۳۴

۳۳۸

۴٫۲۳

%

۶٫۲

۲٫۴

۱۹٫۸

۳۲٫۸

۲۱

۷٫۷

۱۰٫۱

۱۰۰

بر طبق اطلاعات جدول فوق
۸۳ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که خیلی خوشحال می‌شوند که باقیمانده‌ی زندگی شغلی خود را در این سازمان سپری کنند و در مقابل ۱۰ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۷ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۸۰ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که از این‌که درباره سازمان محل کارشان با افراد خارج از آن صحبت کنند ، لذت می‌برند و در مقابل ۱۰ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۰ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۷۹ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که واقعاً احساس می‌کنند که مشکلات این سازمان مشکلات خودشان هستند و در مقابل ۱۱ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۰ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۳۷ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که واقعاً احساس می‌کنند به سادگی می‌توانند به همان اندازه ای که به این سازمان علاقه دارند، به سازمان دیگری نیز دلبستگی پیدا کنند و در مقابل ۴۶ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۷ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۱۷ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که واقعاً احساس می‌کنند که در سازمان محل کارشان خود را عضوی از خانواده احساس نمی‌کنند و در مقابل ۷۷ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۶ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۱۱ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که از لحاظ عاطفی علاقه چندانی به این سازمان ندارند و در مقابل ۸۲ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۷ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۷۷ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که این سازمان برایشان معنا و مفهوم شخصی بسیار زیادی دارد و در مقابل ۸ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۵ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.

۹ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که احساس تعلق زیادی نسبت به سازمان محل کار خود ندارند و در مقابل ۸۳ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۸ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۲۳ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که از عواقب ترک کردن کار فعلی خود، بدون دسترسی داشتن به کار دیگر، ترسی به دل راه نمی‌دهند و در مقابل ۶۲ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۵ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۵۳ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که در حال حاضر ترک کردن محل کار برایشان دشوار است هر چند ممکن است به این کار تمایل داشته باشند و در مقابل ۳۷ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۰ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۳۱ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که اگر هم اکنون تصمیم به ترک سازمان محل کار بگیرند زندگی‌شان به شدت از هم گسیخته می شود و در مقابل ۵۸ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۱ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۲۸ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که در حال حاضر ترک کردن سازمان محل کارشان، هزینه سنگینی برایشان در بر ندارد و در مقابل ۵۲ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۲۰ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۷۷ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که در حال حاضر، باقی ماندن در سازمان محل کارشان به همان اندازه که ناشی از ضرورت است، ناشی از تمایل شخصی خودشان نیز می‌باشد و در مقابل ۱۳ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۰ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۴۸ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که احساس می‌کنند احتمال پیدا کردن کار دیگر کمتر از آن است که فکر ترک کردن این سازمان را در سر بپرورانند و در مقابل ۴۲ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۰ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۳۷ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که یکی از عواقب جدی ترک کردن این سازمان عدم دسترسی به فرصتهای شغلی دیگر است و در مقابل ۴۸ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۵ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۳۶ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که یکی از دلایل اساسی ادامه کارشان با این سازمان، این است که ترک کردن آن مستلزم از خود گذشتگی قابل ملاحظه ای است. چه ممکن است سازمان دیگر همه منافعی را که در این جا دارند، برایشان تامین نکند و در مقابل ۳۹ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۲۵ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۴۶ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که فکر می‌کنند امروزه مردم بیش از حد، شرکت یا محل کار خود را تغییر می دهند و در مقابل ۳۶ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۸ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۲۴ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که اعتقاد ندارند که شخص باید همیشه به محل کارش وفادار بماند و در مقابل ۶۳ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۳ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۴۶ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که به نظر آنها تغییر سازمان محل کار به هیچ وجه کاری غیر اخلاقی نیست و در مقابل ۳۵ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۹ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۶۷ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که یکی از دلایل اساسی ادامه کارشان با این سازمان، این است که به اعتقاد آنها وفاداری مهم است. بنابراین اخلاقاً خود را ملزم می‌دانند در این سازمان باقی بمانند و در مقابل ۲۰ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۳ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۵۵ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که در صورتی که از جای دیگر کار بهتری به آنها پیشنهاد شود، ترک کردن سازمان محل کارشان را صحیح نمی‌دانند و در مقابل ۲۸ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۷ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۷۴ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که اعتقاد به ارزش اخلاقی و وفادار ماندن به یک سازمان به آنها یاد داده شده است و در مقابل ۱۴ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۲ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۵۳ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که روزگاری که مردم بیشتر مدت زندگی شغلی خود را در یک سازمان می ماندند اوضاع بهتر بود و در مقابل ۲۸ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۱۹ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۳۹ درصد از پاسخگویان اظهار داشته‌اند که دیگر معقول نیست که فردی بخواهد به عنوان طرفدار پروپا قرص شرکت معروف باشد و در مقابل ۲۸ درصد مخالفت خود را در این خصوص اعلام کرده‌اند. ۳۳ درصد نیز نظری بینابین داشته‌اند.
۴-۱-۲-۲-۲ سنجش حد مؤلفه های سازنده تعهد سازمانی
به منظور سنجش تعهد سازمانی از سه مؤلفه تعهد عاطفی، تعهد مستمر و تعهد هنجاری استفاده شده است که نتایج حاصل از آنها به شرح زیر است:
تعهد عاطفی: نتایج حاصل از شاخص های آماری مؤید این است که میزان وابستگی و تعلق خاطر پاسخگویان به سازمان از طریق قبول ارزش های سازمانی و میل به ماندن در حد بالایی می‌باشد.
تعهد مستمر: با توجه به تغییرات و میانگین بدست آمده می‌توان گفت میزان میل پاسخگویان به ادامه کار برای سازمان به دلیل احتیاج در حد متوسط رو به بالایی می‌باشد.
تعهد هنجاری: نتایج حاصل از سنجش تعهد هنجاری مؤید این است که میزان احساس الزام کارمند به ادامه کار در سازمان به سبب فشاری از جانب دیگران، در حد بالایی می‌باشد.
جدول (۴-۱۳): آماره های توصیفی ابعاد سازنده تعهد سازمانی

پژوهشگری دیگر معتقد است که جذب دانشجویان خارجی به آماده سازی سایر دانشجویان برای کارکردن در دنیای واقعی کمک میکند، زیرا آن‌ها‌ ناگزیرند با انسان‌ها‌یی با پیش زمینه‌ها‌ی فرهنگی مختلف برخورد کنند. از سویی دانشجویان و دانش آموختگان خارجی ارتباطات بین المللی مهمی ‌فراهم میکنند. این ارتباطات میتواند منجر به همکاری تحقیقاتی و آشنایی با دولت‌ها‌ و همکاری مدیران و رهبران شود. همچنین حضور دانشجویان خارجی اعتبار دپارتمان‌ها‌ و مؤسسات علمی ‌را افزایش میدهد ۲۰۰۲) (Trice,

