باعث اتصال دو لبه‌ی برش نمی‌شوند. تکثیر سلول‌های اپیتلیال لایه‌ی اپیدرم را ضخیم‌تر می‌کند.
۲-۹-۱-۳٫ روز پنجم
فضای برش با بافت گرانولاسیون پر شده است. رگ‌سازی جدید در حالت ماکزیمم می‌باشد. تعداد فیبر‌های کلاژن بیشتر شده و شروع به اتصال دادن لبه‌های زخم می‌کنند. اپیدرم به ضخامت عادی خود بر می‌گردد و تمایز سلول‌های سطحی منجر به ایجاد ساختمان اپیدرمی ‌بالغ با سطح کراتینیزاسیون می‌شود.
۲-۹-۱-۴٫ هفته‌ی دوم
تجمع مداوم کلاژن و تکثیر فیبروبلاست‌ها ادامه دارد. ارتشاح لوکوسیت‌ها، ادم و عروق منتشره ناپدید می‌شوند. در این مرحله روند طولانی متعادل کننده‌ی شروع می‌شود که با افزایش تجمع کلاژن‌ها در محل زخم به همراه پس رفت کانال‌های عروقی صورت می‌گیرد.
۲-۹-۱-۵٫ اواخر ماه اول
محل زخم حاوی بافت همبند سلولی عاری از ارتشاحات التهابی بوده و با اپیدرم پوشش داده شده است. اتصالات درمی ‌که در خط برش از هم گسیخته شده بودند به طور دائمی‌ ناپدید شدند. سپس قدرت کششی زخم افزایش می‌یابد ولی ممکن است ماه‌ها طول بکشد تا محل زخم شده به حداکثر میزان قدرت کششی دست یابد.
۲-۹-۲٫ مراحل ترمیم زخم