محققان چینی به اثرات فرهنگی واجتماعی تحصیلات درخارج از کشور توجه ویژه‌ای دارند.آن‌ها‌ یادآور می‌شوند که آموزش خارجی )عمدتاً آموزش غربی( به تدریج به عنوان سرمایۀ فرهنگی غالب و مهمترین ابزار جابجایی اجتماعی در چین مدرن، جایگزین آموزش چینی سنتی شد. آموزش خارجی در مرحلۀ اولیۀ ارائۀ آن به هیچ وجه دارای ارزش نبود، اما در طولانی مدت مفهوم اجتماعی منفی آن تا حدی تغییر یافت که تبدیل به سرمایه فرهنگی مفیدی شد. مشاغل و تجربۀ زندگی اولین گروه دانشجویانی که در دهه ۱۸۸۰ از آمریکا برگشتند به خوبی فرایند این تغییر را نشان میدهد. سه عامل در توضیح چنین فرایندی بسیار مهم بودند: شرایط اجتماعی، شرایط شغلی و شکل گیری گروهی. شرایط اجتماعی منحصر به فرد اواسط قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در چین برای اولین دانشجویانی که به این کشور برگشتند، فرصت‌ها‌یی را فراهم کرد تا عملکرد برجسته و دستاورد‌ها‌ی حرف‌ها‌ی خود را نشان دهند. به طور همزمان، فرایند انتخاب روش‌ها‌ و سبک زندگی غربی منجر به افزایش تقاضا برای دانش و مهارت‌ها‌ی غربی در چین شد و در نتیجه، موجب نوعی تغییر شکل شغلی شد و کمکی بود برای ارتقاء بخش شغلی جدید که دانشجویانی که به چین برگشته بودند در آن ایجاد شغل میکردند. سرانجام، اولین گروه دانشجویان بازگشتی فعالانه شیوۀ آموزش غربی را در چین ارتقاء دادند ودانشجویانی که از غرب برمیگشتند را به عنوان سمبل اجتماعی مفیدی نشان میدهد.( Huang,2002)
همچنین یکی از استادان دانشگاه فودان چین در مقاله خود به بررسی نقش دانشجویان خارجی پس از بازگشت به وطن در آموزش عالی چین پرداخته است.
این مقاله مروری اجمالی میکند بر سوابق تاریخی و شرایط اجتماعی که آموزش عالی چین در آن رشد کرد و بر اینکه چگونه نفرت از مدل‌ها‌ و اندیشه‌ها‌ی خارجی بر تاریخ معاصر و مدرن آن تأثیر گذاشت. در این مقاله، به وضعیت و تأثیرات و نقش پنج نسل از کسانی که پس از تحصیل در کشور خارجی به وطن باز گشته‌اند در نوسازی اجتماعی، اقتصادی، علمی‌ و سیاسی چین به طور کلی و نوسازی آموزش عالی به طور خاص توجه ویژه‌ای شده است.
همانطور که معرفی آموزش عالی مدرن در چین، پیامد مستقیم ارتباط با دنیای خارج از این کشور بود، دانشجویان چینی که در خارج از این کشور تحصیل کرده‌اند نقش بسیار مهمی ‌در این تعامل بین المللی داشته‌اند.این مقاله بر نقش منحصر به فرد این دانشجویان تأکید میکند و تأثیر و نقش آن‌ها‌ را در آینده پیشبینی میکند.
۳-۱-۳ تحرک وجابجایی دانشجویان^[۱]
این دیدگاه مرتبط با نظریه سرمایه انسانی بوده و پیرامون بازگشت وعدم بازگشت جمعیت‌ها‌ی دانشجویی مهاجر وتاثیر آن بر اقتصاد ملی میپردازد. تفاوت تحرک دانشجویی با مهاجرت در ماندگاری کوتاهتر آن است. این جابجایی از الگو‌ها‌ی موقعیتی و محلی خاص خود پیروی میکند. برای مثال میزان این جابجایی در قاره اروپا حدود ده درصد است.
مطابق چند یافته تجربی، تحرک و جابجایی دانشجویان در عرصه بین المللی را میتوان شکلی از یک زندگینامه انتخابی (زندگینامه خود انجام) دانست که هدفش ظهور شخصیتی آزادتر است. نتایج بررسی نظرات هشتاد دانشجو بر مبنای تجربه‌ها‌ی ناشی از اجرای طرح اراسموس در اروپا نشان میدهد که دانشجویان با قبول مخاطرات، با تغییرات محیط مقابله میکنند و کنترل مسیر زندگی شخصی خود را به صورت بازتابی بدست میگیرند. در چشمانداز دانشجویان تجربه جابجایی و تحرک بین المللی، انگیزه رشد شخصی و استقلال فردی را بروز میدهد و بر آگاهی فرهنگی و سیاسی، مهارت بین فرهنگی و حس بسط یافته تعلق تأثیر میگذارند (Vassiliki papatisba,2005)
در سال‌ها‌ی اخیر بویژه پس از واقعه یازده سپتامبر روابط سیاسی کشور‌ها‌ بر کم وکیف تحرک دانشجویی تاثیر داشته است.
ازنظر میزان تحرک مطالعات نشان میدهند کسانی که سطح تحصیلات بالاتری دارند یعنی دانشجویان تحصیلات تکمیلی تحرک بیشتری دارند. (Chiao Hung,1988)
هم اکنون راهبرد‌ها‌ی مدیریت تحرک علمی‌ دانشوران که توسط سیاستگذاران علمی‌کشور‌ها‌ دنبال میشود عبارتند از :
جلوگیری از مهاجرت
جبران هزینه‌ها‌
راه بازگشتی
مدیریت چرخش نخبگان علمی
جذب پیشگیرانه (درگیر کردن دانشوران در توسعه علمی‌کشور)
تجربه نشان میدهد دو راهکار اخیر با موفقیت بیشتری همراه بوده است.
۳-۱-۴ آموزش چند فرهنگی
جذب دانشجوی خارجی و بین المللی کردن فضای کلاس‌ها‌ی درسی با هدف چند فرهنگی کردن آموزش نیز صورت میگیرد. منظور از این فرایند، آموزش ر‌ها‌ از تعصبات و تمایلات به ارث برده شده است که همراه با کشف چشم انداز‌ها‌ و فرهنگ‌ها‌ی دیگر است و هدف آن شکلدهی به احساسات دانش آموزان و دانشجویان به سوی چندگانگی زیستانسانی، سبک‌ها‌ی متفاوت تحلیل تجارب و ایده‌ها‌ و راه‌ها‌ی نگریستن در سراسر جهان است.
برخی متخصصان این نوع آموزش را تغییر شایستگی موسسات آموزشی مشتمل بر ارزش‌ها‌ی اساسی، تنظیمات رویها‌ی، برنامه‌ها‌ی درسی، محتوای آموزشی، ساختار سازمانی و سیاست‌ها‌ی آموزشی دولت به سوی بازتاب دادن چندگانگی فرهنگی دانسته‌اند. (Genva Gay,2010)
دیگران از آن بدین گونه تعبیر میکنند: نهادینه شدن فلسفه چندگانگی فرهنگی در سیستم آموزشی که بر مبنای مساوات و برابری، احترام، پذیرش و فهم متقابل و تعهد اخلاقی به عدالت اجتماعی پایهگذاری میشود. (Baptiste, In;Genva Gay,1979)
یکی از راه‌ها‌ی آموزش چند فرهنگی افزایش جذب دانشجویان خارجی به منظور شکلدهی به ترکیب جمعیت دانشجویی است.
۳-۱-۵ پدیده سر ریز آموزش
پدیده سر ریز آموزش که میتوان آن را آموزش فرامرز یا آموزش بیش از حد نیز نامید، بیانگر عدم تطابق میزان آموزش با نیاز‌ها‌ی بازار کار است. روش اندازه گیری آن مقایسه سال‌ها‌ی آموزش دریافت شده با آموزشی است که مشاغل فعلی نیاز دارند. روش دیگر بررسی تغییرات تقاضای بازار کار نسبت به عرضه دانش آموختگان جدید است.
این پدیده از سوی اقتصاددانان معمولاً پدیده‌ای منفی ارزیابی میشود که موجب هدر رفتن سرمایهگذاری همچنین ایجاد توقع و بی انگیزگی میشود. در این شرایط کارکنان کارخود را شغل دائمی‌تلقی نمیکنند و در پی فرصت فرار از این وضعیت هستند. از این رو برای پیگیری آموزش مجدد و کسب مطلوبیت و بازدهی بالاتر در آینده مهاجرت میکنند.
به دلیل ساختار نامناسب شغلی در کشور مبداء و فقدان پست سازمانی و شغل مناسب در آن رشته فرد مهاجرت میکند تا بیکاری خود را به تعویق بیاندازد. شاید در آینده با بسط توانایی شغلی و یا تغییر و ارتقای سطح مشاغل بتواند کار مناسبی در اقتصاد محلی پیدا کند.(خورشیدی، ۱۳۸۳)
پدیده سر ریز آموزش به این ترتیب میتواند عاملی برای گسترش جابجایی دانشجویان در سطح کشور‌ها‌ تلقی شود.
۳-۲ الگو‌ها‌ی جذب دانشجویان خارجی
پژوهشگران اثرات مثبت جذب دانشجویان خارجی و بین المللی شدن آموزش عالی را با توجه به چهار قلمرو سیاسی، فرهنگی، علمی‌و اقتصادی بر شمرده‌اند. به گونه‌ای که بوسترم (۳۰۱۰) این موارد را احصا کرده است:
توانمندی سازگاری با فرهنگ‌ها‌ی متنوع (فرهنگی)
فرصت برای جذب نخبگان خارجی (علمی)
انعقاد تفاهم نامه‌ها‌ی همکاری بین کشور‌ها‌ (سیاسی)
کسب منابع مالی جدید برای آموزش عالی (اقتصادی)
جلب مشارکت‌ها‌ی منطقهای(اقتصادی)
بهره وری، درآمد‌ها‌ و منافع مالیاتی (اقتصادی)
کشور‌ها‌ی مختلف جهان بر اساس اهداف خود از الگو‌ها‌ی مختلفی برای جذب دانشجوی خارجی پیروی میکنند.
الگوی آلمان با اهداف آموزشی وعلمی‌طراحی شده و این کشور رسما اعلام میکند از محل جذب دانشجو قصد درآمدزایی ندارد. در مقابل، بیشتر کشور‌ها‌ی جهان مانند استرالیا وکانادا وانگلستان و مالزی از الگوی اقتصادی پیروی میکنند.
الگوی اقتصادی: نمونه استرالیا
از نظر وزارت علوم، استرالیا دانشجوی خارجی به فردی اطلاق میشود که با روادید دانشجویی وارد استرالیا میشود و دور‌ها‌ی را با پرداخت هزینه آن، صرفنظر از اینکه چه کسی هزینه آن را پرداخت میکند، میگذراند.
دانشجویان برای ورود نیاز به تأییدیه نام نویسی، روادید دانشجویی و منابع مالی کافی دارند. (دائره المعارف آموزش عالی، ج ۲۲۳ :۳)
استرالیا در جذب دانشجوی خارجی اهداف اقتصادی را دنبال میکند و این طریق یکی از منابع مهم درآمدی این کشور است.
دانشگاه‌ها‌ی استرالیا برای جذب دانشجویان خارجی و رقابت با سایر رقبا دفاتر متعددی را در کشور‌ها‌ی مختلف جهان بویژه آسیا دایر کرده و هر شش ماه یک بار نمایشگاه‌ها‌یی را برای جذب دانشجو و ثبت نام اولیه برگزار میکنند. در مورد استرالیا باید گفت هر چند راهبرد این کشور صبغه اقتصادی دارد اما این به این معنا نیست که همه متقاضیان حتی داوطلبان ضعیف نیز پذیرش شوند. سوابق علمی‌دانشجو بویژه دو مؤلفه معدل مقطع قبلی و برخورداری از مقالات معتبر بین المللی بسیار مهم تلقی می‌شوند.
الگوی علمی– آموزشی: نمونه آلمان
کشور آلمان تأکید زیادی بر توسعه مبادلات آکادمیک دارد و بدین منظور موسس‌ها‌ی را به همین نام تأسیس کرده است. داوطلبان خارجی میبایست از طریق سایت این موسسه (daad.de) در خواست خود را ابتدا به صورت متمرکز تسلیم کنند. تحصیل دانشجویان خارجی در این کشور مجانی و بدون پرداخت شهریه و حق ثبت نام است.
بنابراین الگوی آلمان صبغه اقتصادی ندارد و اهداف علمی– آموزشی را دنبال میکند. هدف اصلی در این الگو شکل دادن به اجتماع دانشگاهی (Academic Community) است.
داوطلبان خارجی برای تحصیل در آلمان باید به زبان آلمانی مسلط باشند. آن‌ها‌ می‌توانند پس از گذراندن امتحان تشخیص (سطح علمی) (Feststellungsprufung) به درخواست داوطلب یا پس از طی دوره‌ها‌ی یک ساله معادل پیش دانشگاهی (Studienkollege) در مدارس عالی مقدماتی، وارد دانشگاه شوند. آلمان در سال‌ها‌ی اخیر در چارچوب سیاست جذب نخبگان و رقابت با امریکا، امکان تحصیل در بعضی از رشته‌ها‌ را به زبان انگلیسی برای دانشجویان خارجی فراهم کرده‌است. در بعضی رشته‌ها‌ی دانشگاهی مانند پزشکی، دندانپزشکی، دامپزشکی، معماری، مدیریت صنعتی، روان شناسی، علوم ارتباطات و رسانها‌ی به علت تعداد زیاد متقاضی، پذیرش محدود است (دائره المعارف آموزش عالی، ج ۲۰۳ :۳)
الگوی فرهنگی: نمونه ایران در دهه ‌ها‌ی گذشته
ایران از دهه ۱۳۶۰ تاکنون از الگوی فرهنگی تبعیت کرده‌است. به این معنا که ترویج اهداف انقلاب اسلامی‌ در کشور‌ها‌ی هدف که عمدتا کشور‌ها‌ی اسلامی و عربی است در اولویت بوده است. معاونت دانشجویی وزارت علوم تحقیقات وفناوری هدف از پذیرش دانشجویان خارجی را حمایت از جوانان مستعد کشور‌ها‌ی اسلامی، فراهم نمودن بستر مناسب برای شناساندن بیشتر و بهتر جمهوری اسلامی، معرفی، نشر و توسعه فرهنگ ایرانی اسلامی و….. ذکر کرده است. اخیراً گرایش‌ها‌یی به سمت تعدیل این الگو در مصاحبه‌ها‌ی مدیران ذیربط مشاهده میشود.
در مجموع چنانچه قرار باشد راهبرد‌ها‌ی مناسبی برای جذب دانشجویان خارجی تدوین شود، چند موضوع مختلف باید بررسی شده و نظرات خبرگان و متخصصان آشنا با آن اخذ و استخراج شود. این موضوعات عبارتند از تمرکز راهبرد بر آموزش یا پژوهش و فناوری، میزان توسعهگرایی، راهبرد پذیرش دانشجو و سپس استخراج ارکان اصلی یک راهبرد مطلوب. چارچوب این الگوی مفهومی‌ متخذ از مطالعات اسنادی و تجربیات محقق و اقدامات جاری کشور‌ها‌ی مختلف جهان در قلمرو جذب دانشجویان خارجی است.