شکل ۲-۲۰٫ مراحل ترمیم زخم پوستی
۲-۹-۲-۱٫ مرحله‌ی التهابی
التهاب از اجزای بسیار مؤثر واکنش اولیه‌ی ذاتی بدن به جراحت می‌باشد. این مرحله به ترمیم بافت و بازگشت عملکرد ختم می‌شود. پاسخ التهابی به پاسخ‌های سلولی و عروقی تقسیم می‌شود. این پاسخ ۲۴ تا ۴۸ ساعت به طول می‌ انجامد و ممکن است در برخی حالات تا ۲ هفته هم ادامه یابد (۹۹). جراحت بافتی با شروع التهاب حاد و ورود نوتروفیل‌ها همراه است که در روز ۱ بعد از آسیب به بافت حدود ۵۰ درصد از تمام سلول‌ها در محل زخم ظاهر می‌شوند. مونوسیت‌ها/ ماکروفاژ‌ها هم به طور همزمان به محل زخم هجوم می‌برند. بعد از روز ۲ با بسته شدن زخم و اپیتلیالیزاسیون، تعداد نوتروفیل‌ها که از فراوانترین سلول‌های خونی هستند کاهش می‌یابد. با توجه به اینکه ماکروفاژ‌ها دارای ظرفیت تولید سایتوکاین‌های التهابی و فاکتور‌های رشد هستند، در ترمیم زخم نقش اساسی ایفا می‌کنند. قابل ذکر است که بعد از روز ۱۴ لنفوسیت‌ها با تعدادی مساوی با مونوسیت‌ها به محل زخم جذب می‌شوند چون لنفوسیت‌ها علاوه بر اینکه به عنوان سلول افکتور برای آنتی‌ژن اختصاصی عمل می‌کنند، در تولید فاکتور‌های رشد هم نقش دارند که در مرحله‌ی بازسازی ترمیم زخم شرکت می‌کنند (۸۳). جراحت بافتی باعث تخریب رگها و خونریزی می‌شود. پلاکت‌ها نقش خود را با چسبیدن، تجمع و رهاسازی بسیاری از میانجی‌ها برای تسهیل انعقاد نشان می‌دهند. با اینکه هموستاز اصلی‌ترین جزء در انعقاد خون است دارای عملکردی ثانویه در آغاز مسیر ترمیم از طریق رهاسازی جاذب‌های شیمیایی و فاکتور‌های رشد می‌باشد. در پاسخ به این مدیاتور‌ها، لوکوسیت‌هایی همچون نوتروفیل‌ها و ماکروفاژ‌ها به ناحیه‌ی زخم نفوذ می‌کنند که به پاکسازی و حذف بافت‌های تخریبی و ذرات خارجی کمک می‌کنند. ماکروفاژ‌ها در محل زخم با رهاسازی فاکتور‌های رشد و سایتوکاین‌ها آغازگر تشکیل بافت گرانوله شده هستند (۶۱).
پاسخ سلولی مرحله‌ی التهابی با اثر لوکوسیت‌ها در محل جراحت بارز می‌شود. در مرحله‌ی ابتدایی، نوتروفیل‌ها و مونوسیت‌ها از برجسته‌ترین سلول‌ها در محل جراحت هستند که از مویرگ‌ها به سمت بافت زخمی‌ شده مهاجرت می‌کنند. فراخوانی نوتروفیل‌ها و مونوسیت‌ها به واسطه‌ی فاکتور‌های جاذب شیمیایی که در طی هموستاز توسط ماست سل‌ها رها می‌شوند اتفاق می‌افتد. تولید فاکتور‌هایی مثل کالیکرین، فیبرینوپپتد توسط فیبرینوژن در مسیر انعقاد به بیان مولکول‌های چسبنده داخل سلولی کمک می‌کند. ماکروفاژ‌ها از مهم‌ترین سلول‌های تنظیمی ‌در واکنش‌های التهابی هستند. ماکروفاژ‌ها با فاگوسیتوز و از بین بردن ارگانیسم‌های بیماریزا و جارو کردن ضایعات بافتی و تخریب نوتروفیل‌های باقی مانده نقش خود را ایفا می‌کنند. بعد از اتصال به غشای خارج سلولی، فاگوسیتوز سلولی، باکتریایی و بافتی طی رهاسازی واسطه‌های واکنشگر اکسیژن و پروتئین‌های آنزیمی‌انجام می‌شوند. این فرایند‌های مهم که توسط ماکروفاژ‌ها و مونوسیت‌ها صورت می‌گیرد در تحریک آنژیوژنز و تشکیل بافت گرانولاسیون نقش دارند.
شکل ۲-۲۱٫ نگاهی کلی به فاز التهابی ترمیم زخم
ماکروفاژ‌ها با رهاسازی فاکتور‌های جاذب شیمیایی (مثل فیبرونکتین) در جذب فیبروبلاست‌ها به ناحیه‌ی زخم نقش دارند. ماکروفاژ‌ها را می‌توان به عنوان کارخانه‌ای برای تولید فاکتور‌های رشدی مثل PDGF^[65]، فاکتور رشد فیبروبلاست، فاکتور رشد اندوتلیال عروقی، TGF-β^[۶۶] و TGF-α دانست. این سایتوکاین‌ها باعث تحریک مهاجرت سلولی، تکثیر و تولید ماتریکس می‌شوند. ماکروفاژ‌ها نقش انتقالی اساسی بین التهاب و ترمیم بازی می‌کند (۶۱).
شکل ۲-۲۲٫ روز سوم زخم (فاز التهابی)
شکل ۲-۲۳٫ روز پنجم زخم (مرحله‌ی ری اپیتلیالیزاسیون و رگ‌سازی)
۲-۹-۲-۱-۱٫ میانجی‌های شیمیایی التهاب
مواد شیمیایی مختلفی در آغاز و کنترل التهاب دخیل هستند. این مواد به طور هماهنگ کار می‌کنند: برخی از آنها پروتاگونیست و برخی هم آنتاگونیست التهاب هستند. این میانجی‌ها شامل آمین‌های وازواکتین هیستامین و سروتونین، پلاسما پروتئاز‌های کیتین، متابولیت‌های آراشیدونیک اسید پروستاگلاندین‌ها (PGs)^[67]و لوکوترین‌ها (LTs)^[68]، سایتوکاین‌ها، فاکتور‌های رشد، رادیکال‌های آزاد نیتریک اکسید و رادیکال‌های آزاد مشتق از اکسیژن هستند (۶۱).
۲-۹-۲-۱-۲٫ پروستاگلاندین‌ها و لوکوترین‌ها
پروستاگلاندین‌ها و لوکوترین‌ها دو نوع عمده از مواد زیستی قوی هستند که از فسفولیپید‌های غشایی ترشح می‌شوند. این مواد تقریباً در تمام سلول‌های بدن و در پاسخ به آسیب غشای سلولی تولید می‌شوند. پروستاگلاندین‌های I₂، D₂، E₂ و F_2α موادی قوی برای گشادی رگ‌ها هستند در حالی که پروستاگلاندین‌های D₂، E₂ و F_2α در افزایش نفوذپذیری رگ‌ها و ایجاد ادم نقش دارند. پروستاگلاندین E₂ دارای فعالیت کموتاکتیک است و باعث جذب لوکوسیت‌ها به ناحیه‌ی زخم می‌شود. به نظر می‌رسد پروستاگلاندین E₂ با دیگر مواد التهابی مثل برادی‌کینین همکاری دارد و در حساس شدن رسپتور‌های درد دخیل است. لوکوترین‌ها گروه دیگری از آراشیدونیک اسید‌ها هستند. لوکوترین B₄ از عوامل کموتاکتیک قوی بوده و باعث تحریک تجمع نوتروفیل‌ها می‌شود در حالی که لوکوترین‌های C₄، D₄ و E₄ در تنگ شدن رگ‌ها و افزایش نفوذپذیری عروق نقش دارند.
۲-۹-۲-۲٫ مرحله تکثیر
پاسخ‌های التهابی ابتدایی به جراحت، چارچوب لازم برای تولید سدی جدید فراهم می‌کند. در این مرحله از ترمیم فعالیت سلولی غالب است. وقایع عمده در این مرحله شامل ساخت سد نفوذپذیر (ری اپیتلیالیزاسیون)^[۶۹]، برقراری ذخیره‌ی خونی کافی (آنژیوژنز)^[۷۰] و تقویت بافت آسیب دیده درم (فیبروپلازیا)^[۷۱] می‌باشد.
۲-۹-۲-۲-۱٫ ری اپیتلیالیزاسیون: ری اپیتلیالیزاسیون فرایند بازسازی اپیدرم سالم پس از جراحت پوستی است که شامل مراحل مهاجرت کراتینوسیت‌های اپیدرمی‌ مجاور به محل زخم، تکثیر کراتینوسیت‌ها، تمایز اپیتلیوم جدید به اپیدرم طبقه‌بندی شده و بازسازی ناحیه‌ی غشای پایه^[۷۲] کامل که ارتباط دهنده‌ی اپیدرم با درم زیرین است.
۲-۹-۲-۲-۲٫ فیبروپلازیا: فیبروپلازیا شامل فرآیندی از تکثیر فیبروبلاست و مهاجرت آن به لخته‌ی فیبرینی زخم و تولید کلاژن جدید و دیگر پروتئین‌های ماتریکس که در تشکیل بافت گرانولاسیون سهیم‌اند می‌باشد. به عنوان پاسخ اولیه، فیبروبلاست‌ها در لبه‌ی زخم شروع به تکثیر می‌کنند و تقریباً از روز سوم الی چهارم به ماتریکس موقتی که در لخته‌ی خون حضور دارد مهاجرت می‌کنند، محلی که ماتریکس غنی از کلاژن‌ها، پروتئوگلیکان‌ها و الاستین را ایجاد می‌کنند. زمانی که فیبروبلاست‌ها به محل زخم مهاجرت می‌کنند، تدریجاً به فنوتیپ‌های پروفیبروتیک تغییر می‌یابند و عملکرد اصلی آنها سنتز پروتئین‌ها می‌شود. همچنین فیبروبلاست‌ها به فنوتیپ‌های میوفیبروبلاست تغییر می‌یابند که در انقباض زخم دخیل‌اند. امکان تولید فنوتیپ‌های دیگری هم وجود دارد که هر کدام نقش متفاوتی در ترمیم زخم داشته باشند. مولکول‌های ساختاری ماتریکس خارج سلولی اولیه مثل فیبرونکتین و کلاژن در تشکیل بافت گرانولاسیون شرکت می‌کنند. فیبرونکتین یک گلیکوپروتئین است که در افزایش عملکرد فیبروبلاست‌ها نقش دارد و باعث اتصال آنها به ماتریکس خارج سلولی می‌شود که پایه‌ای چسبنده برای مهاجرت سلولی فراهم می‌کند. فاکتور‌های رشد اپیدرمی‌ و فیبروبلاستی باعث تعدیل تکثیر و مهاجرت فیبروبلاست‌ها می‌شوند. تکثیر فیبروبلاست‌ها در شرایط اسیدی با میزان کم اکسیژن که در مرکز زخم یافت می‌شود محرک تکثیر فیبروبلاست می‌باشد. با تشکیل رگ‌های جدید طی آنژیوژنز و افزایش گنجایش اکسیژن، این محرک کاهش می‌یابد.
۲-۹-۲-۲-۳٫ آنژیوژنز: آنژیوژنز به معنی رشد رگ‌های جدید با جوانه‌زنی رگ‌های مجاور به محل زخم است. در پاسخ به جراحت، سلول‌های اندوتلیال رگ آغازگر فرایند آنژیوژنز می‌باشند که شامل فعال شدن سلول‌های اندوتلیال، تجزیه‌ی غشای پایه، جوانه زنی به سمت زخم، تکثیر سلولی، تشکیل ساختار توبولی (لوله‌ای)، بازسازی غشای پایه و در نهایت پسرفت و عود عروق تازه شکل گرفته برای بازسازی بافت می‌باشد. سایتوکاین‌های آزاد شده توسط ماکروفاژ‌ها در تحریک آنژیوژنز طی ترمیم زخم نقش دارند.
۲-۹-۲-۳٫ مرحله‌ی بازسازی
بازسازی متشکل از رسوب ماتریکس و تغییرات بعدی آن در طول زمان است. این وقایع در طول تمام فرایند ترمیم و زمانی که لخته‌ی فیبرین در مرحله‌ی اولیه‌ی التهاب ایجاد می‌شود با بافت گرانولاسیون که غنی از کلاژن نوع III است تعویض می‌شود و رگ‌های خونی در مرحله‌ی تکثیر با زخم کلاژن‌دار از نوع I که رگ‌های خونی بالغ کمتری دارد تعویض می‌شود (۶۱ و ۲۵).
۲-۹-۳٫ اهمیت ماکروفاژ‌ها در التیام زخم
بعد از تولد، ماکروفاژ‌ها در مراحل مختلف از التیام زخم و تعدیل عملکرد انواع مختلف سلولی مرتبط با پروسه مؤثر است. از دیر باز مزیت التهاب و سلول‌های التهابی در التیام زخم و فیبروز مرتبط با تشکیل اسکار موضوع مورد بحث بوده است. ماکروفاژ‌های مرتبط با زخم (WAM)^[73] نقش اساسی در کنترل التهاب زخم ایفا می‌کنند. عبور از یک مرحله به مرحله‌ی دیگر التیام زخم، به بلوغ و تمایز سلول‌های اصلی مثل کراتینوسیت‌ها، فیبروبلاست‌ها و ماکروفاژ‌ها بستگی دارد.
به منظور نشان دادن مشارکت ماکروفاژ‌ها در کنترل التیام زخم، مطالعات زیادی برای آنالیز التیام زخم به هنگام نقصان ماکروفاژ‌ها انجام شده است. اولین مطالعه در ارتباط با اثر دادن کورتیکوستروئید‌ها برای ایجاد نقص در ماکروفاژ‌های موجود در زخم ایجاد شده در خوکچه‌های هندی بود که نتیجه‌ی آن کاهش ارتشاح فیبروبلاست‌ها به محل زخم و کاهش فیبروز بود. در واقع این نتیجه مطابق با نتیجه‌ای است که در التیام زخم‌های جنینی بدون فیبروز که به دلیل عدم ارتشاح توسط ماکروفاژ‌ها بود مشاهده می‌شد. در مطالعاتی که روی موش انجام شد، ایجاد نقصان در ماکروفاژ‌ها قبل از جراحت باعث وقوع نقص در تشکیل بافت گرانولاسیون، ۳ روز بعد از ایجاد جراحت می‌شود که آن هم با نقص رگ‌سازی، تأخیر در بسته شدن زخم و بلوغ بافت گرانولاسیون مرتبط است. لوکاس و همکارانش طی آخرین مطالعه‌ای که انجام دادند، بین موش‌های سالم و موش‌های نقصان یافته که ۹ روز بعد از ایجاد زخم مورد بررسی قرار گرفتند هیچگونه تفاوت بیولوژیک و یا مورفولوژیک مشاهده نشد، این نتایج گویای مشارکت کمتر ماکروفاژ‌ها در مراحل تأخیری می‌باشد (۸۲).
۲-۹-۳-۱٫ فنوتیپ ماکروفاژ‌های زخم
از لحاظ شماتیک، ماکروفاژ‌هایی که با عوامل میکروبی و سایتوکاین‌هایی مثل اینترفرون گاما فعال می‌شوند به عنوان ماکروفاژ‌های M₁ شناسایی می‌شوند. این ماکروفاژ‌ها تولید میزان مهمی‌ از نیتریک اکسید (NO) و سایتوکاین‌های پیش التهابی مثل TNF-α، IL-1β، IL-6 و IL-12 و بیان مولکول‌های MHCII را فراهم می‌کند. آنها دارای خواص ضد میکروبی و ضد توموری هستند. ماکروفاژ‌های M₂ هتروژن بوده و به ۳ زیر گروه تقسیم می‌شوند. ماکروفاژ‌های فعال متناوبی یا ماکروفاژ‌های M_2b در پیشبرد پاسخ التهابی برای افزایش IgE در آلرژی و ایمنی انگل نقش دارند، ماکروفاژ‌های M_2b در پیشبرد پاسخ التهابی Th2 مؤثرند که دارای خواص تنظیمی ‌ایمنی هستند. ماکروفاژ‌های غیر فعال یا M_2c قادر به کنترل التهاب و بازسازی بافت هستند. فنوتیپ ماکروفاژ‌های ارتشاحی در زخم‌های پوستی به طور کامل مشخص نشده است ولی به نظر می‌رسد در مراحل مختلف از مسیر التیام زخم، ماکروفاژ‌ها تغییر یافته و نقش‌های عملکردی مختلفی را نشان می‌دهند.
دانشمندان تکامل فنوتیپی ماکروفاژ‌ها را به این صورت توضیح می‌دهند که در روز اول ماکروفاژ‌ها تولید TNF-α، IL-6 و به میزان کم TGF-β را بر عهده دارند و در روز هفتم از مرحله‌ی التهابی به مرحله‌ی تنظیمی ‌ایمنی یا بازسازی بافت انتقال می‌یابند. در مورد اینکه کلونیزاسیون باکتریایی تا چه حد در تغییر فنوتیپ ماکروفاژ‌های وابسته به زخم اثر دارد اظهارات مشخصی وجود ندارد ولی این موضوع واضح است که ترکیبات باکتریایی و انگلی از فعال کننده‌های اصلی ماکروفاژ‌ها هستند (۸۲).
۲-۹-۳-۲٫ اثر ماکروفاژ‌ها بر فیبروبلاست‌ها و میو فیبروبلاست‌ها
ارتشاح فیبروبلاست‌ها در مراحل اولیه‌ی تشکیل بافت گرانولاسیون آغاز می‌شود. فیبروبلاست‌ها در مراحل مختلف از ترمیم زخم حضور دارند که در تشکیل بافت گرانولاسیون و تولید سایتوکاین‌های محرک تکثیر کراتینوسیت‌ها، مهاجرت آنها و در نهایت تمایز به میوفیبروبلاست‌ها و بسته شدن زخم سهیم هستند. تولید مولکول‌هایی همچون TNF-α، IL-6 و IL-1 توسط ماکروفاژ‌های فعال باعث القای تولید مولکول‌های پیش ری اپیتلیالیزاسیون مثل KGF توسط فیبروبلاست‌ها می‌شود. بر اساس دانش امروزی ما، ماکروفاژ‌ها نقش کلیدی در ترمیم زخم دارند. ترمیم فرآیندی پیچیده و تکاملی به شمار می‌آید که به دلیل انعطاف‌پذیری آن، گردش و تکامل ماکروفاژ‌های مرتبط با زخم، مطابق الگوی بیان سایتوکاینی آنها می‌باشد. بنابراین به نظر می‌رسد ماکروفاژ‌ها هدفی ایده‌آل برای درمان بالینی زخم‌های مزمن باشند. برای رسیدن به این هدف، طبقه‌بندی و شناسایی بیشتر آنها مورد نیاز است. ماکروفاژ‌های مرتبط با زخم همانند دیگر سلول‌های التهابی، شامل مونوسیت‌های خونی ارتشاحی بوده که از فنوتیپ التهابی به فنوتیپ ترمیمی ‌تغییر می‌یابند.

شناساگرهای بیکون مولکولی^[۸۸]
یکی دیگر از روش‌های آشکارسازی استفاده از شناساگر‌های بیکون مولکولی (MB) است. این گونه شناساگر‌ها بر اساس یک ساختار سنجاق‌سری^[۸۹] طراحی می‌شوند که دارای یک رنگ گزارشگر فلورسنتی در یک انتها و یک مولکول خاموشگر در انتهای دیگر هستند. ساختار سنجاق‌سر باعث می‌شود شناساگر‌های MB در هنگام هیبرید نشدن به صورت تاخورده^[۹۰] درآید. این حالت باعث می‌شود تا مولکول‌های خاموشگر و گزارشگر در نزدیکی یکدیگر قرار گیرند و سیگنال فلورسانسی تشکیل نشود (و یا در صورت تشکیل بسیار کم باشد). با این وجود هنگامی که شناساگرMB با الگوی خود هیبرید می‌شود،ساختار سنجاق‌سر باز شده و رنگ گزارشگر از مولکول خاموشگر فاصله می‌‌گیرد. در این لحظه دستگاه Real-Time PCR سیگنال فلورسنتی ایجاد شده را شناسایی می‌کند. در این سیستم امکان آنالیز منحی ذوب نیز وجود دارد[۲۶،۱۴،۴].
شکل( ۱-۱۶) : مکانیسم عمل شناساگرهای بیکون مولکولی طی واکنش زنجیره‌ای پلیمراز(PCR).
اینشناساگر قبلازاتصالبه DNA بهصورتلوپاست. بهعلتنزدیکی دو مولکول گزارشگر و خاموشگر،نورساطعشدهتوسط خاموشگرمهارمی­شود. پساتصالشناساگربهمحلموردنظرخود،ساختار سنجاق­سر بازشده،درنتیجهرنگ­هاازهمدورمی­شوندوتابشنورازگزارشگرانجاممی­گیرد.