تسری حکم فوق به مواردی که خطر اولیه ناشی از اقدام غیر عمدی فرد بوده است،بعید به نظر نمی رسد.فرض کنید راننده‏ای بر اثر سرعت زیاد و یا بی احتیاطی یا بی مبالاتی با عابری برخورد نماید؛ وی سراسیمه،به قصد کمک به فرد مصدوم،از خودرو پیاده می‏شود ولی وقتی مصدوم را می بیند متوجه می‏شود که وی طلبکاری است که ماههاست امان وی را برای دریافت طلب خود بریده است.راننده،برای اینکه فرد مصدوم‏ بمیرد و او از شرش رهایی یابد وی را همان طور رها کرده و از صحنه‏ می گریزد و مصدوم،به دلیل خونریزی زیاد، جان می‏دهد.به نظر می‏رسد در اینجا بتوان، به جای استناد به ماده ۷۱۹«قانون مجازات اسلامی»^[۵۵]

در مورد فرار راننده پس از تصادف و در نتیجه تعیین مجازات مذکور در ماده برای وی،در صورت احراز سوء نیت که البته احراز آن آسان نیست‏ او را قاتل عمدی محسوب کرد.به همین دلیل،استناد به«قانون مجازات‏ خودداری از کمک به مصدومین و رفع مخاطرات جانی»مصوب سال‏ ۱۳۵۴ هم در مورد چنین راننده‏ای مناسب به نظر نمی رسد،زیرا قانون‏ مذکور،با بهره گرفتن از واژه هایی مثل«مشاهده کند» در بند اول،۳۷ ظاهرا برای تعیین تکلیف اشخاصی غیر از کسانی که در وقوع خطر نقش‏ داشته‏اند تصویب شده است.^[۵۶]
شرط دوم برای انتساب نتیجه،یعنی مرگ یا صدمه جسمانی،به تارک‏ فعل وجود رابطه سببیت است.موضوع سببیت بحث مفصلی را می‏طلبد لیکن در اینجا صرفا به این مسئله از لحاظ آنچه که موضوع بحث فعلی را در مورد مسئولیت تارک فعل تشکیل می‏دهد می‏پردازیم.در صورتی می‏ توان تارک فعل را به دلیل مرگ یا صدمه جسمانی که به دیگری وارد شده است مسئول دانست که این نتیجه از ترک فعل وی ناشی شده باشد. بنابراین در صورت وجود یک عامل مستقل دیگر که مرگ قابل استناد به آن باشد،تارک فعل را نمی توان مسئول نتیجه حاصله دانست.از این‏ مطلب،پاسخ سؤال و ابهامی که شاید در هنگام بحث از شرط اول طی‏ سطور فوق به ذهن خواننده محترم رسیده باشد روشن می‏شود.آن سؤال و ابهام این است:با توجه به اینکه به موجب«قانون خودداری از کمک به‏ مصدومین و رفع مخاطرات جانی»مصوب سال ۱۳۵۴،که قبلا به آن‏ پرداختیم،برای همه افراد جامعه«وظیفه قانونی»کمک به افراد مصدوم و در معرض خطر جانی ایجاد شده است،چرا در بحث فوق فقط از مسئولیت‏ افرادی مثل والدین،پزشک،ناجی غریق و سوزنبان راه آهن سخن گفتیم، در حالی که،با توجه به قانون فوق الذکر و پیش بینی وظیفه مساعدت برای‏ همه افراد،محدود کردن این مسئولیت به افراد خاص دلیلی ندارد.پاسخ‏ این سئوال در این شرط دوم نهفته است؛در مثالهایی که در بحث از شرط اول در مورد افراد خاص ارائه کردیم،علاوه بر وجود وظیفه قانونی،رابطه‏ سببیت بین ترک فعل و نتیجه هم موجود می‏باشد.مثلا در مورد مادری که به قصد اینکه از شر کودک تازه تولد یافته اش رها شود به گریه‏های او ترتیب اثر نداده و موجب مرگ او در نتیجهء گرسنگی و تشنگی می‏شود، همه به درستی خواهند گفت که«مادر بچه اش را کشت»،ولی در مورد کسی که با بی اعتنایی از کنار مصدومی که راننده دیگری با او برخورد کرده و گریخته است میگذرد و مصدوم می‏میرد،هیچ کس مرگ را به‏ این فرد نسبت نمی دهد،بلکه همه مرگ مصدوم را به راننده فراری نسبت‏ می دهند که عمل او مقتضی مرگ بوده است.به همین دلیل نمی توان‏ پزشک یا پرستاری را که،به رغم وظیفه‏ای که طبق قانون دارند،از پذیرش بیمار یا مصدومی در بیمارستان خودداری میکند و در نتیجه‏ مصدوم می‏میرد قاتل(اعم از عمد یا غیر عمد)دانست.دلیل این امر آن‏ است که مرگ مذکور ناشی از بیماری یا مصدومیت بوده است ونه ناشی‏ از عدم پذیرش در بیمارستان.لیکن هرگاه بیماری که در بیمارستان‏ بستری است و دوران نقاهت را می‏گذراند نیاز به تنفس مصنوعی پیدا کند و پزشک یا پرستار وظیفه خود را برای ارائه تنفس مصنوعی به وی انجام‏ ندهد وی،حسب مورد و بر اساس عنصر روانی خود،قاتل عمد یا غیر عمد خواهد بود،چون مرگ ناشی از ترک فعل پزشک یا پرستار بوده است. بدین ترتیب تفاوت ظریفی که بین انی دو مثال وجود دارد عبارت از وجود رابطه سببیت مؤثر بین ترک فعل و مرگ در حالت دوم و فقدان‏ آن در حالت اول است.شاید بر اساس همین نگرش باشد که ابن حزم، فقیه مذهب ظاهری،در ادامه مثل سابق الذکر در مورد سیراب نکردن‏ فرد تشنه و نسبت دادن مرگ وی به افرادی که آب از آنها طلب شده‏ است،اضافه می‏کند که اگر فردی مورد تعقیب حیوان درنده‏ای قرار گیرد و دیگران به وی پناه ندهند تا حیوان درنده وی را از هم بدرد،در چنین‏ حالتی،برخلاف حالت فوق،نمی توان کسانی را که از پناه دادن فرد فراری‏ خودداری کرده‏اند قاتل دانست،زیرا در اینجا کشندهء او آن حیوان درنده‏ بوده است و در نتیجه رابطه سببیتی بین مرگ شخص فراری و پناه ندادن‏ وی از سوی دیگران وجود ندارد تا موجب مسئولیت اشخاص اخیر الذکر شود.^[۵۷] باز شاید به همین دلیل باشد که در برخی از کتب فقهی مسئولیت‏ مربی شنا در مورد مرگ یا صدمه وارده به شناگر،محدود به حالتی شده‏ است که فرد اخیر الذکر کودک نابالغ باشد و نه بالغ رشید؛^[۵۸] زیرا کودک نابالغ درآمدن به محل شنا و شنا کردن در آن کاملا به مربی شنا متکی بوده است،یعنی اگر مربی نمی بود آن کودک اساسا به آن محل‏ برای شنا کردن نمی آمد یا توسط والدینش به آنجا آورده نمی شد.بنابراین‏ صدمه وارده به شناگر را در این حالت می‏توان به مربی شنا نسبت داد. برعکس،شنا کردن فرد بالغ رشید که بر کار و امور خود مسلط است و عدم کمک مربی به وی در حالت نیاز)مثلا گرفتگی عضله پا)دو موضوع‏ کاملا متفاوت می‏باشند و در نتیجه اگر صدمه‏ای به چنین شناگری وارد شود ناشی از شنا کردن خود اوست و نه عدم کمک معلم به وی.بدین‏ ترتیب به نظر می‏رسد که در حالت اخیر هم اگر فرد بالغ،با توجه به‏ شرایطش،در حکم همان فرد نابالغ باشد،حکم به مسئولیت مربی بلا وجه‏ نباشد؛مثل وقتی که شناگری،بدون کمترین اطلاع از فن شنا،صرفا به‏ اعتماد مربی که وی را به محل عمیقی در استخر یا دریا برده و او را از مواظبت خود مطمئن کرده است،به درون آب وارد می‏شود ولی مربی، بلافاصله پس از ورود به وی به آب،از او روی گردانده و از محل دور می شود و در نتیجه شناگر در آب غرق شده و جان می‏سپارد.
به دلیل همین شرط لزوم رابطه سببیت،به نظر نگارنده،غذا ندادن مادر به نوزاد شیرخوار،همان طور که قبلا دیدیم،موجب مسئول شناخته شدن‏ مادر در قبال مرگ نوزاد خواهد بود.لیکن هرگاه شخص بالغ رشیدی از پدر و مادر خود درخواست پول برای خرید غذا کند ولی آنان،به رغم‏ وظیفه‏ای که در مورد دادن نفقه به وی دارند،به او پول یا غذا ندهند و او از گرسنگی بمیرد،نمی توان پدر و مادر را قاتل(چه عمد و چه غیر عمد) دانست،زیرا مرگ فرزند در این حالت ناشی از گرسنگی بوده است،که‏ عدم اقدم پدر و مادر باعث ایجاد آن نبوده بلکه آنها تنها مانع تأثیر آن‏ نشده‏اند،و عدم ایجاد مانع برای مسئول شناخته شدن فرد در قبال نتیجه‏ حاصله کافی نیست.از این روست که به قول صاحب جواهر،«ترک‏ فعل‏ها در صورتی که علت تلف غیر آنها باشد موجب ضمان نمی گردند …».از سوی دیگر،در مورد نوزاد شیرخوار،به علت وابستگی تام‏ وی به مادر،نمی توان گرسنگی و عدم رفع آن را دو عامل مجزا دانسته و به تبع آن مادری را که با عدم اقدام به رفع گرسنگی نوزاد موجب مرگ‏ وی شده است از مسئولیت در قبال مرگ نوزاد مبرا دانست.
شرط سوم برای مسئول شناخته شدن تارک فعل در قبال مرگ یا صدمه جسمانی حاصله از ترک فعل،توانایی او برای انجام اقدام مورد نیاز می باشد.بنابراین پدری که فرزند خردسال خود را جهت آموزش شنا به‏ درون استخر وارد می‏سازد و با مشاهده غرق شدن وی او را نجات نمی دهد تنها در صورتی قاتل محسوب خواهد شد که توانایی نجات دادن وی را داشته و با این حال این کار را نکرده باشد.بنابراین مسئولیت شامل پدری‏ که خود اساس شنا بلد نیست تا بتواند فرزندش را نجات دهد نمی شود.^[۵۹] «قانون مجازات خودداری از کمک به مصدومین و رفع‏ مخاطرات جانی»مصوب سال ۱۳۵۴ نیز،همان طور که قبلا دیدیم، مجازات شدن فرد خودداری کننده از کمک را منوط به«متوجه نبودن هیچ‏ خطری به خود او یا دیگران»کرده است.همین طور اگر بیماری،که‏ تمایل به مردن دارد،خود مانع گذاشته شدن دستگاه تنفس مصنوعی از سوی پزشک یا پرستار شود،مسئولیتی متوجه آنها در قابل مرگ بیمار نخواهد بود.در صورت«تداخل وظایف»^[۶۰]،مثل اینه ناجی غریقی‏ تنها قادر به نجات دو طفل غریق باشد و از آن میان طفلی را که مورد علاقه بیشتر وی است یا با وی رابطه خویشاوندی نزدیکتری دارد نجات‏ دهد،مسئولیتی در قبال غرق شدن و مرگ طرف دوم متوجه او نخواهد بود.^[۶۱]