سیستم شناساگر FRET^[91]
شناساگرهای FRET بر اساس انتقال انرژی از یک رنگ فلورسنتی به رنگ دیگر عمل می‌کنند. دو توالی الیگونوکلئوتیدی اختصاصی مجزا،با رنگ‌های فلورسنت نشاندار می‌شوند. شناساگری که در بالادست^[۹۲] قرار می‌گیرد،در انتهای ۳’ خود یک مولکول دهنده^[۹۳] دارد و شناساگری که در پایین‌دست قرار می‌گیرد دارای یک مولکول پذیرنده^[۹۴] در انتهای ۵’ خود است. پروب‌ها به گونه‌ای طراحی می‌شوند که در فاصله کمی با یکدیگر روی توالی هدف هیبرید شوند. زمانی که شناساگرها هیبرید شدند، مولکول‌های فلورسنتِ دهنده و پذیرنده در نزدیکی هم قرار می‌گیرند. این امر باعث می‌شود که انرژی از فلوروفور دهنده به پذیرنده انتقال یابدو سیگنالی با طول موج متفاوت گسیل شود. سپس کاهش میزان رنگ فلورسانس مولکول دهنده و یا افزایش رنگ فلورسانس پذیرنده توسط دستگاه شناسایی می‌شود. از این رو تنها زمانی که شناساگرها به هم متصل ‌شوند،سیگنال فلورسنتی قابل شناسایی است. در این سیستمآنالیز منحنی ذوب تشکیل می‌شود. از این سیستم در تشخیص ژنوتیپ،شناسایی پلی‌مورفیسم تک‌نوکلئوتیدیو تشخیص دیگر جهشها استفاده می‌شود[۲۶،۱۴،۴].
شکل( ۱-۱۷) : مکانیسم عملشناساگر FRET طی واکنش زنجیره‌ای پلیمراز(PCR).
انتقال انرژی رزونانس در هنگام آزاد بودن شناساگر‌ها بسیار کم است امّا هیبریداسیون شناساگر‌ها منجر به نزدیک شدن فلوروفورهای مولکول دهنده و پذیرنده،و در نهایت افزایش سیگنال می‌شود.

شناساگرهای عقربی^[۹۵]
برخلاف شناساگر‌های دوسویه نشاندار و شناساگرهای MB، مکانیسم شناساگر‌های عقربی درون‌ مولکولی^[۹۶] است. ساختار این شناساگر‌ها شامل یک حلقه سنجاق‌سر متصل به انتهای ۵’ پرایمر و یک مهارکننده PCR^[97] است. بعد از مرحله طویل شدنِ آغازگر،طی واکنش تکثیری،شناساگر اختصاصی قادر خواهد بود به ناحیه مکمل خود (درون رشته مولکول DNA) اتصال یابد. پدیده هیبرید شدن شناساگر با الگو،منجر به باز شدن حلقه سنجاق‌سرمی شود. در نتیجه مولکول فلورسانس از مولکول خاموشگر فاصله گرفته و سیگنال افزایش می‌یابد. شناساگر‌های تک‌مولکولی^[۹۸] از نظر کینتیک (سرعت) مطلوب و کارآ هستند. اتصال دوتایی^[۹۹] (دوگانه) شناساگر به قطعه تکثیریِ^[۱۰۰]هدف،تضمین می‌کند که هر شناساگر دارای یک هدف در آن ناحیه ‌باشد. در این روشبرشآنزیمی وجود ندارد، از این رو زمان لازم برای سیگنال‌دهی کاهش می‌یابد. در عوض شناساگر‌های دوسویه نشاندار بایستی ابتدا به توالی هدف متصل و سپس شکسته شوند تا افزایش سیگنال مشاهده شود. از شناساگرهای عقربی به طور گسترده‌ای در شناسایی و تشخیص جهش استفاده می‌شود. این شناساگر‌ها علاوه بر اختصاصیت و آنالیز منحنی ذوب شناساگر‌های بیکون مولکولی (MB)، سرعت بالایی دارند و بسیار کارآمد هستند[۲۶،۱۴،۴].

شکل( ۱-۱۸) : مکانیسم عمل شناساگر عقربی طی واکنش زنجیره‌ای پلیمراز(PCR).
بعد از مرحله طویل شدنِ آغازگر،طی واکنش تکثیری،شناساگر اختصاصی قادر خواهد بود به ناحیه مکمل خود (درون رشته مولکول DNA) اتصال یابد. پدیده هیبرید شدن شناساگر با الگو،منجر به باز شدن حلقه سنجاق‌سرمی شود. در نتیجه مولکول فلورسانس از مولکول خاموشگر فاصله گرفته وسیگنال افزایش می‌یابد.
۱-۵-۴-۲-۵- علاوه بر موارد مذکور،سیستم­های دیگری نیز برای روش دومِ انجام واکنشReal-Time PCR وجود دارد که از توضیح آن­ها در مطالعه حاضر صرف نظر شده­است. این سیستم­ها شامل سیستمتشخیص ژنوتیپ-SNP آمپلی‌فلور، سیستم مستقیم ژنی آمپلی‌فلور^[۱۰۱]، شناساگر ‌های سایه‌افکن^[۱۰۲]و شناساگر های نورانی^[۱۰۳] (درخشان) می­باشد[۱۴].
۱-۵-۵- برخی مفاهیم و اصطلاحات در واکنش Real-Time PCR
۱-۵-۵-۱- منحنی تکثیر^[۱۰۴]
این نمودار،نموداری است که در آن،تعداد چرخه­ها^[۱۰۵] در مقابل شدّت نور فلورسنت رسم می­ شود. این منحنی شامل ۴ فاز است : ۱- فاز خط پایه^[۱۰۶]،۲- فاز نمایی^[۱۰۷]،۳- فاز خطی^[۱۰۸]،۴- فاز پلاتو^[۱۰۹].
فاز خط پایه،فازی است که در آن،واکنش­تکثیر آغاز می­ شود و تا چند چرخه ابتدایی(معمولاً ۱۵-۳ چرخه)،ادامه می­یابد امّا سطح فلورسنت تولیدی در این مرحله برای دستگاه قابل شناسایی نیست. در واقع چرخه­های ابتدایی که در آن­ها شدّت فلورسنت تغییر معناداری نکرده­است و سیگنال قابل قبولی به دستگاه نفرستاده­است. گرچه در این فاز سیگنال تشخیصی دستگاه وجود ندارد امّا تکثیر تصاعدی DNA در حال رخ­دادن است.
فاز نمایی،فازی است که در آن،تکثیرِ تصاعدی در بالاترین میزان خود،انجام می­ شود و اوّلین سیگنال قابل تشخیص برای دستگاه فرستاده می­ شود. طول مدّت این فاز به غلظت نمونه و کیفیت واکنش Real-Time PCR بستگی دارد.
فاز خطی،فازی است که در آن،به علت مصرف واکنش­دهنده­ها مثل پرایمر،dNTP و …،راندمان تکثیر کاهش می­یابد و وارد فاز پلاتو می­ شود.
فاز پلاتو،فازی است که در آن، تولیداتPCRرو به تنزل می­باشند و واکنش به طور ناگهانی برای چرخه­های بعدی،متوقف می­ شود[۲۶،۱۴،۴].
شکل (۱-۱۹) : منحنی تکثیر در واکنش Real-Time PCR
در این منحنی، تعداد چرخه­ها در قبال شدت نور فلورسنت رسم می­ شود. این منحنی شامل ۴ فاز است : اولین فاز،فاز خط پایهاست که واکنش­تکثیر آغاز می­ شود و تا چند چرخه ابتدایی، ادامه می­یابد امّا سطح فلورسنت تولیدی در این مرحله برای دستگاه قابل تشخیص نیست. فاز دوم، فاز نمایی است که در آن تکثیرِ تصاعدی در بالاترین میزان خود، انجام می­ شود و اوّلین سیگنال قابل شناسایی برای دستگاه تولید می­ شود. فاز سوم، فاز خطی است که راندمان تکثیر در آن کاهش می­یابد و علّت این امر مصرف واکنش­دهنده­ها مثل پرایمر،dNTP و … است. فاز چهارم، فاز پلاتو است که در این فاز، تولیداتPCR رو به کاهش می­گذاردوواکنش به طور ناگهانی برای چرخه­های بعدی، متوقف می­ شود.
۱-۵-۵-۲- گزارشگر نرمال­شده(Rn)^[110]
بین چاهک­های دستگاه Real-Time PCR یک­سری نواسانات وجود دارد که ناشی از خطای کاربر در تغییرات غلظت و حجم واکنش یا خطای پردازش دستگاه است. برای تصحیح این نوسانات،نور فلورسنت نرمالایز می­ شود.برای این کار از فاکتوری به نام Rn استفاده می­ شود.
شدّت فلورسنت انتشار یافته توسّط یک رنگ گزارشگر
Rn₌
شدّت فلورسنت انتشار یافته توسّط یک رنگ مرجع خنثی^[۱۱۱]
رایج­ترین رنگ مورد استفاده به­عنوان رنگ مرجع خنثی،رنگ ROX می­باشد. مواد تشکیل­دهنده این رنگ شامل :۵-carboxy-X-rhodamine ,0.1mM EDTA, 10mM Tris-HCl (pH 8.6)، می­باشد.[۲۶،۱۴،۴]

شکل (۱-۲۰) : رنگ مرجع خنثی)(ROX
۱-۵-۵-۳- چرخه آستانه (CT)^[112]
به اوّلین چرخه­ای که شدّت نور فلورسنت آن­ به طور معناداری از خط پایه بیشتر است و اوّلین سیگنال قابل تشخیص برای دستگاه است،چرخه آستانه گفته­می­ شود. عدد CT با مقدار الگوی اولیه،رابطه معنی­داری دارد و از روی آن می­توان مقدار نمونه اولیه را تخمین زد.هر چه مقدار الگوی اولیهبیشتر باشد،مقدار CT کم می­ شود. چرا که تعداد مولکول فلورسنت بیشتری در نتیجه سنتز محصول بیشتر،به جهت وجود DNAالگوی بیشتر،در هر چرخه سیگنال تولید می­ کند و واکنش سریع­تر و در چرخه­ای با شماره کمتر به فاز نمایی وارد می­­شود[۲۶،۱۴،۴].

شکل (۱-۲۱) : منحنی تکثیر و نمایش CT
عدد CT با مقدار الگوی اولیه،رابطه معنی­داری دارد. هر چه مقدار الگوی اولیه بیشتر باشد،مقدار CT کم می­ شود. در واقع سطح آستانه که بالاتر از میزان فلورسنت پایه است، موجب مشخص شدن CT در هر منحنی می­گردد. با مقایسه CT دو نمونه می­توان میزان الگوی اولیه آن­ها را مقایسه نمود.
۱-۵-۵-۴- منحنی ذوب^[۱۱۳]
در PCRمعمولی،تعیین اختصاصیت سیگنال­ها(فصل اوّل-فورمت غیر اختصاصی-رنگ­های اینترکاله)،از طریق استفاده از ژل آگارز و ارزیابی وزن مولکولی باند مورد نظر است. در Real-Time PCR،اطمینان از اختصاصی بودن محصول با تعیین درجه دمای ذوب^[۱۱۴]™،صورت می­گیرد.دمای ذوب دمایی است که در آن ۵۰% از مولکول DNA به صورت واسرشت­شده باشد. در واکنش Real-time PCR،پس از اینکه واکنش وارد فاز پلاتو شد،با تنظیمات قبلی،واکنش وارد فاز نمودار ذوب می­ شود تا منحنی ذوب ترسیم و آنالیز گردد. مراحل به این صورت که ابتدا حرارت از دمایی پایین­تر از نقطه ذوب محصولات شروع می­ شود و تا دمایی بالاتر از نقطه ذوب افزایش می­یابد تا رشته­ های DNA،از هم باز می­شوند.اگر مخلوط DNAدو رشته­ای در حضور SYBR-Green به دمای ذوب خود نزدیک شود،کاهش شدیدی در میزان فلورسنت توسط دستگاه ثبت می­ شود. لذا در پایان آزمایش با ذوب محصولات تکثیر شده در حضور رنگ­های اینترکاله،یک یا چند منحنی تشکیل می­ شود. محصولات تکثیرشده در دماهای متفاوتی بر اساس طول قطعه تکثیری و میزان G-C،به نقطه ذوب می­رسند. هنگامی که محصولات،واسرشت شوند،میزان فلورسنت کاهش یافته و توسط دستگاه اندازه ­گیری می­ شود. سپس قلّه­های ذوب^[۱۱۵] را می­توان بررسی کرد. این قلّه­ها معادل باندهای مشاهده­شده در ژل الکتروفورز شده در PCRمعمولی می­باشند. وجود یک قلّه نشانگر اختصاصیت واکنش است امّا بیش از یک قلّه وجود توالی­های غیراختصاصی را نشان می­دهد[۲۶،۱۴،۴].