بالاخره شرط چهارم در مورد مسئول شناخته شدن تارک فعل آن است‏ که چگونگی مسئولیت وی بر اساس نوع عنصر روانی او خواهد بود.به‏ عبارت دیگر،برای اینکه تارک فعل به ارتکاب قتل عمدی یا ایراد ضرب‏ و جرح عمدی به دیگری محکوم شود باید این نتیجه مورد تمایل و نظر او بوده باشد،یعنی وی این نتیجه را خواسته باشد.بنابراین هرگاه ترک فعل‏ صرفا ناشی از سهل انگاری و غفلت او بوده باشد مسئولیت وی تنها به‏ ارتکاب قتل یا ایراد ضرب و جرح غیر عمدی خواهد بود.
این شرط نشان می‏دهد که هر چند،با توجه به بحث نسبتا مفصل فوق، امکان محکوم کردن تارک فعل به ارتکاب عمدی قتل یا ایراد صدمات‏ بدنی از لحاظ حقوق ایران و بسیاری از کشورهای دیگر وجود دارد،و نگارنده،برخلاف بعضی از حقوقدانان دیگر،این امر را به طور کلی منتفی‏ نمی داند،لیکن در عمل اثبات اینکه تارک فعل صرفا سهل انگاری نکرده‏ بلکه قصد و خواستهء قطعی وی از ترک فعل رسیدن به نتیجه مورد نظر بوده است و در نتیجه وی باید براساس قوانین ایران به قصاص محکوم شود بسیار مشکل خواهد بود.نتیجه آن می‏شود که در بسیاری از موارد تارک‏ فعل،با وجود شرایط سه گانه پیش گفته،تنها به ارتکاب جرایم غیر عمدی‏ علیه اشخاص محکوم گردد.
۳-۲- پیش بینی ترک فعل در قوانین جزایی و فعل ناشی از ترک فعل
در پیش نویس قانون جزائی انگلیس، به منظور اینکه ترک فعل نیز عنصر مادی قتل قرار گیرد، در تعریف قتل بجای کلمهٔ «کشتن»، اصطلاح «موجب مرگ دیگری شدن» بکار گرفته است.
با توجه به این پیش‌نویس، در جائی که فردی همسر یا هم منزل دیگری یا پدر، مادر یا قیم طفلی می‌باشد یا یکی از ساکنین خانه می‌باشد یا تعهد به مراقبت از دیگری نموده و این شخص مرتبط با او (یعنی همسر، هم منزل، طفل یا شخص مورد تعهد به مراقبت) در معرض خطر قرار گرفته است بگونه‌ای که اگر اقدامی صورت نگیرد، امکان آسیب دیدن او وجود دارد و شرائط و اوضاع و احوال بگونه‌ای است که عرفاً از وی انتظار انجام اقدامی برای نجات شخص در معرض خطر می‌رود، در این صورت فرد موظف به تلاش در جهت نجات دادن وی میباشد و اگر کوتاهی او در انجام وظیفه منجر به مرگ آن شخص شود، از بابت قتل غیرعمدی مسئول شناخته می‌شود. وظیفه اقدام در جهت نجات دادن دیگری از خطر آسیب‌جسمانی، می‌تواند از قرار داد یا تصدی شغلی که ماهیت آن کمک به نیازمندان است، ناشی شود.
در خصوص فعل ناشی از ترک فعل، دو نظر بین حقوقدانان وجود دارد:
عده‌ای از حقوقدانان معتقدند که موضوع فعل ناشی از ترک فعل، در حقوق جزائی محلی ندارد و آنچه مطرح است جرم فعل نشان از ترک فعل ناشی گردد. آقای دکتر باهری در مقام توضیح جرم فعل ناشی از ترک فعل می‌گویند: «هرگاه نتیجه مجرمانه بعللی که مربوط و مستند به فعل شخص نیست و در شرف وقوع باشد و ناظری که از عهده جلوگیری از حصول نتیجه مجرمانه و تحقق زیان بر می‌آید و می‌تواند با کوشش و سعی خود آن را عقیم سازد بی‌حرکت بماند و مجاهدتی بعمل نیاورد، آیا در این صورت نتیجه بحساب وی گذاشته می‌شود و با وی همان رفتاری می‌شود که هر گاه با کوشش و علم خود به نتیجه مجرمان می‌رسید خلاصه آیا ترک فعل که بدین‌گونه به یک فعل مثبت ارتباط می‌یابد، جرم است و مشمول مقررات جزائی می‌شود یا نه؟ مثال- ۱- نابینائی در شرف سقوط در چاه است و ناظری حال او را مشاهده می‌کند معذالک از راهنمائی او دریغ می‌ورزد؛ نابینا در چاه سقوط می‌کند و می‌میرد. مثال ۲- مادری از رضاعت طفل شیرخوار خویش امتناع می‌کند و کودک از گرسنگی جان می‌سپارد» و یکی از نویسندگان حقوقی، برای جرم فعل ناشی از ترک فعل، چنین مثال می‌زند:‌«مثال اول- یک نفر عابر سنگی را روی ریل راه‌آهن می‌بیند که در موقع عبور قطار ممکن است مانع مزبور باعث خارج شدن قطار از ریل شده و جان عده‌ای در خطر بیفتد. عابر مزبور از راه بی‌اعتنائی یا با خبث طینت از برداشتن مانع مزبور خودداری و بالنتیجه حادثه اتفاق می‌افتد. مثال دوم- شخصی که در حال غرق شدن است و ناظری از راه بی‌تفاوتی و کینه و دشمنی که با شخص مغروق دارد از نجات او خودداری می‌کند.»
نظر عده‌ای دیگر از حقوقدانان این است که حالت فعل ناشی از ترک فعل وجود دارد و آن در جائی است که فعل مجرمانه ارتکابی توسط متهم از ترک فعل (او یا دیگری) ناشی شده باشد به دیگر سخن، ترک فعل زمینه ساز تحقق فعل بوده است.
در این زمینه، آقای دکتر آزمایش معتقدند که حقوقدانان در کتب کیفری خود واقعهٔ حادث شده از ترک فعل متهم را بعنوان فعل محسوب نموده و عنوان آن را فعل ناشی از ترک فعل گذاشته‌اند در حالیکه این همان ترک فعل است و هیچگونه تفاوتی با آن ندارد. در واقع، تفاوت فعل ناشی از ترک فعل و ترک فعل در این است که در مورد اول، فعل مجرمانه‌ای ارتکاب می‌یابد که منجر به تحقق نتیجه ممنوعه‌ای میگردد و ارتکاب این فعل مجرمانه در اثر ترک فعلی است که قبل از آن صورت گرفته است و اگر آن ترک فعل نبود، این فعل صورت نمی‌گرفت در حالیکه در ترک فعل، صرفاً ترک (عدم انجام) یک فعل مثبت است که منجر به بروز نتیجه ممنوعه می‌شود. ایشان برای فعل ناشی از ترک فعل مثالهای زیر را مطرح می‌نمایند:
▪ مثال اول: راننده‌ای، اتومبیل خود را در اختیار تعمیرکار اتومبیل قرار می‌دهد و آن تعمیر کار تعهد می کند که آن را بازدید فنی نموده و سیم ترمزش را تعویض نماید تعمیرکار سهل‌انگاری نموده سیم ترمز را تعویض نمی‌کند و هنگام مراجعت راننده، اتومبیل را با اطمینان دادن باینکه تمام اشکالاتش بر طرف شده است، به وی تحویل می‌دهد. راننده در هنگام رانندگی در بزرگراه بعلت پاره شدن سیم ترمز قادر به متوقف ساختن اتومبیل خود نمی‌شود و در اثر برخورد اتومبیل با عابر پیداده وی کشته می‌شود.
▪ مثال دوم: راننده یک اتومبیل با آنکه می‌داند سیم ترمز وسیله نقلیه‌اش پاره شده است، سهل‌انگاری نموده آن را تعویض نمی‌نماید و در زمان مواجه شدن با یک کودک در حین رانندگی، اتومبیل خود را نمی‌تواند متوقف سازد و کودک را زیر می‌گیرد که در نتیجه، وی می‌میرد. وجه اختلاف این دو مثال در فردی است که مرتکب ترک فعل (عد تعویض سیم ترمز) شده است که در مثال اول، شخص ثالث و در مثال خود متهم می‌باشد. در مواردی که مرتکب ترک فعل و فعل ناشی از آن خود متهم می‌باشد، مرتکب بابت فعل است که مجازات می‌شود؛ یعنی در مثال دومی که مطرح شد، متهم بخاطر ارتکاب قتل در اثر بی‌مبالاتی (قتل در حکم شبه عمدی) مجازات شود ولی در مورد مثال اول، این مسئله مطرح می‌شود که آیا راننده مسئول است یا تعمیر کار اتومبیل؟ در اینجاست که فایدهٔ طرح حالت فعل ناشی از ترک فعل مشخص می‌شود؛ زیرا در این مورد اگر بخواهیم مرتکب فعل را مسئول بدانیم، این امر بر خلاف قواعد مسئولیت کیفری است؛ چرا که وی فی‌الوقع هیچگونه خطائی را مرتکب نشده است و بنابراین مرگ مجنی علیه قابل انتساب به وی نمی‌باشد. همچنین اگر بخواهیم مرتکب ترک فعل را مسئول بدانیم با این مشکل مواجه می‌شویم که در قانون مجازات اسلامی امکان ارتکاب قتل بوسیله ترک فعل مطرح نشده است، بدین لحاظ بنظر می‌رسد که راه‌حل حقوقی برای رهائی از این دو محظور، پذیرش تأسیس حقوق فعل ناشی از ترک فعل می‌باشد.
از میان دیدگاه های مطرح شده در فوق، اگر چه دیدگاه اول مشهور و مورد قبول غالب علمای حقوق می‌باشد ولی با اینحال، دیدگاه اخیر قابل تأمل بنظر می‌رسد.
فصل چهارم
بررسی ترک فعل منجر به قتل
از دیدگاه فقهی و حقوقی
۴-۱- تعارض و راه حل حقوقدانان غرب
جرائم به لحاظ عنصر مادی (علت فاعلی از منظر فلسفی) به دو دسته تقسیم می شوند: جرایمی که عنصر مادی آنها فعل ایجابی است و جرائمی که عنصر مادی آنها فعل سلبی (فعل ناشی از ترک فعل)است. توجه ما در این مقاله بیشتر بر مورد قتل خواهد بود. بنابراین سوالی که مطرح می شود این است که آیا جرم قتل، که عموماً تصور بر این است که با افعال ایجابی مانند ضربه ی چاقو ، خفه کردن ، شلیک گلوله و … به وقوع می پیوندد آیا می تواند با فعل سلبی (یعنی فعلِ ترک) واقع شود؟
فرض کنیم کودکی در حال غرق شدن است یا فردی از شدت گرسنگی در حال مرگ است. اگر کسی با این موقعیت مواجه شود و از نجات آنان خودداری کند ، آیا با این خودداری ، او را باید قاتل شناخت یا نه ؟ در نظام های حقوقی غربی ممکن است است چنین فردی قاتل شناخته نشود. البته ممکن است از لحاظ اخلاقی کار آن فرد مذموم باشد اما به لحاظ قانونی ، فرد جرمی را مرتکب نشده است.
در واقع در نظام های حقوقی غربی تمایز قاطعی میان امر اخلاقی و امر حقوقی وجود دارد و مرز این دو نمی تواند از میان برداشته شود. اگر امر اخلاقی تبدیل به امر حقوقی شود تعارضی در آزادی فرد پیش می آید. بنا به مکتب فرد گرایی ، یک اصل اخلاقی نمی تواند تبدیل به قانون شود. دو اشکال در این رابطه وجود دارد:

1. 1. این امر موجب نفی آزادی های فردی می شود. چون بدین وسیله فردی ممکن است بدون التزام نظری به مکتب اخلاقی خاصی ، مجبور باشد التزام عملی به آن مکتب اخلاقی داشته باشد.

1. 1. اشکال بعدیِ تبدیل باید های اخلاقی به باید های قانونی این است که حدود این باید ها نامتعین است چون این باید ها ، باید هایِ صوری هستند نه مادی. اما باید های قانونی، باید های مادی و متعین می باشند و حدود آن ها می بایست ترسیم شود.

زمانی که یک دستور اخلاقیِ صوریِ یک مکتب اخلاقی خاص ، مانند قاعده ی زرین مکتب اخلاقی کانت ، بدل به یک اصل قانونی شود، حدود مصداقی این اصل متعین نیست و بنابراین هر کسی براساس قرائت خاص خود، ممکن است امر خاصی را غیر قانونی و مستوجب مجازات بداند. طرفداران قانونی کردن اصول اخلاقی پاسخ می دهند: مسئله ی تعین و حدود باید بوسیله ی عرف و عقل عرفی^[۶۲] حل شود.^[۶۳]
اما پاسخ آنها مسئله را حل نمی کند چون مسلماً چنین عقلی در عصر پست مدرن مورد تشکیک جدی واقع شده است.
اما اگر جلوی ورود هر عنصر اخلاقی را در قانون بگیریم ، ممکن است جامعه بوسیله ی بی اعتناییِ اخلاقی، به یک انحطاط اخلاقی دچار شود. بنابراین در عمل می بینیم در نظام های حقوقی غربی ، برای جلوگیری از انحطاط اخلاقی جامعه در مواردی ، فعلِ ترکِ منجر به قتل، به عنوان مثال، جرم محسوب شده و تارک فعل قاتل به حساب آمده است. به دلیل نبود مبنای فقهی مستحکم، متفکران و حقوقدانان غربی برای حل این تعارض ، روی به سوی مکاتب سودگرایی ، قراردادگرایی و وظیفه گرایی آورده اند^[۶۴] و مسئولیت ترک فعل را با قرارداد و وظیفه ناشی از تعهد، تبیین کرده اند که در واقع، همه ی آنها مبتنی بر فردگرایی و پذیرش اختیاری مسئولیت هستند. اما در عمل هر آنچه که با این فرد گرایی و پذیرش اختیاری تعارض پیدا کند نفی می شود. بنابراین در نهایت هیچ اصل عینی مستقل از افراد وجود ندارد که تعارض میان آزادی فردی و اخلاقی شدن قوانین را از میان بردارد. پایه ی سست قرارداد گرایی و وظیفه ناشی از قراداد ، نمی تواند مبنای فلسفی محکمی برای حل این تعارض باشد. ما معتقدیم نظام فقهی اسلامی، مبتنی بر نگاهی عمیق الهی به وجود انسان و حرمت نفس است و مسئولیت الهی انسانها در قبال جان افراد دیگر در این نظام ، تعارض میان آزادی و اخلاقی کردن قوانین از میان بر می خیزد.
متأسفانه بعضی حقوقدانان کشور ما، گمان کرده اند آنچه در فقه اسلامی وجود دارد همان چیزی است که مثلاً در حقوق انگلستان وظیفه اقدام نامیده می شود. به عنوان مثال جناب دکتر میر محمد صادقی در مقاله ای در همین موضوع پس از اشاره به موضع فقه اسلامی در این موارد می گوید: « به نظر می رسد که در همه موارد فوق نوعی وظیفه اقدام، یعنی آنچه که در حقوق انگلستان به شرحی که قبلاً گذشت «Duty to act» نامیده شده است، وجود داشته و همین باعث مسئول شناخته شدن تارک فعل می باشد. در صورت فقدان چنین وظیفه ای، صرف عدم جلوگیری از مرگ یا ورود صدمه و جراحت به دیگری، به رغم توانایی بر انجام این کار و به رغم تمایل تارک فعل به تحقق این نتیجه، هر چند از لحاظ اخلاقی کاملاً مذموم و ناپسند می باشد ولی، همان طور که برخی از فقها تصریح نموده اند، هیچ گونه مسئولیتی را برای تارک فعل (که صرفاً مانع مرگ یا ضرب و جرح نشده است نه اینکه باعث آن شده باشد) به دنبال نخواهد داشت.»^[۶۵] به نظر می رسد مولف این مقاله ، به عمق مبنای فقهی فتاوای فقهای ما پی نبرده اند و تحت تأثیر متفکرین غربی گمان کرده اند که مبنای حکم فقهای ما نیز فرد گرایی است!
۴-۲- نظر حقوقدانان ایرانی
در مورد نقش ترک فعل در وقوع جرم قتل عمدی بین حقوقدانان اختلاف نظر دیده میشود. بعضی با استناد به موازین فعلی قانون مجازات اسلامی ارتکاب قتل عمد با ترک فعل را مردود دانسته و در مقابل عده ای آن را پذیرفته اند.
۴-۲-۱- نظر مخالفین
در مخالفت با نظریۀ قتل عمدی از طریق ترک فعل، بعضی از حقوقدانان معتقدند: به جز در موارد مخصوص و استثنایی برای انجام قتل یک عمل مادی یعنی یک فعل لازم است. این عمل را مرتکب باید بخواهد (سوءنیت عام) و تا عمل را نخواهد، نمیتواند نتیجه را بخواهد. به عبارت دیگر، نمیتوان نتیجه را خواست ولی عمل را انجام نداد. عقیدۀ بعضی از حقوقدانان بر این است که حتی رویۀ قضایی نیز برای احراز قتل عمد، انجام عمل مثبت مادی از سوی قاتل را لازم میداند.
به نظر بعضی قانونگذار دربندهای سه گانۀ مادۀ ٢٠۶ ق.م.ا که راجع به قتل است ازواژه کار استفاده کرده و کار معادل فعل است، یعنی اینکه متهم باید فعلی را انجام دهدو چون در این ماده به ترک فعل اشاره نکرده، با در نظر گرفتن مادۀ ٢ ق.م.ا که فعل یا ترک فعلی را جرم میداند که برای آن مجازات تعیین شده باشد، نباید قایل به وقوع قتل عمد از طریق ترک فعل شد. به عبارت دیگر قتل عمد دانستن چنین ترک فعلی . مخالف اصل قانونی بودن جرم و مجازات است ، مخالفان وقوع قتل عمد از طریق ترک فعل، برای تقویت نظر خود به بند ٢ مادۀ واحدۀ قانون مجازات خودداری از کمک به مصدومین و رفع مخاطرات جانی ١٣۵۴ استناد میکنند که به موجب آن: هر گاه کسانی که حسب قانون یا وظیفه مکلفند به اشخاص آسیب دیده یا اشخاصی که در معرض خطر جانی قراردارند کمک کنند از اقدام لازم و کمک به آنها خودداری کنند، به حبس جنحهای از شش ماه تا سه سال محکوم
خواهند شد. طبق این نظر، بند ٢ مادۀ واحده، جایگزین قتل ناشی از ترک فعل شده است. بنابراین چون در این بند به قتل عمد اشاره نشده است، این سکوت را باید به نفعمتهم تفسیر کنیم.
دلیل دیگر مخالفان ممکن است استناد به قاعدۀ تدرءالحدود بالشبهات باشد. مفاداجمالی قاعده آن است که در مواردی که وقوع جرم یا انتساب آن به متهم یا مسئولیت و استحقاق مجازات وی به جهتی محل تردید باشد، به موجب این قاعده باید جرم ومجازات را منتفی دانست. این قاعده از نظر حقوقدانان اسلامی از قواعد تفسیری است و . با قاعده تفسیر به نفع متهم از جهاتی همتایی دارد.
۴-۲-۲- نظر موافقین
بعضی از حقوقدانان معتقدند: در صورتی که تارک فعل قانوناً یا به موجب قرارداد وتوافق مکلف به انجام فعل باشد و به قصد سلب حیات از دیگری از انجام آن خودداری کند، آن ترک فعل عنصر مادی جرم قتل محسوب میشود . بر این اساس چنانچه فردی به هر نحو حیات دیگری را به خود وابسته ساخته و متعهد به انجام وظایفی در حفظ زندگی وی شود اگر با ترک فعل خویش به طور غیر مستقیم حیات متعهد له را به مخاطره افکند در صورت وقوع جنایت و احراز عمد، به قصاص محکوم میگردد. بعضی از حقوقدانان در مورد مادۀ ٢٠۶ ق.م.ا و اینکه قانونگذار در این ماده فقط به “کار” اشاره کرده که معنایی غیر از ترک فعل دارد، معتقدند:
کانون توجه مقنن در این ماده احصاء رکن معنوی قتل عمدی است و مقنن به هیچ »وجه در مقام بر شمردن موارد عمل مرتکب نیست، در عین حال از متن ماده نیز عدم « امکان وقوع قتل عمدی با ترک فعل استنتاج نمیشوداز نظر این گروه ترک فعلی که انجام آن وظیفۀ مکلف باشد با حصول شرایطی این قابلیت را دارد که موجب تحقق قتل عمدی شود یعنی چنانچه تارک فعل بداند عملی راکه ترک میکند با قتل دیگری ملازمه دارد، در صورت وقوع قتل در معرض اتهام قتلعمدی قرار دارد. حقوقدانانی که به نقش ترک فعل در وقوع جرم قتل عمدی باور دارند،
بررسی امکان ارتکاب قتل عمدی از طریق ترک فعل در فقه و حقوق کیفری ایران موضوع را از باب تسبیب پیگیری کردهاند و عقیده دارند که ترک فعل سبب وقوع مرگ شده است.
۴-۳- نظر فقها در خصوص ترک فعل و موضع فقه اسلامی
فقها در کتب فقهی خود بر ضابطۀ مشخصی در مورد نقش ترک فعل در جرم قتل عمدی تاکید نکرده و بیشتر به بررسی موردی پرداختهاند. هر چند به نظر بعضی ازحقوقدانان، فقها عموماً ارتکاب قتل عمد با ترک فعل را با تاکید بر ضرورت رابطۀ سببیت پذیرفته‌اند، علی رغم این مطلب، بین فقها نیز در این خصوص اختلاف نظر است.
۴-۳-۱- نظر مخالفین
بعضی از فقها وقوع قتل عمد با ترک فعل را محل تردید دانستهاند، با این توضیح،مرگ که یک امر وجودی است، نمیتواند ناشی از یک امر عدمی باشد . بر اساس این نظر فقط فعل میتواند رکن مادی قتل باشد و ترک فعل این توانایی و قابلیت را ندارد که سبب یک امر وجودی یعنی قتل شود، حتی اگر شخص تارک عملی را ترک کرده باشد که موظف به انجام آن بوده است.بعضی دیگر نیز در موافقت با این نظر، رابطۀ سببیت را در این نوع قتل مخدوش در این حالت به علت خدشه در رابطۀ سببیت، دانسته‌اند انتساب قتل به تارک فعل محل تردید است. بعضی از فقهای اهل سنت نیز در فرضی که شخصی دیگری را حبس و از رساندن آب و غذا به وی خودداری میکند، در صورت مرگ زندانی، حبس کننده را ضامن نمیدانند، به این دلیل که رابطۀ سببیت موجود نیست .
۴-۳-۲- نظر موافقین
در مقابل نظر فوق، به نظر عدهای دیگر از فقها، اگر جانی محبوس را از طعام وشراب منع کند، چنانچه مدت حبس وی به گونهای باشد که معمولاً افراد محبوس درآن مدت زنده نمیمانند، در صورت وقوع مرگ، قتل عمدی خواهد بود، هر چند جانی طبق این نظر ترک فعل نه تنها قصد قتل نداشته باشد میتواند رکن مادی قتل عمد باشد که حسب مورد میتواند نوعاً کشنده باشد و در اینصورت نیازی به اثبات قصد قتل تارک نیست. به نظر بعضی از فقهای اهل سنت سبب مرگ ممکن است ایجابی (فعل) یا سلبی(ترک فعل) باشد. بر اساس این نظر ترک فعل نیز میتواند سبب قتل شود مانند اینکه کسی شخص ناتوانی را در محلی بازداشت کند و از رساندن آب و غذا به وی عمداً خودداری کند و در اثر ترک فعل وی مجنی علیه فوت کند.
چنانچه جانی فعلی را ترک کند که حیات قربانی بر انجام آن فعل » : بعضی معتقدندمترتب است، قتل ارتکابی عمدی خواهد بود. مثلا مادر در مدتی بچۀ خود را شیر ندادهو این مدت به میزانی است که کودک معمولاً در آن مدت میمیرد و یا جانی شخصی رادر اتاقی زندانی میکند و به وی آب و غذا نمیرساند به نحوی که این شخص معمولاً در شناسایی ترک فعل به « اثر نرسیدن آب و غذا در آن مدت تلف میشود.
عنوان رکن مادی جرم قتل عمد از نقاط قوت این نظریه است اما مثالهای این نظریه ازمصادیق ترک فعل نیستند. در فرضی که جانی، شخصی را در اتاقی زندانی میکند و بهوی آب و غذا نمیرساند و محبوس در اثر آن میمیرد، در مجموع رفتار ارتکابی متهم،فعل و ترک فعل موجب قتل میباشد. البته در این فرض بعضی از حقوقدانان اعتقاد به فعل ناشی از ترک فعل دارند که به موجب آن جرم انجام شده یا اقدام به ارتکاب فعل غیر قانونی در شرایطی است که مرتکب خود قانوناً مکلف به حفظ ارزشهایی چون جان،مال و آزادی دیگران است ، این نظر در تعارض با مادۀ ٢ قانون مجازات اسلامی است که فقط فعل یا ترک فعلی را که برای آن مجازات تعیین شده باشد، جرم میداند و به فعل ناشی از ترک فعل اشاره نکرده است، هرچند که بعضی از حقوقدانان نیز با عنوان فعل ناشی از ترک فعل مخالفند وآن را نوعی فعل میدانند. در مثال مزبور یعنی حبس دیگری و نرساندن آب و غذا به وی، بعضی از فقها علی رغم مخالفت با ارتکاب قتل عمد از طریق ترک فعل، معتقد به قتل عمدی هستند که ظاهراً رفتار تارک را فعل و ترک فعل دانسته‌اند.
۴-۳-۳- موضع فقه اسلامی

برای بیان این قسمت باید بگوییم که تقیه شیوه­ای برای مبارزه است یعنی نوعی تاتیک برای مبارزه با انحرافات است که از این طریق بتوانیم دین و جان و مال خود را حفظ کنیم. این نکته را نیز اضافه کنیم که این روش برای مبارزه، روشی دائمی نیست بلکه در جای خود و با توجه به شرایط می­بایست از آن استفاده کرد و الّا در جایی که شرایط برای گفتنِ سخنِ حق و یا گرفتن حقی، مساعد است و هیچ خطری شخص را تهدید نمی­کند نباید از تقیه استفاده کرد. ولی در آخرالزمان به دلیل این که آن شرایطِ مساعد، مهیا نیست استفاده از تقیه کاربرد بیشتری خواهد یافت. لذا در روایتی امام صادق فرمود: «إِذَا تَقَارَبَ الزَّمَانُ کَانَ أَشَدَّ لِلتَّقِیَّهِ»^[۳۴۵]: هنگامی که زمان (ظهور) نزدیک شد تقیّه شدیدتر می­گردد.

از دیگر نمودهای تقیه، سکوت کردن در آن روزگار است که در روایتی جابر بن عبدالله انصاری برای ارائه راهکار در مقابله با بلاها و انحرافات آخرالزمان از امام باقر سؤال کرد: «یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ فَمَا أَفْضَلُ مَا یَسْتَعْمِلُهُ الْمُؤْمِنُ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ»؟ بعد امام فرمود: «حِفْظُ اللِّسَانِ وَ لُزُومُ الْبَیْتِ»^[۳۴۶]: ای پسر رسول خدا! شایسته­ترین کاری که مؤمن می ­تواند در آن زمان انجام دهد چیست؟ ایشان فرمودند: نگه داشتن زبان و خانه نشینی.
و در روایت دیگری رسول خدا فرمودند: «ثَلَاثٌ مُنْجِیَاتٌ تَکُفُّ لِسَانَکَ وَ تَبْکِی عَلَى خَطِیئَتِکَ وَ تَلْزَمُ بَیْتَکَ‏»^[۳۴۷]: سه چیز نجات دهنده است: زبانت را نگه دار، و بر گناهانت گریه کن و ملازم خانه­ات باش.
۴-۱-۵- کناره گیری از مردم
امام رضا فرمودند: «یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ تَکُونُ الْعَافِیَهُ عَشَرَهَ أَجْزَاءٍ تِسْعَهٌ مِنْهَا فِی اعْتِزَالِ النَّاسِ وَ وَاحِدَهٌ فِی الصَّمْت‏»^[۳۴۸]: بیاید روزگاری بر مردم که سلامتی در آن ده جزء داشته باشد که از آن ده جزء، نه قسمت آن در کناره گیری از مردم و یک بخش آن در سکوت می­باشد.
بهتر است این روایت را از دو جهت مورد بررسی قرار دهیم:
الف. مراد از «الناس» در این روایت چه دسته­ای از مردم هستند که باید از ایشان دوری کرد؟
ب. چرا بیشترین قسمت سلامتی را دور بودن از این دسته از مردم بیان فرموده است؟
در پاسخ به قسمت اول باید گفت که احتمال زیاد مراد از «مردم» اکثریت آنان و تفکر حاکم بر ایشان است که آن تفکر نیز در اغلب موارد غلط می­باشد.
و در پاسخ به سؤال دوم باید گفت که در روایتی داریم که امام باقر فرمود: « یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ یَکُونُ فِیهِ أَحْسَنُهُمْ‏ حَالًا مَنْ‏ کَانَ‏ جَالِساً فِی بَیْتِه‏»^[۳۴۹]: روزگاری بر مردم خواهد آمد که بهترین مردم به لحاظ وضع روحی کسی است که در خانه­اش نشسته باشد.
که مراد از خانه نشینی توجه به امر تربیت خانواده خود می­باشد و نه گوشه نشینی و دست روی دست گذاشتن. که در قسمت مقابله با ضعف تربیتی در خانواده­ها به این مطلب بیشتر می­پردازیم.
و در روایت دیگر امام صادق فرمود: «طُوبَى لِعَبْدٍ نُوَمَهٍ عَرَفَ النَّاسَ فَصَاحَبَهُمْ بِبَدَنِهِ وَ لَمْ یُصَاحِبْهُمْ فِی أَعْمَالِهِمْ بِقَلْبِهِ فَعَرَفُوهُ فِی الظَّاهِرِ وَ عَرَفَهُمْ‏ فِی الْبَاطِنِ»^[۳۵۰]: خوشا به حال مرد گمنامى که مردم به او توجّهى ندارند، او مردم را مى‏شناسد و با جسمش با ایشان همدم است ولى در دل خویش و در کردارشان با آنان همراه نیست، مردم ظاهر وى را شناخته‏اند، و او بر باطن مردم آگاهى یافته است.
و در روایت دیگری امام علی فرمود: «إِنَّ مِنْ وَرَائِکُمْ فِتَناً مُظْلِمَهً عَمْیَاءَ مُنْکَسِفَهً لَا یَنْجُو مِنْهَا إِلَّا النُّوَمَهُ قِیلَ یَا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ وَ مَا النُّوَمَهُ قَالَ الَّذِی یَعْرِفُ النَّاسَ وَ لَا یَعْرِفُونَه‏»^[۳۵۱]: به راستی که بعد از شما فتنه­هایی باشد تاریک و کور کننده و گرفتار شده از آن نجات نیابد مگر «نُوَمَه». گفته شد: «نُوَمَه» چیست؟ فرمود: او کسی است که مردم را می شناسد ولی مردم او را نمی شناسند.
و در روایت دیگری امام علی، «نُوَمَه» را این گونه معرفی می نماید: «الساکت فی الفتنه، فلا یبدو منه شی‏ء»^[۳۵۲]: کسی که در فتنه ساکت باشد و هیچ چیزی از او ظاهر نشود.
و در جای دیگر فرمود: «الَّذِی لَا یَدْرِی النَّاسُ مَا فِی نَفْسِه‏»^[۳۵۳]: او کسی است که مردم ندانند در درون او چه می­گذرد. (یعنی چیزی از خود برزو ندهد تا حلقه آویز دست مردم گردد.)
و در روایت دیگری است که امام صادق فرمود: «طُوبَى‏ لِعَبْدٍ نُوَمَهٍ عَرَفَ النَّاسَ فَصَاحَبَهُمْ بِبَدَنِهِ وَ لَمْ یُصَاحِبْهُمْ فِی أَعْمَالِهِمْ بِقَلْبِهِ فَعَرَفُوهُ فِی الظَّاهِرِ وَ عَرَفَهُمْ فِی الْبَاطِن‏»^[۳۵۴]: خوشا به حال بنده گمنام، که مردم را شناخته، با بدنش با ایشان رفاقت می­ کند و با قلبش با ایشان در عمل مخالفت نماید پس مردم او را در ظاهر بشناسند و او مردم را در باطن بشناسد.
و در روایت دیگری رسول خدا۳ در بیان راهکار فرمود: «فإذا رأیتموه فباینوهم و احذروهم فی الله فإنهم حرب لله و لرسوله و الله و رسوله منهم بریء»^[۳۵۵]: پس چون این مردم را با این کیفیت دیدید از آنها فاصله بگیرید و اگر می­توانید آنها را نهی کنید و از ایشان بترسید برای خدا؛ زیرا این جماعت در حال جنگ با خدا و رسول او هستندو خداوند و رسولش از آنها بیزارند.
و در روایتی پیامبر به ابن مسعود وصیت فرمود که: «یَا ابْنَ مَسْعُودٍ … فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ الزَّمَانَ مِنْ أَعْقَابِکُمْ فَلَا تُسَلِّمُوا فِی نَادِیهِمْ وَ لَا تُشَیِّعُوا جَنَائِزَهُمْ وَ لَا تَعُودُوا مَرْضَاهُمْ فَإِنَّهُمْ یَسْتَنُّونَ بِسُنَّتِکُمْ وَ یُظْهِرُونَ بِدَعْوَاکُمْ وَ یُخَالِفُونَ أَفْعَالَکُمْ فَیَمُوتُونَ عَلَى غَیْرِ مِلَّتِکُمْ أُولَئِکَ لَیْسُوا مِنِّی وَ لَا أَنَا مِنْهُمْ … یَا ابْنَ مَسْعُودٍ عَلَیْهِمْ لَعْنَهُ اللَّهِ مِنِّی وَ مِنْ جَمِیعِ الْمُرْسَلِینَ وَ الْمَلَائِکَهِ الْمُقَرَّبِینَ وَ عَلَیْهِمْ غَضَبُ اللَّهِ وَ سُوءُ الْحِسَابِ فِی الدُّنْیَا وَ الْآخِرَهِ وَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى «لُعِنَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْ بَنِی إِسْرائِیلَ إِلَى قَوْلِهِ وَ لکِنَّ کَثِیراً مِنْهُمْ فاسِقُونَ»^[۳۵۶]»^[۳۵۷] : پسر مسعود! هر که از نسل شما آن زمان را در یابد بر آن مردم سلام نکند، و بر جنازهاشان حاضر نگردد و مریضانشان را عیادت ننماید، که آنها به روش شما و به‏ عقاید و به گفته‏هاى شما تظاهر می­نمایند ولى با کردارهایتان مخالفت می­ورزند و بر غیر دین شما مى‏میرند، آنها از من نیستند و من از آنها نیستم. پسر مسعود! بر آنها با لعنت خدا از جانب من و از طرف همه مسلمانان و ملائکه مقرب درگاه الاهی و بر آنها باد خشم وغضب الاهی و بدی حساب در دنیا و آخرت و خدای متعال هم فرمود: «از میان فرزندان اسرائیل، آنان که کفر ورزیدند، -تا آنجا که فرمود- این [کیفر] به خاطر آن بود که عصیان ورزیده و [از فرمان خدا] تجاوز مى‏کردند.».
و در روایت دیگری رسول خدا فرمود: «یَا ابْنَ مَسْعُودٍ سَیَأْتِی مِنْ بَعْدِی أَقْوَامٌ … لَا تُجَالِسُوهُمْ فِی الْمَلَإِ وَ لَا تُبَایِعُوهُمْ فِی الْأَسْوَاقِ وَ لَا تَهْدُوهُمُ الطَّرِیقَ وَ لَا تَسْقُوهُمُ الْمَاءَ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى « مَنْ کانَ یُرِیدُ الْحَیاهَ الدُّنْیا وَ زِینَتَها نُوَفِّ إِلَیْهِمْ أَعْمالَهُمْ فِیها وَ هُمْ فِیها لا یُبْخَسُونَ»^[۳۵۸] الْآیَهَ یَقُولُ اللَّهُ تَعَالَى «مَنْ کانَ یُرِیدُ حَرْثَ الدُّنْیا نُؤْتِهِ مِنْها وَ ما لَهُ فِی الْآخِرَهِ مِنْ نَصِیبٍ»^[۳۵۹]»^[۳۶۰]: اى پسر مسعود با آنان در اجتماع هم‏نشینى ننمائید در بازار با ایشان خرید و فروش نکنید، راه را نشانشان ندهید، آبشان ندهید. خداى تعالى فرموده: کسانى که زندگى دنیا و زیور آن را بخواهند [جزاى‏] کارهایشان را در آنجا به طور کامل به آنان مى‏دهیم، و به آنان در آنجا کم داده نخواهد شد. و خداى تعالى می­فرماید: «کسى که کِشت آخرت بخواهد، براى وى در کِشته‏اش مى‏افزاییم، و کسى که کِشت این دنیا را بخواهد به او از آن مى‏دهیم و[لى‏] در آخرت او را نصیبى نیست.»
و در روایت دیگری امام علی فرمود: «خَالِطُوا النَّاسَ بِأَلْسِنَتِکُمْ وَ أَبْدَانِکُمْ وَ زَایِلُوهُمْ بِقُلُوبِکُمْ وَ أَعْمَالِکُمْ‏»^[۳۶۱]: با مردم با زبان و بدن در تماس باشید ولی با دل ایشان نباشید و با اعمال از ایشان فرق داشته باشید.
۴-۱-۶- صبر بر بلاها
خدای متعال در قرآن فرمودند: «لَتُبْلَوُنَّ فی‏ أَمْوالِکُمْ وَ أَنْفُسِکُمْ وَ لَتَسْمَعُنَّ مِنَ الَّذینَ أُوتُوا الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکُمْ وَ مِنَ الَّذینَ أَشْرَکُوا أَذىً کَثیراً وَ إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا فَإِنَّ ذلِکَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ»^[۳۶۲]
امام صادق از پیامبر نقل کند که فرمود: «خَالِطُوا الْأَبْرَارَ سِرّاً وَ خَالِطُوا الْفُجَّارَ جِهَاراً وَ لَا تَمِیلُوا عَلَیْهِمْ فَیَظْلِمُوکُمْ فَإِنَّهُ سَیَأْتِی عَلَیْکُمْ زَمَانٌ لَا یَنْجُو فِیهِ مِنْ ذَوِی الدِّینِ إِلَّا مَنْ ظَنُّوا أَنَّهُ أَبْلَهُ وَ صَبَّرَ نَفْسَهُ عَلَى أَنْ یُقَالَ أَنَّهُ أَبْلَهُ لَا عَقْلَ لَهُ»^[۳۶۳]: سازگارى با مردم نصف ایمان است و نرمى با آنها نصف زندگى است. سپس امام صادق فرمود: با نیکان در پنهان آمیزش کنید و با بدکاران در آشکار، و بر آنها حمله نکنید که بر شما ستم کنند، زیرا زمانى براى شما پیش آید که از دینداران نجات نیابد، جز آنکه را مردم ابلهش دانند و خود او هم آماده باشد و تحمل کند که به او گویند ابله و بی­عقل است.
و در روایت دیگری امام صادق از رسول خدا در بیان راهکارهای مقابله با انحرافات آخرالزمان نقل می­ کند که فرمود: «فَمَنْ أَدْرَکَ ذَلِکَ الزَّمَانَ فَصَبَرَ عَلَى الْفَقْرِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَى الْغِنَى وَ صَبَرَ عَلَى الْبِغْضَهِ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَى الْمَحَبَّهِ وَ صَبَرَ عَلَى الذُّلِّ وَ هُوَ یَقْدِرُ عَلَى الْعِزِّ آتَاهُ اللَّهُ ثَوَابَ خَمْسِینَ صِدِّیقاً مِمَّنْ صَدَّقَ بِی.»^[۳۶۴]: پس کسى که به آن زمان برسد و بر فقر صبر کند، با آنکه بر ثروت توانائى داشته باشد و بر دشمنى مردم صبر کند با آنکه بر دوستى توانا باشد (یعنى بتواند از راه از دست دادن دین و پیروى هوس جلب دوستى کند، ولى نکند) و بر ذلت صبر کند، با آنکه بر عزت توانا باشد، خدا ثواب پنجاه صدیق از تصدیق‏کنندگان مرا به او دهد.
و در روایتی عبدالله ابن مسعود فرمود: «سیلیکم أمراء یفسدون وما یصلح الله بهم أکثر، فمن عمل منهم بطاعه الله فلهم الأجر وعلیکم الشکر، فمن عمل منهم بمعصیه الله فعلیهم الوزر وعلیکم الصبر»^[۳۶۵]: زود است سلطنت کنند بر شما فرماندهانی که فساد می­ کنند، و آنچه را خدا اصلاح می­ کند بیشتر است پس هر کس از ایشان عمل کند به طاعت خدا، برای ایشان است اجر و بر شماست شکرگذاری، و هر کس از ایشان عمل به معصیت کرد، برای ایشان است گناه و برشماست صبر کردن.
و در روایت دیگری امام علی فرمود: «طُوبَى لَهُمْ عَلَى صَبْرِهِمْ عَلَى دِینِهِمْ فِی حَالِ هُدْنَتِهِمْ وَ یَا شَوْقَاهْ إِلَى رُؤْیَتِهِمْ فِی حَالِ ظُهُورِ دَوْلَتِهِمْ وَ سَیَجْمَعُنَا اللَّهُ وَ إِیَّاهُمْ فِی جَنَّاتِ عَدْن‏»^[۳۶۶]: خوشا به حال مؤمنین آخرالزمان که در زمان صلح و آرامش بر دینشان شکیبائى ورزیدند. هان از اشتیاق به دیدار ایشان در زمان ظهور دولتشان، خدا ما و ایشان را در بهشت برین جمع گرداند.
و لذا در بسیاری از روایات داریم که حاکی از آن است که مؤمن، محکم است و در برابر بلاها زود تسلیم نمی­ شود و ایمانش را از دست نمی­دهد، همان­طور که در روایتی امام باقر فرمود: «الْمُؤْمِنُ أَصْلَبُ مِنَ الْجَبَلِ الْجَبَلُ یُسْتَقَلُّ مِنْهُ‏ وَ الْمُؤْمِنُ لَا یُسْتَقَلُّ مِنْ دِینِهِ شَیْ‏ءٌ»^[۳۶۷]: مؤمن از کوه سفت­تر است زیرا از کوه کم می شود ولی از دین مؤمن –در مقابل انحرافات و سختی­ها- چیزی کم نمی­ شود.
۴-۱-۷- غافل نبودن از آخرت
بعد از ذکر برخی از انحرافات، رسول خدا به ابن مسعود فرمود: «مَا یُغْنِی مَنْ یَتَنَعَّمُ فِی الدُّنْیَا إِذَا أُخْلِدَ فِی النَّارِ یَعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاهِ الدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَهِ هُمْ غافِلُونَ»^[۳۶۸]: آن کس که در دنیا در لذت و نعمت است چه سودى مى‏برد وقتى در آتش ابدى دوزخ خواهد بود (فقط ظاهرى از زندگى دنیا را مى‏دانند و از آخرت در غفلتند).
و در روایتی امام علی فرمود: «أَلَا إِنَّ أَخْوَفَ مَا أَخَافُ عَلَیْکُمْ خَلَّتَانِ‏ اتِّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأَمَلِ أَمَّا اتِّبَاعُ الْهَوَى فَیَصُدُّ عَنِ الْحَقِّ وَ أَمَّا طُولُ الْأَمَلِ فَیُنْسِی الْآخِرَهَ أَلَا إِنَّ الدُّنْیَا قَدْ تَرَحَّلَتْ مُدْبِرَهً وَ إِنَّ الْآخِرَهَ قَدْ تَرَحَّلَتْ مُقْبِلَهً وَ لِکُلِّ وَاحِدَهٍ بَنُونَ فَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الْآخِرَهِ وَ لَا تَکُونُوا مِنْ أَبْنَاءِ الدُّنْیَا- فَإِنَّ الْیَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابَ وَ إِنَّ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَل‏»^[۳۶۹]: آگاه باشید که آنچه بیشتر از آن بر شما بیمناکم دو خصلت است: پیروى از هواى نفس و آرزوى دراز، اما پیروى از هواى نفس شخص را از حق باز دارد، و اما آرزوى دراز آخرت را به دست فراموشى سپارد، آگاه باشید که همانا دنیا پشت‏کنان کوچ کرده، و آخرت روى کنان (بسوى شما) روى نموده، و براى هر یک از این دو فرزندان (و علاقه‏مندانى) است، شما از فرزندان (و علاقه‏مندان) آخرت باشید و از فرزندان دنیا نباشید، زیرا که امروز، روز عمل است و حسابى در کار نیست، و فرداى قیامت روز حساب است و عملى در کار نیست.
۴-۱-۸- استعانت از خداوند و پناه بردن به او
برای در امان ماندن از شر فتنه­ها و انحرافات آخرالزمان هیچ وقت نباید از دعا کردن نومید بود چنانچه در بسیاری از روایات از دعا تعبیر به سلاح انبیاء^[۳۷۰] و مؤمن^[۳۷۱]، وسیله دفع بلا^[۳۷۲] و همچنین وسیله تقرب به درگاه الاهی^[۳۷۳]، شده است.
امام صادق بعد از ذکر بیش از یکصد و بیست مورد انحراف در بیان راهکار فرمود: «فَکُنْ عَلَى حَذَرٍ وَ اطْلُبْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ النَّجَاهَ‏»^[۳۷۴]: در این هنگام بر حذر باش، و از درگاه خداوند سبحان نجات بخواه.
و در روایت دیگری داریم که: «فمن أدرک ذلک الزمان فلیتعوذ بالله من الشیطان الرجیم»^[۳۷۵]: هر کس آن زمان را درک کرد پس به خداوند از شر شیطان رانده شده پناه ببرد.
در دعائی امام حسن عرض کردند: «اللَّهُمَّ … وَ اجْعَلْ لِی مِنَ الْمُتَّقِینَ فِی آخِرِ الزَّمَانِ إِمَاماً کَمَا جَعَلْتَ إِبْرَاهِیمَ الْخَلِیلَ إِمَاماً فَإِنَّ بِتَوْفِیقِکَ یَفُوزُ الْفَائِزُونَ وَ یَتُوبُ التَّائِبُونَ وَ یَعْبُدُکَ الْعَابِدُونَ»^[۳۷۶]: بار خدایا مرا از متقین در آخرالزمان قرار بده همان طور که ابراهیم خلیل را امام قرار دادی، چرا که به توفیق تو رستگاران رستگار می­شوند و توبه کنندگان توبه می­ کنند و عبادت کنندگان، تو را عبادت می­ کنند.
یاری خواستن از خداوند هیچ وقت بی­نتیجه نخواهد بود حتی در دوران پر التهاب و گناه آلودِ آخرالزمان؛ زیرا در روایتی داریم که امام صادق فرمود: «رَأْیُ الْمُؤْمِنِ وَ رُؤْیَاهُ فِی آخِرِ الزَّمَانِ عَلَى سَبْعِینَ جُزْءاً مِنْ أَجْزَاءِ النُّبُوَّهِ»^[۳۷۷]: رأى مؤمن و خواب دیدنش در آخر الزمان بر هفتاد جزء از اجزاء پیغمبریست.
علامه مجلسی در بیان این روایت می­فرماید:
چون خداوند در آخر الزمان حجت خود را از مردم پنهان کرده است رأى و نظر در استنباط احکام را از آنچه از ائمه‏شان بدانها رسیده را به ایشان تفضّل کرده است، و چون وحى را از آنها قطع کرد، به آنها بیش از دیگران خواب­هاى درست داد تا برخى رویدادها را پیش از به وقوع پیوستن به آنها بنمایاند. «بر هفتاد جزء از نبوّت» شاید مقصود این است که نبوت اجزاء بسیاری دارد که هفتاد جزئش استنباط یقینى است نه اجتهاد ظنّى و هم خواب­هاى درست، و این معنا که براى مردم آخر الزمان به دست می ­آید به اندازه­ آن هفتاد جزء است و مانند آنها، و اگرچه در پیغمبر اقوى است. و محتمل است که مقصود این باشد که مانند برخى از این هفتاد جزء است، چنانچه در روایت است که خوابِ درست یک جزء، از هفتاد جزء نبوّت است.
بغوى در شرح سنت گفته است: یکی از شارحین بخاری گفته است که نبوّت در این حدیث به معنى خبرگزاری است یعنى رؤیا یک خبرگزاری است از خدا، و دروغ در آن نیست، و در حمل به ظاهر آن هم، مانعى نیست، زیرا جزءِ نبوت، خود نبوت نیست و منافات ندارد که نبوت رفته است، و خواب کافر هم ممکن است درست درآید، ولى جزءِ نبوت، نباشد زیرا مقصود، خوابِ خوب، از مؤمنِ خوب است که جزءِ نبوت است. نووى در شرح مسلم گفته: … و گفته‏اند مقصود این است که خواب به دلیلِ پیشگوئى که دارد مانند نبوت است و روشنگرى نبوت را دارد.^[۳۷۸]
و این یعنی خداوند مؤمنان راستین را در آخرالزمان رها نکرده و ایشان را حتی از طریق رؤیاهای صادقه نیز کمک می­نماید.
و در روایت دیگری رسول خدا فرمود: «إِذَا کَانَ آخِرُ الزَّمَانِ لَمْ یَکَدْ رُؤْیَا الْمُؤْمِنِ یَکْذِبُ وَ أَصْدَقُهُمْ رُؤْیَا أَصْدَقُهُمْ حَدِیثاً»^[۳۷۹]: چون آخر الزمان باشد بسیار باشد که خواب مؤمن دروغ نباشد، و درست‏ترینِ آنها در خواب دیدن، راستگوترینِ ایشان است.
۴-۱-۹- داشتن وصیت­نامه
امام علی در ارائه راهکارها و دفع خطرات احتمالی در آخرالزمان فرمود: «فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ الزَّمَانُ وَجَبَ التَّقَدُّمُ فِی الْوَصِیَّهِ قَبْلَ نُزُولِ الْبَلِیَّهِ»^[۳۸۰]: پس هر وقت آن زمان فرا رسید پیش دستی کردن در نوشتن وصیت قبل از نزول بلا، واجب شود.
۴-۱-۱۰- خواندن نماز اول وقت
امام علی در ارائه راهکارها و دفع خطرات احتمالی در آخرالزمان فرمود: «فَإِذَا کَانَ ذَلِکَ الزَّمَانُ وَجَبَ … تَقْدِیمُ الصَّلَاهِ فِی أَوَّلِ وَقْتِهَا خَشْیَهَ فَوْتِهَا فِی آخِرِ وَقْتِهَا»^[۳۸۱]: پس هر وقت آن زمان فرا رسید نماز اول وقت خواندن از ترس این که در آخر وقتش –بنا به دلایلی مانند مرگ و … – از شخص فوت شود، واجب است.
۴-۱-۱۱- طهارت دائمی داشتن
امام علی در ارائه راهکارها و دفع خطرات احتمالی در آخرالزمان فرمود: «فَمَنْ بَلَغَ مِنْکُمْ ذَلِکَ الزَّمَانَ فَلَا یَبِیتَنَّ لَیْلَهً إِلَّا عَلَى طُهْرٍ وَ إِنْ قَدَرَ أَنْ لَا یَکُونَ فِی جَمِیعِ أَحْوَالِهِ إِلَّا طَاهِراً فَلْیَفْعَلْ فَإِنَّهُ عَلَى وَجَلٍ لَا یَدْرِی مَتَى یَأْتِیهِ رَسُولُ اللَّهِ لِقَبْضِ رُوحِهِ»^[۳۸۲]: پس هر کدام از شما به آن زمان رسید شبی نخوابد مگر با طهارت و اگر توانست در تمام اوقات شبانه روزش با طهارت باشد پس انجام دهد؛ زیرا که او نمی­داند که فرستادگان خدا (یعنی فرشتگانِ قبض روح) چه موقعی برای ستاندن جانش به نزد او می­آیند.
۴-۱-۱۲- رعایت تقوای الاهی و لزوم دینداری
امام علی در ارائه راهکارها و دفع خطرات احتمالی در آخرالزمان فرمود: «وَ قَدْ حَذَّرْتُکُمْ إِنْ حَذَرْتُمْ وَ عَرَّفْتُکُمْ إِنْ عَرَفْتُمْ وَ وَعَظْتُکُمْ إِنِ اتَّعَظْتُمْ فَاتَّقُوا اللَّهَ فِی سَرَائِرِکُمْ وَ عَلَانِیَتِکُمْ»^[۳۸۳]: و شما را ترسانیدم اگر بترسید و شما را شناسانیدم اگر بشناسید و شما را موعظه کردم اگر بپذیرید پس در نهان و آشکار تقوای الاهی را رعایت کنید.
و در روایتی امام صادق فرمود: «إِنَّ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَهً الْمُتَمَسِّکُ فِیهَا بِدِینِهِ کَالْخَارِطِ لِلْقَتَادِ ثُمَّ قَالَ هَکَذَا بِیَدِهِ فَأَیُّکُمْ یُمْسِکُ شَوْکَ الْقَتَادِ بِیَدِهِ ثُمَّ أَطْرَقَ مَلِیّاً ثُمَّ قَالَ إِنَ‏ لِصَاحِبِ هَذَا الْأَمْرِ غَیْبَهً فَلْیَتَّقِ اللَّهَ عَبْدٌ وَ لْیَتَمَسَّکْ بِدِینِهِ»^[۳۸۴]: پس فرمود کدام یک از شما شاخه خاردار را در دستش نگه می­دارد پس کمی سر مبارک را به زیر انداخت آنگاه فرمود: برای صاحب این امر، غیبتی خواهد بود پس باید بنده از خدا بپرهیزد و دین خود را محکم نگه دارد.
امام باقر در وصیتی به ابی الجارود فرمود: «أُوصِیکَ بِتَقْوَى اللَّهِ»^[۳۸۵]: تو را به تقوای الاهی وصیت می کنم.
۴-۱-۱۳- زیرک بودن در مواجهه با انحرافات
رسول­خدا فرمود: «یَأْتِی عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ الصَّابِرُ عَلَى دِینِهِ مِثْلُ الْقَابِضِ عَلَى الْجَمْرَهِ بِکَفِّهِ یَقُولُ لِذَلِکَ الزَّمَانِ إِنْ کَانَ فِی ذَلِکَ الزَّمَانِ ذِئْباً وَ إِلَّا أَکَلَتْهُ الذِّئْبُ [الذِّئَابُ‏]»^[۳۸۶]: روزگاری بر مردم آید که صابر بر دینش همانند نگه دارنده آتش در کف دستش می باشد (آنگاه) به اهل آن روزگار می­گوید اگر توانستید گرگ باشید که در غیر این صورت گرگان او را می درند.

همزن برقی، مگنت، ترازوی دیجیتال، پیپت و پیپتور، ارلن استریل
پودر EDTA ، پودر Tris base، استیک اسید خالص^[۵۵]، آب مقطر
۳-۵-۵-۲: روش تهیه بافر
مقدار ۳۰۰ میلی لیتر آب مقطر در یک بشر ریخته و به همراه یک مگنت روی دستگاه استیرر قرار داده شد.به ترتیب مقدار ۸۵/۱ گرم پودر EDTA ، ۲/۲۴ گرم پودر Tris base و۷/۵ میلی لیتر محلول استیک اسید خالص با احتیاط به آن اضافه شد.
حجم محلول توسط آب مقطر به ۵۰۰ میلی لیتر رسانده شد.
جهت تهیه ژل آگارز و همچنین بافر تانک الکتروفورز نیاز به بافر ۱X داریم. برای این منظور بافر ساخته شده توسط آب مقطر رقیق و استفاده شد .

۳-۵-۶: الکتروفورز محصول PCR
۳-۵-۶-۱: مواد و تجهیزات مورد نیاز
دستگاه الکتروفورز، سمپلر، دستگاه تابش ^[۵۶]UV، عینک محافظ، کَسِت ۳۰ میلی لیتری الکتروفورز
محلول SYBR safe، حامل رنگی^[۵۷]، بافر TAE1X، پودر آگارز،
۳-۵-۶-۲: تهیه ژل آگارز جهت الکتروفوز
برای تهیه ۳۰ میلی لیتر ژل آگارز %۲ مقدار۶۶/۰ گرم پودر آگارز در ۳۰ میلی لیتر بافر TAE 1X حل شد.
محلول تا زمان جوشیدن حرارت داده شد.
پس از سرد شدن در دمای محیط داخل کست ۳۰ میلی لیتری الکتروفورز ریخته شد.
کست حاوی ژل پس از سرد شدن داخل تانک الکتروفورز با بافر TAE1x قرار داده شد.
۳-۵-۶-۳: روش الکتروفورز محصول PCR
µl5 از هر محصول PCR با lµ۱ از محلول حامل رنگی^[۵۸] توسط سمپلر مخلوط شده و درون چاهک ژل از پیش تهیه شده ریخته شد.
دستگاه الکتروفورز با ولتاژ ۸۰ به مدت ۶۰ دقیقه ران شد.
ژل از کست جدا شده و به مدت ۱۵ دقیقه در محلول SYBR safe غوطه ور شد تا کاملا رنگ آمیزی شود.
سپس ژل زیر اشعه دستگاه تابش UV بررسی و از آن عکس برداری شد.
۳-۶: استخراج PRP
۳-۶-۱: مواد و تجهیزات مورد نیاز
انکوباتور شیکر دار، دستگاه سانتریفیوژ، سمپلر، فالکون استریل،
محیط کشت مایع BHI+supplement، محلول NaCl 0.4 m، محلول CTAB، اتانول ۹۵%
۳-۶-۲: تهیه ml50 محلول CTAB 0.5 M
وزن مولکولی CTAB 45/3644 است. برای تهیه ۵۰ میلی لیتر CTAB 0.5 M مقدار ۱۱/۹ گرم از پودر CTAB محاسبه شده و توسط ترازوی دیجیتال وزن شده و در۴۰ میلی لیتر آب مقطر ریخته شد.
برای حل شدن کامل پودر محلول تا زمان شفاف شدن حرارت داده شد.
محلول به دست آمده توسط آب مقطر به حجم ۵۰ میلی لیتر رسانده شد
۳-۶-۳: تهیه ml 50 محلول NaCl 0.4 M
وزن مولکولی NaCl 44/58 است. پس برای تهیه ml 50 محلولM 4/0 مقدار ۱۶/۱ گرم محاسبه شده و توسط ترازوی دیجیتال وزن شد، و در ۴۰ میلی لیتر آب مقطر حل شد.
محلول به دست آمده توسط آب مقطر به حجم ۵۰ میلی لیتر رسانده شد.
۳-۶-۴: روش استخراج PRP
µl 100 از سوش باکتری پس از یخ زدایی به ml 30 محیط BHI + supplement اضافه شد
به مدت ۱۲ ساعت در دمای ۳۷ درجه به همراه ۵% Co₂ و شیکینگ rpm 150 انکوبه شد.
ml 30 از نمونه در دمای ۴ درجه به مدت ۳۰ دقیقه با دور rpm 5000 سانتریفیوژ شد.
ml 25 از محلول رویی (سوپرناتانت) جدا شد.
ml 12.5 از محلولM 5/0 CTAB به سوپرنیت اضافه شد
به مدت ۶۰ دقیقه در دمای اتاق و شیکینگ با دور ۱۵۰ rpm انکوبه شد.
سپس ۲۰ دقیقه در دمای ۲۲ درجه و با دور rpm 5000 سانتریفیوژ شد.
محلول رویی تخلیه شد.
رسوب باقی مانده در ml NaCl 0.4 M 5 حل شد
ml 15 اتانول ۹۵% به آن اضافه شد.
محلول به مدت ۶۰ دقیقه در دمای اتاق و شیکینگ با دور ۱۵۰ rpm انکوبه شد.
۱۰ دقیقه با دور rpm5000 در دمای ۲۲ درجه سانتریفیوژ شد.
محلول رویی تخلیه شد.