شکل (۱-۲۲) : منحنی ذوب و Tm
وجود یک قلّه نشانگر اختصاصیت واکنش است امّا بیش از یک قلّه وجود توالی­های غیراختصاصی را نشان می­دهد.
۱-۵-۵-۵- منحنی استاندارد^[۱۱۶]
برای تعیین کیفیت یک آزمایش،رسم منحنی استاندارد لازم و ضروری است. یک منحنی استاندارد برای یک جفت آغازگرِ خاص بوسیله تهیه یک رقّت سریالی از نمونه الگو،بدست می ­آید.برای بدست آوردن رقّت سریالی کافی است غلظت نمونه الگو را با دستگاه نانودراپ اندازه بگیریم و سپس نمونه را با فاکتور رقّت خاص مثل ۵،۱۰،… رقیق کنیم. برای رسم نمودار استاندارد حداقل ۵ نقطه لازم است. بنابراین به ­گونه ­ای رقیق­سازی می­کنیم که در ۵ غلظت متفاوت DNA داشته­باشیم که همه غلظت­ها برای دستگاه قابل خوانش باشند. غلظت­های بالا محدودکننده واکنش و غلظت­های پایین غیر قابل تشخیص برای دستگاه هستند.در اکثر نرم­افزارهافمنحنی استاندارد به صورت نموداری روی محور XY ترسیم می­ شود. در این نمودار لگاریتم رقّت/تعداد نسخه روی محور X و میانگین میزان CT روی محورY قرار دارد.علاوه بر رسم منحنی،بخش نرم­افزاری دستگاه ضرایب r،R²،شیب منحنی و بازده تکثیر را محاسبه نموده که هر یک از این فاکتورها برای ارزیابی کیفیت آزمایش مورد استفاده قرار می­گیرد. تفاوت معنی­دار در بازدهی تکثیر یا ارزش CT در تکرارهای مربوط به یک نمونه،باعث کاهش ارزش r و R² می­ شود. در حالت نرمال و مطلوب آزمایش،۹۹۰۱/۱۰ <r و ۹۸۰/۰ <R² خواهد بود.
بازدهی تکثیر توسط شیب منحنی استاندارد و از طریق فرمول زیر محاسبه می­ شود :
E = 10^-1/slope

Wsv=d×w
۲)محاسبه بردار سازگاری cv:عناصر بردار مجموع وزنی را در بردار وزن های نسبی تقسیم می کنیم .به بردار حاصل بردار سازگاری گفته می شود.
۳)محاسبه ی بزرگترین مقدار ویژه ی ماتریس مقایسات زوجی max)ƛ) برای محاسبه بزرگترین مقدار ویژه ماتریس مقایسات زوجی میانگین عناصر بردار سازگاری محاسبه می شود.

۴) محاسبه شاخص ناسازگاری (II) :شاخص ناسازگاری به مانند زیر حساب می شود .

۵) محاسبه نرخ ناسازگاری (IR):نرخ نا سازگاری به مانند زیر حساب می شود
IR=
در اینجا IRI شاخص ناسازگاری تصادفی مقداری است که از جدول زیر استخراج می شود مقادیر این جدول بر پایه ی شبیه سازی تعداد زیادی از ماتریس های مقایسه زوجی n×n به دست آمده است .
جدول شماره ۳-۳ شاخص ناسازگاری تصادفی

اگر نرخ ناسازگاری کوچکتر یا مساوی۱۰/۰ باشد IR  در مقایسات زوجی ، سازگاری وجود دارد و می توان کار را ادامه داد وگرنه ،تصمیم گیرنده باید در مقایسات زوجی بازنگری شود.(مومنی،۱۳۹۱)
۳-۴-۳-منطق بولین
اطلاعات مربوط به هر نقشه ورودی را به شکل دوتایی (درست،نادرست) یا (۰-۱) تبدیل می‌کند.در این روش فرض بر این است که این ناحیه برای دفن زباله مناسب است و مقدار کلاسها بسته به اینکه آیا شرط مورد نظر درست و یا نادرست باشد تعیین می‌شود و عبارت نهایی خروجی بولین برای همه متغیرها بکار رفته بطوری که متغیر به دفعات برای هر کدام از موقعیت ها در منطقه مورد نظر بکار گرفته می‌شود، به گونه ای که خروجی یک نقشه جدید با دو کلاس ۰-۱ خواهد شد. نقشه خروجی شامل دو پولیگون است که در آن همه شرایط صدق می‌کند. در واقع منطق بولین دارای برخوردی توام با قطعیت است.این روش بیشتر در مرحله غربال اولیه بکار می رود، یعنی مرحله ای که در آن گزینه‌های غیرقابل استفاده از گزینه‌های قابل استفاده مجزا می گردند. روش بولین مواقعی بکار می رود که قطعا بدانیم که در یک صفت ویژه از مقدار معینی به بعد یا به قبل منظورمان برآورده خواهد شد و یا نخواهد شد. در این صورت مشاهده می‌شود که میزان انعطاف پذیری مدل منطق بولین بسیار کم می‌باشد و بطور کلی مسائل واقعی کمتر با این روش قابل بررسی هستند. همچنین در این مدل وزنهای معیار جایی نداشته و مناطق دارای امتیازاتی غیر از ۰-۱ نخواهد بود.
۳-۵-جمع آوری اطلاعات و انجام تحلیل های مکانی و آماری
اوﻟﯿﻦ و ﻣﻬﻤﺘﺮﯾﻦ ﮔﺎم، ﺟﻤﻊ آوری اﻃﻼﻋﺎت ﻣﻮرد ﻧﯿﺎز ﺟﻬﺖ اﻧﺠﺎم ﺗﺤﻠﯿﻞ است. اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻧﻮع آﻧﻬﺎ از ﻣﺮاﮐﺰ ﻣﺨﺘﻠﻔﯽ ﺑﺎﯾﺪ ﺟمع آوری گردند. ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ اﯾﻦ اﻃﻼﻋﺎت می‌تواند ﺑﺼﻮرت ﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻧﻘﺸﻪ ﮐﺎﻏﺬی، دﯾﺠﯿﺘﺎﻟﯽ و…. ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ ﺗﺤﺖ ﯾﮏ ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺸﺨﺺ ﻗﺎﺑﻞ اﺳﺘﻔﺎده در ﻧﺮم افزار GIS درآیند .این مرحله از تحقیق شامل ورود اطلاعات و رقومی سازی نقشه‌ها، تجزیه و تحلیل داده‌های آماری، پردازش تصاویر ماهواره‌ای، آنالیز اطلاعات در پایگاه داده‌ها و سیستم اطلاعات جغرافیایی و در نهایت تجزیه تحلیل های مکان‌یابی است.
۳-۶- مکان‌یابی محل دفن با بهره گرفتن از نرم‌افزار GIS
از موارد مهم در مدیریت جامع پسماندهای شهری مکان‌یابی محل دفع site selection می‌باشد.سیستم های اطلاعات جغرافیایی GIS از جمله روش‌های نوینی است که امروزه برای انجام مطالعات مکان‌یابی مورد استفاده قرار می‌گیرد. در اولین مرحله پس از تهیه اطلاعات مورد نیاز و تبدیل آن‌ها به فرمت قابل استفاده در نرم‌افزار GIS تحلیل هایی انجام‌شده و مناطق مناسب و واجد شرایط شناسایی شدند. پس از آماده سازی فایلها محدوده و حریم در نظر گرفته شده برای هر یک از عوارض روی آن‌ها اعمال می‌شود و این حریم توسط نرم‌افزار برای هر کدام از عوارض مشخص می‌شود. ﺑﺮای اﻧﺘﺨﺎب ﻣﻨﺎﻃﻖ ﻣﻨﺎﺳﺐ از روﺷﻬﺎی ﺗﺤﻠﯿﻞ GIS اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪه است.
۳-۶-۱ ساختار لایه های اطلاعاتی و ورود اطلاعات به محیطGIS
لازم است که عوارض موجود در روی نقشه ها به صورت یک بانک اطلاعاتی در محیط GIS تعریف می شود و سپس در داخل آن بانک اطلاعاتی ، لایه های اطلاعاتی مورد نیاز در سیستم تصویر UTM تعریف خواهد شد.
۳-۶-۲- مدل کریجینگ kriging

_ij=NPV(ij)-NPV(i)*NPV(j)/(√NPV(i²)-NPV²(i)*√NPV(i²)-NPV²(j)) ρ
زمانی که اغلب پروژه ها جدید باشند، محاسبه ضریب همبستگی بین آنها مشکل باشد می توان ضریب را صفر در نظر گرفت. در این تحقیق نیز به علت اینکه اغلب پروژه ها جدید هستند ضریب همبستگی صفر در نظر گرفته می شود. (مکانن،۲۰۰۷)
_iơ و _jơ انحراف معیار NPV پروژه های iام و jام است.
اما نکته ای که در مرحله وجود دارد این است برای محاسبه انحراف معیار پروژه های عمرانی با دو مشکل مواجه هستیم:

۱- اصولا” هر پروژه عمرانی از نظر مشخصات یکتا بوده و قیاس گرفتن آن درست نمی باشد.
۲- بر خلاف سهام که هر سال دارای داده های مخصوص خود بوده و با جمع آوری این داده ها و بررسی آنها در طی سالهای مختلف می توان به یک تحلیل از واریانس سهم مورد نظر رسید پروژه های عمرانی هر یک در مدت چند سال انجام شده و در نهایت یک داده انحراف معیار از آن استخراج می شود.
برای حل این مشکل کنگری و همکاران (کنگری و بویر،۱۹۸۱) در مقاله خود پیشنهاد کردند که از تخمین خوشبینانه و بدبینانه پارامتر مورد بررسی و محاسبه انحراف معیار از طریق این روش می توان استفاده کرد. (عباسیان،۱۳۸۴)
_i=1/6*[NPV_O-NPV_P]ơ
در فرمول بالا NPV_O و NPV_P به ترتیب ارزش فعلی خالص پیش بینی شده پروژه i ام در حالت خوشبینانه و بدبینانه هستند.البته این روش دقیق نمی باشد چراکه انحراف معیار بر اساس دو مقدار محاسبه شده است با این حال به نظر می رسد برای پروژه های عمرانی این بهترین راه حل باشد .
روش بکار گرفته شده در این تحقیق نیز بدین ترتیب است.
Kangari and Boyer-1
۳-۳-۸ فاز هشتم: تحلیل نتایج و سناریو
همواره برای تشکیل سبدهای پروژه سازمان عوامل نامطمئن و شرایط غیر قابل پیش بینی وجود دارند. اگرچه با توجه به تجربیات قبلی سازمان و پروژه های مشابه می توان بعضی از آنها را تا حدی در تصمیم گیری ها مدنظر قرار داد اما این امکان وجود ندارد که بتوان مسائلی چون شرایط استثنایی محیطی پروژه ( نظیر آب و هوا، نیروی انسانی و…) را در نظر گرفت. بنابراین تصمیم گیرندگان ممکن است بخواهند اثر تغییر عوامل و پارمترهای تأثیر گذار مطمئن را ارزیابی کنند.(مکانن،۲۰۰۷)
تحلیل سناریو شیوه تحلیلی است که تصمیم گیرندگان را قادر به ایجاد تنوعی از روندهای پورتفولیوی با بهره گرفتن از ترکیبات مختلف که شامل مؤلفه های اصلی و متداول می باشد، می سازد.
بدین ترتیب تصمیم گیرندگان می توانند اثرات عامل کلیدی خود را بر روی سبدهای سازمان خود مشاهده نموده و بتوانند در مواقع اضطرار با اعمال تغییرات حساب شده و منطقی در سبدهای خود از تأثیرات نامطلوب شرایط استثنایی کاسته و در مقابل بیشترین بهره گیری را از فرصتهای موجود داشته باشند.
همچنین با بکارگیری این مدل مدیران سازمان علاوه بر اینکه از ارزش حاصل از هر کدام از سبدهای خود آگاه هستند همچنین ریسک تحمیل شده از سبد مذکور بر سازمان را هم می داند و این موضوع می تواند آنها را در تصمیم گیری های خود توانمند تر سازد.
البته ذکر این نکته ضروری است که نتایج مدل گزینه انتخابی نمی باشد بلکه مدیران ارشد سازمان هستند که با بهره گیری از نتایج حاصله از پیاده سازی مدل در سازمان و دید کارشناسانه و فنی خود بهترین تصمیم را برای سازمان خود اتخاذ می نمایند.
۹-۳-۳ فاز نهم : گزارش دهی پورتفولیوی پروژه ها و بازنگری آنها
این فرایند پس از اجرا و پیاده سازی پورتفولیوی پروژه در سازمان اجرا خواهد شد، بطوریکه هدف این فرایند جمع آوری شاخصهای عملکردی، گزارش دهی آنها و بازنگری سبدها در یک حالت برای حصول اطمینان از انطباق آنها با استراتژی سازمان و تخصیص منابع مناسب به آنها می باشد. چرخه بازنگری فرایند، همه مولفه های موجود را آزمایش می کند و در یک دوره زمانی مشخص که به وسیله سازمان تعیین می شود، اجرا و تکرار می شود. در واقع هدف از این بازنگری کسب اطمینان از این است که پورتفولیوی فقط دارای مولفه هایی است که از دستیابی به اهداف استراتژیک سازمان حمایت می کند و برای کسب اطمینان از آن، می باید مولفه های جدیدی اضافه و اولویت بندی مجدد شوند. عمده ترین فعالیتهای مورد نیاز در این بخش می توانند موارد زیر باشند:
-بازنگری اولویت مولفه ها، وابستگی ها، محدوده ها، بازگشت مورد انتظار، ریسکها و عملکرد مالی بر اساس معیارهای کنترلی
-تعیین اینکه آیا پورتفولیوی موجود ادامه پیدا کند یا به آن چیزی اضافه گردد و یا مولفه ای حذف گردیده و مجددا” اولویت بندی شوند .
-انجام توصیه ها و یا فراهم نمودن راهنمایی برای مدیریت مولفه ها
-پیشنهاد تغییرات برای چگونگی اداره بهتر پورتفولیوی.(PMI,2006)
از آنجا که این فاز از مدیریت پورتفولیوی پروژه پس از پیاده سازی پورتفولیوی پروژه در سازمان به مرحله اجرا در می آید در محدوده این تحقیق نمی گنجد.
رابطه بین برنامه ریزی استراتژیک ، مدیریت پورتفولیو ، عملیات و مدیریت برنامه / پروژه در امتداد جریان گزارش دهی اطلاعات در زیر آمده است.
(شکل ۳-۸) روابط در گزارش دهی اطلاعات(PMI,2006)
فصل چهارم
تجزیه و تحلیل داده ها
مقدمه
در هر تحقیق علمی تجزیه و تحلیل داده ها که نهایتا” منجر به استخراج نتایج و دستاوردهای آن می شود از جایگاه خاصی برخوردار می باشد.
دراین فصل اطلاعات و داده هایی که از طرق مختلف جمع آوری گردیده اند خلاصه، طبقه بندی و پردازش می شوند تا بستری برای هرگونه تحلیل و نتیجه گیری فراهم آورند.
در این تحقیق، به منظور تجزیه و تحلیل داده ها از نرم افزار Expert choice برای پیاده سازی و اجرای AHP جهت اولویت بندی پروژه ها و همچنین ازWINQSB و برنامه ریزی صفر و یک برای تشکیل سبدهای سازمان استفاده گردیده است. همچنین از قابلیت‌های محاسباتی برنامهExcell نیز بهره فراوان گرفته شده است.
در این فصل مراحل مدل توسعه یافته که در فصل سوم تشریح گردید در شرکت پیمانکاری منتخب در تهران پیاده سازی می شود.
در زیر الگوریتم کلی از مراحل مدل آورده شده است.
مطالعه استراتژی سازمان(۱-۴)
مطالعه ادبیات موضوع
تعریف سناریو(۳-۴)
اولویت بندی پروژه های پیشنهادی و موجود بر اساس شاخصها و اهداف استراتژیک سازمان(۴-۴)
AHP
صفرو یک
تشکیل سبد ها(۵-۴)
تعیین شاخصهای اولویت بندی سبدها(۶-۴)
ریسک و ارزش حاصله
اولویت بندی ، تعدیل و متوازن سازی پورتفولیوی پروژه ها(۸-۴)
تحلیل نتایج و سناریوها(۹-۴)

(همان: ۲۲)

ساقی‏نامه سلمان که بیت اول آن چنین است:

بیا ساقیا مجلس عشرتی

بیارای در بهترین صورتی

(همان: ۳۶)

و چنان می‏نماید که پیش از ساقی‏نامه حافظ سروده شده و از اولین ساقی‏نامه‏های زبان فارسی است، هرچند که صاحب «تذکره‏ میخانه» - که مخصوص شرح حال شعرای ساقی نامه‏ساز است – از نظامی شروع کرده، لکن ساقی‏نامه نظامی، امیر خسرو و … استخراجی است از مثنویات متقارب آن‏ها که صاحب تذکره، آن‏ها را مرتب کرده است. اما ساقی‏نامه حافظ و سلمان خود قالب و شعر مستقلی است و وابسته به هیچ مثنوی دیگری نیست.
سلمان در مثنوی نیز چیره و تواناست و شاهد بر این مدعا دو اثر وی در این زمینه یعنی «جمشید و خورشید» و «فراقنامه» است.
وی در مثنوی گویا می‏خواسته طرحی نو دراندازد و در مثنوی «جمشید و خورشید» با وارد کردن قالب‏های غزل و قطعه و رباعی و دو بیتی در ضمن و لابه‏لای این مثنوی تا حدودی به هدف خود دست یافته است و حسن کار وی در این طرح نوین این است که «این غزلیات علاوه بر آن‏که خود مهیّج و مؤثر هستند به واسطه تغییر وزن و قافیه، یک نواختی مثنوی را جبران می‏کند» (وفایی، ۱۳۷۶: ۳۷).
مثنوی جمشید و خورشید به بحر هزج مقصور یا محذوف است که با مناجات و اشعاری در حکمت آفرینش و نعت و معراج پیامبر اکرم (ص) و دعای امیر شیخ اویس ایلکانی آغاز می‏شود.
این مثنوی بیش از دوهزار و نهصد بیت دارد و موضوع آن داستانی است ساختگی در عشق «جمشید» پسر فغفور چین به «خورشید» دختر قیصر روم و حوادثی که برای جمشید در راه وصول به خورشید اتفاق افتاده و همچنین شرح قهرمانی‏ها و پهلوانی‏ای اوست تا بازگشت به چین و نشستن بر تخت سلطنت (صفا، ۱۳۶۶: ۳۶).

منظومه‏ی جمشید و خورشید شرح تحمل مصائب جمشید در راه رسیدن به خورشید و جنگ‏ها و هجران‏ها و سرانجام وصال آن دو است.
پس از ستایش سلطان اویس، ابیاتی چند در مندرجات و طلب توفیق از خداوند است و به رسم معمول توحید حضرت حق است، خداوندی که:

دهد بر جویبار چشم احباب
دو عالم ذره است و مهر خورشید

ز عین عشق بیخ حسن را آب
دلش انگشتری و عشق جمشید …
(سلمان، ۱۳۸۹: ۲)

آن چیزی که بیشتر در مثنوی جمشید و خورشید جلوه می‏کند، توصیفات اوست. در خلال داستان، از هر مکان یا شخص یا موضوع وصفی ساخته است. مانند، وصف جمشید، باغ، خورشید در خواب، باغ بهشت، مهراب بازرگان، صبح، راه روم، در حصار زندان، قصر پریان، کوه، جنگ جمشید با دیو، خورشید در باغ، چوگان باختن جمشید، میدان جنگ و …
در کل مثنوی یک نوع یکنواختی و تکرار ملال‏آور و اطناب از توصیف صحنه‏های بزم و مجلس آرایی و عیش و میگساری دیده می‏شود (ذوالفقاری، ۱۳۸۲: ۲۳۲-۲۳۱).
مثنوی «فراق نامه» مشتمل بر وقایع تاریخی و شامل یک هزار و هفتصد بیت است در بحر متقارب مثمن مقصور یا محذوف و ذکر محبت میان سلطان اویس و پسر خواجه مرجان. در این مثنوی لطافت بسیار به کار رفته است. هرچند بحر متقارب، شایسته یان موضوع نیست و بیشتر در داستان‏های حماسی، قهرمانی و خشن به کار گرفته می‏شود ولی شاعر چنان به میل شاه سخن گفته و نشیب و فراز ایام وصال را شرح داده است که امروز هم برای خواننده خالی از لذت نیست. در پایان این مثنوی شاعر برای تسلی خاطر شاه، شمه‏ای از فراق شمس و قمر (روز و شب)، گل و بلبل شیرین و فرهاد، لیلی و مجنون، وامق و عذرا را ذکر نموده و گرفتاری آن‏ها را در چنگ هجران و مرگ، بیان کرده است. درجه‏ی تأثیر این مثنوی دلپذیر در وجود سلطان به حدی بود که به هر بهانه‏ای می‏خواست از دوست و معشوق خود ذکری بشنود و لذا امر کرده بود صورت او را کشیده و با آن نقش بی‏جان، روزگار می‏گذرانید.
لطافت این مثنوی در نظر فضلای قرون بعد نیز کم نشده و جامی در بهارستان درباره‏ی این مثنوی می‏گوید: «دیگر فراق‏نامه آن کتابی است بدیع و نظمی است لطیف» (وفایی، ۱۳۸۹: ۳۷).
موضوع این مثنوی مطابق با تاریخ است و با مراجعه به روضه الصفا یا حبیب السیر، اساس حکایت معلوم خواهد شد (یاسمی، ۱۳۸۹: ۱۲۰).
۳-۳٫ سبک و اندیشه
«شعر سلمان دارای سبک و مسلک ویژه‏ای است به این معنی که او برزخ بین قدما و متوسطین واقع شده و کلامش خاتمه‏ی دور قدما و آغاز عصر متوسطین می‏باشد.همه اساتید به مهارت و استادی سلمان در شعر و سخن اعتراف کرده‏اند. خواجه حافظ شیرازی که معاصر وی بوده، درباره سلمان می‏گوید: