در نتیجه عمل ساز ماندهی و هدایت یک گروه ، دفاع از منافع و تنسیق فعالیت هایش ، تنظیم درونی آن با توجه به هدفهایش ، کاستن از تنشهای درونی و فراهم ساختن وسایل و موجبات همکاری بین اعضای آن ، نیز رهبری خوانده می شود . ( بیرو ، ۱۳۸۰، ۲۰۲)
تعریف عملیاتی :
برای اندازه گیری مفهوم رهبری توده ها به عنوان یک متغیراز فرضیات تحقیق از شاخص هایی با عنوان های ذیل استفاده نموده ایم تا بتوانیم فرضیه مطرح شده در این پروژه را مورد بررسی قرار دهیم و آنها عبارتند از :

هماهنگ کنندگان ، ایدئولوگها ، اداره کنندگان ، سیاستگذاران، سازماندهی افراد ، هماهنگی بین مردم ،فراخوان مردم و رهبری آنها می باشد .
۱۱-۸-۳-کسب حمایت داخلی و خارجی :
تعریف نظری :
کسب حمایت داخلی و خارجی در یک جنبش اجتماعی به مفهوم پشتیبانی گروه های مختلف جامعه از موجودیت آنها در داخل و خارج از کشور است که با اختصاص منابع قابل توجه ای چون پول ، نیروی انسانی ، تسهیلات به همراه ارائه خط و مشی های سیاسی و …. می باشد .
تعریف عملیاتی :
برای اندازه گیری مفهوم کسب حمایت داخلی و خارجی به عنوان یک متغیراز فرضیات تحقیق از شاخص هایی با عنوان های ذیل استفاده نموده ایم تا بتوانیم فرضیه مطرح شده در این پروژه را مورد بررسی قرار دهیم و آنها عبارتند از :
حمایت افراد داخل و خارج کشور از جنبش ، حمایت خبرگزاری ها از جنبش چه داخلی وخارجی باشندو سخنرانی سران کشور ها از جنبش مردمی، ارسال پول ، حمایت رسانه ای ، کمپین بین المللی ، تجمع مقابل سفارت خانه ها در خارج ، تحریم های بین المللی ، بستن سفارتها ، تقلیل رابطه دیپلماتیک ، تظاهرات حمایتی ، ارسال پول ،ارسال اسلحه و نمایش تصاویر می باشد.
۱۲-۸-۳-آگاهی :^[۶۵]
تعریف نظری : آگاهی به معنای تجربه آگاهانه طرز تلقیها ، تمایلات و یا دیگر امور کیفی که از طریق حواس قابل شناخت هستند ، هر چند کاملا و یا مستقیما از طریق تستها و سنجه ها ، قابل اندازه گیری نیستند .( ساروخانی ، ۱۳۸۰ ، ۱۴۲)
تعریف عملیاتی :
برای اندازه گیری مفهوم سطح آگاهی مردم به عنوان یک متغیراز فرضیات تحقیق از شاخص هایی با عنوان های ذیل استفاده نموده ایم تا بتوانیم فرضیه مطرح شده در این پروژه را مورد بررسی قرار دهیم و آنها عبارتند از :
پخش اخبار از سوی رسانه ها ، نوشتن پیام و پخش آنها ، همچنین تصاویر و اطلاع رسانی، مطالعه شدن ، آگاهی یافتن ، خبردار شدن ، صاحب معلومات شدن و می باشد .
۹-۳- تعیین اعتبار ، تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده:
در کار تحلیل محتوا ، به منظور دقت بخشیدن به نتایج ، می توان از اعتبار های گوناگون استفاده کرد اما در تحقیق حاضر از اعتبار صور ی استفاده شده است . منظور از اعتبار صوری میزان توافق متخصصان یک امر در رابطه با یک شاخص یا معیار است. در تحلیل محتوای یک متن، می‌توان در راه ساختن مقوله‌ها از چند نفر کمک گرفت. اعتبار صوری را می‌توان ناشی از میزان توافق چند متخصص دانست.(ساروخانی ، ۱۳۸۰،۲۸۷)
اعتبار این پژوهش بر اساس روش داوری اجتماع علمی مورد بررسی قرار گرفته است . که بر این اساس پرسشنامه این تحقیق توسط اساتید راهنما و مشاور بررسی و مورد تایید نهایی قرار گرفته است.
۱۰-۳-پایایی
برای سنجش پایایی ابزار از آزمون و آزمون مجدد استفاده شد . به این ترتیب که از فرد دیگری خواسته شد همان متون را بار دیگربا همان پرسشنامه تنظیم شده مورد تحلیل قرار دهد، داده ها جمع آوری شده ونتایج حاصل با بهره گرفتن از فرمول زیر مورد بررسی قرار گرفت .
M شمار موارد توافق در دو کد گذاری است . N1 عبارت است از تعداد کد های اول و N2 کد های مطالعه دوم و اختلاف رده بندی ۱۴ می باشد . بنابراین ضریب پایایی عبارت خواهد بود : .(ساروخانی ، ۱۳۸۰،۲۸۹)
۱۱-۳-روش تجزیه و تحلیل داده ها
در این تحقیق تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده از طریق روش آماری توصیفی انجام خواهد شد . در بخش آمار توصیفی با بهره گرفتن از جداول فراوانی و نمودارهای مناسب به معرفی مشاهدات پرداخته می شود و از آمار استنباطی در تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود در داده های نمونه اسفاده خواهد شد . همچنین ابزار تجزیه و تحلیل داده ها به استفاده از برنامه نرم افزاری ۱۶ spss خواهد بود .که برای ورود اطلاعات به این نرم افزار از کد نامه ای به عبارت تکرار پذیری متغیر ها به شرح ذیل استفاده شده است .
عدد۰ = با نه (تکرار پذیر نبوده است یا متغیر سئوال در صحنه یا پاراگراف به کار برده نشده است ) عدد ۱= با بله ( تکرار پذیر بوده است یا متغیر سئوال در صحنه یا پاراگراف به کار برده شده است ) .
فصل چهارم
جنبش های اجتماعی و اینترنت : مورد پژوهی مصر و تونس
انقلاب مصر و تونس
۱-۴- کشور مصر :^[۶۶]
درشمال شرقی قاره آفریقا قرار گرفته وتوسط دره حاصلخیز نیل به دو قسمت تقسیم می شود. یکی بخش غربی که بی حاصل است و دیگری بخش شرقی که نیمه بیابانی می باشد. امضاء قراردادصلح بااسرائیل برای مصر امنیت ، به انضمام صحرای سینا وکمک های مالی آمریکا را به همراه آورد. مصر ظاهراً دارای نظام چندحزبی است .درعمل،حزب حاکم که حزب دموکرات ملی می باشدواز سوی ارتش پشتیبانی می شود ، سیاست تک حزبی را به مورد اجرا گذاشته است .
دولت حزب دموکرات ملی در چند سال اخیربه سرکوب نیروهای مسلمان مصر مبادرت کرده ، که خواستار برقراری حکومت اسلامی براساس شریعت اسلام و به سبک جمهوری اسلامی ایران بوده اند . مبارزین مسلمان مصری به منظور مبارزه بااشاعۀمنحط غرب ، درمقابل اهانت توریست های غربی به فرهنگ اسلامی واکنش نشان داده اند. پیام بنیادگرایان در مورد بهبود اوضاع ، روستاییان و شهرنشینان رابه خود جلب کرده است . اهمیت مساجد روبه افزایش بوده است . خدمات آموزشی و درمانی که از سوی مساجد ارائه شده ، هم سطح خدمات دولتی است . عکس العمل حزب دموکرات ملی اجرای قوانین سخت در مقابله با مبارزین مسلمان بوده است ، درحالیکه دیگر سازمان های مذهبی برای اجرای برنامه های اجتماعی خود از آزادی برخوردارند .
پس از ترورسادات ازسوی مبارزان اسلامی درسال ۱۹۸۱ ، حزب حاکم دموکراتیک ملی درمصر حالت فوق العاده اعلام کرد ، این وضع تا برقراری دموکراسی واصلاح انتخابات ادامه پیدا کرد . در نتیجه احزاب سوسیالیست و محافظه کار انتخابات سال ۱۹۹۰ را تحریم کردند. لیبرالها ی مدعی نیزخواهان رسیدگی به عدم رعایت حقوق بشر درکشور می باشند .
مصر پس از جنگ جهانی دوم دارای ثبات سیاسی بوده است . پس از مرگ پرزیدنت ناصر در سال ۱۹۷۰ سادات به قدرت رسید ودر پی ترور وی حسنی مبارک که خط مشی وی رادنبال می کرد ، جانشین وی شد و از آن زمان قدرت را دردست داشت . حزب دموکراتیک ملی با بهره جستن از حالت فوق العاده ، قدرت سیاسی خود را حفظ کرده بود که این امر ناشی از ارتباط نزدیکی بود که با ارتش( هم سادات و هم مبارک خلبان جنگی بودند ) و دستگاه اداری مصر داشت. ( جعفری ، ۱۳۸۲ ، ۴۱۶-۴۱۷-۴۱۸)
۲-۴- تاریخچه سیاسی
مصر در سال۱۹۲۲ رسما استقلال خودرا از بریتانیا کسب کرد. این استقلال درپی جنبش تحسین برانگیز نافرمانی مدنی سه ساله مصری هاعلیه سیطره استعماربه دست آمد. بعدها مبارزه با استعمار، “انقلاب ۱۹۱۹ ” نام گرفت. طی سه دهه بعدی حکومت لیبرال و مردمی ملک فاروق مصررا اداره کرد. سرهنگ جوانی به نام جمال عبدالناصردر سال ۱۹۵۲ با یک کودتای نظامی پادشاهی را برانداخت و دیکتاتوری نظامی را جانشین آن کرد. این الگو تا انقلاب ژانویه ۲۰۱۱ ادامه یافته است. ابتدا ناصر و جانشین وی انور سادات نظام سیاسی ای را درمصر جاانداختند که تقریبا همه قدرت را در دستهای رئیس جمهوری ای قرار داد که بابهره گیری ازماشین پرحجم امنیتی، جامعه مصررا زیر سلطه گرفت.درپی ترورانورسادات درسال ۱۹۸۱ حسنی مبارک رئیس جمهور شد و ۲۹سال گذشته برمصر حکومت کرده است.تا کنون رژیم مصر رارژیمی دورگه می خواندند، چون عملیات دموکراسی به ظاهر مراعات می شد اما همه چیز سطحی است ۱٫ از کودتای نظامی ۱۹۵۲ تحولات قدرت در دست نظامیان بوده است.مبارک و رهبران حزب دموکراتیک ملی همه تلاششان را برای کسب مشروعیت به کار می گرفتند. انتخابات برگزار کرده اند. در این انتخابات همه دستگاه های قدرت دولتی را به کار گرفته اند تا این تضمین را به وجود آورند که تنها خودشان برنده اند ۲٫در انتخابات سال ۲۰۰۵برای نخستین بار رئیس جمهوری با یک نامزد رقیب وارد میدان شد. همین طورهم در انتخابات پارلمانی.مبارک ۵/۸۸ درصد آراء را کسب کرد. ایمن نور رقیب وی از حزب الغد)فردا( تنها ۷ درصد آراء را به خود اختصاص داد. حزب دموکراتیک ملی مبارک در پارلمان هم ۷۰ درصد کرسی ها را به خود اختصاص داد و اعضای اخوان المسلمین (جنبش غیر قانونی اعلام شده) که به صورت منفرد نامزد شده بودند۲۰ در صد کرسی ها رابه خود اختصاص داده بود. تنها ۳۰ درصد افراد بر خوردار از حق رای درآن انتخابات شرکت کرده بودند.آن ۷۰ درصدی که شرکت نکردند به روند سیاسی اعتقادی نداشتند در انتخابات مصر از شفافیت واعتماد و اعتبار خبری نیست. در ثبت نام برای رای دادن، آزاد ی مبارزه وسازماندهی حزب های سیاسی، شفافیتی وجود ندارد.علاوه برمحدودیت فعالیت سیاسی، درمارس سال۲۰۰۷ دولت با اصلاح ماده ۸۸ قانون اساسی، نظارت قضائی برانتخابات را حذف کرد. درانتخابات پارلمانی سال۲۰۰۸ به خیلی ها اجازه داده نشد درحوزه ها ی را ی گیری برای نظارت حضور یابند. درهنگام شمارش آراء هم همین طور. با این تمهیدات، هم برگزاری وهم نظارت برانتخابات دراختیار وزارت کشور بود . در مصربه موجب قانون اساسی، رئیس جمهوری عملا همه حکومت را درکنترل دارد ۳٫ مبارک در ۲۹ سال گذشته کشوررا به موجب” قانون وضعیت اضطراری” اداره کرده بود. قانونی که به وی اختیار فوق العاده ای داده است. وی با به کارگیری گسترده پلیس امنیتی و سازمان های اطلاعاتی، کنترل خودرا بر نظام اعمال کرده و این نیروها که از اختیارات و مصونیت ها ی بسیار زیادی برخوردارند به خاطر بیرحمی و بهره گیری شدید از شکنجه بد نامند. حکومت با استناد به وضعیت اضطراری، آزادی اجتماع را محدود کرده بود. سایر قوانین هم آزادی ثبت نام برای رای دادن، ایجاد سازمان های غیر دولتی و احزاب سیاسی را محدود کرده بود. وضعیت تندرستی مبارک با شتاب زیادی زیر سوال رفته و روبه وخامت می رود. او به همین سبب دارد پسرش را برای جانشینی آماده می کند. جمال مبارک تلاش دارد ضمن استفاده از میراث پدر، خودرا نماینده نسل نوبا برنامه های تازه نشان بدهد. بسیاری از خودی ها ی حکومت با این تمهید مخالف بودند. همین طورهم احزاب سیاسی مخالف. ایمن نوروعده داده درصورتی که بتواند درانتخابات ریاست جمهوری سال۲۰۱۱ نامزد شود با بسیج نیروها به مخالفت با جانشینی جمال مبارک ادامه خواهد داد. دکتر محمد البرادعی رئیس پیشین آژانس بین المللی انرزی اتمی و برنده جایزه صلح نوبل هم اعلام کرده است در انتخابات ریاست جمهوری آینده خودرا نامزد خواهد کرد به شرط این که روند کنونی عوض شود و اعتباررقابت ها تضمین گردد. جوانان مصری و احزاب مخالف از این تصمیم استقبال گسترده ای کردند وهنگام ورود وی به فرودگاه قاهره همچون قهرمانی از او استقبال کردند. در اینترنت به گروه پشتیبان وی پیوستند و این گروه هم اکنون بیش از ۲۵۰ هزار عضو دارد. (منصور ،۲۰۱۱)
۳-۴- انقلاب مصر ۲۰۱۱^[۶۷]
انقلاب ۲۰۱۱ مصر ( انقلاب ۲۵ ژانویه) مجموعه ای از راهپیماییها، اعتراضات و نافرمانیهای مدنی است که از ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱مصر آغاز شد و به استعفای حسنی مبارک در ۱۱ فوریه ۲۰۱۱ و ایجاد حکومتی نظامی در کشور منجر شد. مخالفان اهداف این اعتراضات را با الهام از موفقیت انقلاب تونس انقلاب علیه شکنجه، فقر، فساد و بیکاری سرنگونی حسنی مبارک و لغو قانون شرایط اضطراری، افزایش حداقل دستمزدها، پایان دادن به خشونتها و مهمتر از همه خواسته اخیر خود را روی کار آمدن دولتی مردمی اعلام کردند. ( ویکی پدیا ،۲۰۱۱)
پس از مدتی از شروع انقلاب نهایتا حسنی مبارک استعفاداده و اختیارات خود را به شورای عالی نیروهای مسلح متشکل از فرماندهان ارشد ارتش به ریاست ارتشبد محمدحسین طنطاوی سپرد. ارتش مصر در طول انقلاب از حمایت حکومت مبارک خودداری کرده بود. احمد شفیق نخست وزیر مصر بر اثر فشار معترضین در ۳ مارس مجبور به استعفا شد و شورای عالی نظامی عصام شرف را به ریاست دولت برگزید. عصام شرف هم در نوامبر همین سال استعفا داده و کمال جنزوری به جای او به این مقام رسید.
با وجود سرنگونی حکومت حسنی مبارک برخی از معترضین هم اکنون هم به اعتراضات خود ادامه داده اند.در ماه مارس قانون اساسی جدیدی در این کشور با همهپرسی عمومی رسمیت یافت. انتخابات پارلمانی هم در ۲۸ نوامبر برگزار شد. همچنین دادگاه حسنی مبارک و دو پسرش، به همراه تعدادی از مقامات حکومت وی در حال برگزاری است. ( ویکی پدیا ،۲۰۱۱)
به هر صورت هدف اصلی اعتراضات سرنگونی حسنی مبارک بود که از ۳۰ سال پیش و پس از ترور انور سادات قدرت را در این کشور به دست گرفته بود. لغو قانون شرایط اضطراری که از سال ۱۹۶۷ (۱۳۴۶) - به جز در یک دوره ۱۸ ماهه- پیوسته در حال اجرا بوده است، افزایش حداقل دستمزدها، و برکناری وزیر کشور، حبیب العادلی، که پلیس تحت امر او به خشونت بسیار متهم است از دیگر خواسته های معترضان بوده است. در این میان احمد شفیق وزیر کشور باقی مانده از حکومت مصر بر اثر فشار معترضین در ۳ مارس مجبور به استیفا شد.( کفاشی ، ۱۳۹۰)
۱-۳-۴- اولین جرقه های اعتراضات
اولین جرقه بیداری اسلامی درحقیقت در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۱ م(۲۵ دی ۱۳۸۹ ) با تظاهرات شهروندان مصری در مقابل سفارت تونس که برای حمایت ازانقلاب تونس بود آغاز شدو بسیاری از تحلیلگران تظاهرات فوق را اولین جرقه انقلاب مصر قلمداد می کنند. ) خبرگزاری عصر ایران ، ۲۰۱۱(
دو روز پس از این تظاهرات یک جوان مصری با نام عبده عبدالمنعم حماده جعفر خلیفه در اعتراض به بسته شدن رستوران خود و عدم توجه مسئولان به شکوائیهاش، در مقابل ساختمان مجلس شعب^[۶۸] این کشور دست به خودسوزی زد. در ۱۷ ژانویه این جوان مصری قبل از خودسوزی در مقابل مجلس شعارهایی نظیر«ای نیروهای امنیتی این کشور حق من درون مصر ضایع و پایمال شده است » سر داد. ( وبگاه خبرگزاری تابناک،۲۰۱۱)
بعد از این تحولات اولین فراخوان برای انجام این اعتراضات توسط یک گروه جوانان حامی دموکراسی به نام جنبش ۶ آوریل در مصر است. روز ۲۵ ژانویه از آن رو پیشنهاد شد که روز« ملی پلیس» در مصر است . دهها هزار نفر ازافراد مشهور، هواداران فوتبال و اعضای گروه های اپوزیسیون در یک صفحه فیسبوک اعلام کردند که در تظاهرات شرکت خواهند داشت. وزارت کشور اعلام کرده بود که با قاطعیت با قانونشکنان برخورد خواهدکرد - بر اساس قانون شرایط اضطراری تظاهرات خیابانی ممنوع است- اما محمد البرادعی چهره سرشناس اپوزیسیون از اعتراض حمایت کرده و گفت وقت آن است که مخالفان حکومت مصر قدم در راه تونس بگذارند. ( کفاشی ، ۱۳۹۰)
رویترز گزارش داد که مردم مصر، برخلاف گذشته که می گفتند به دلیل ترس از نیروهای امنیتی در اعتراضات شرکت نمی کنند و در نتیجه به ندرت اعتراضات آنها بیش از چندصد نفر را همراه خود می کرد، این بار انگیزه بسیار زیادی داشتند و معترضان افرادی را که از پنجره خانه ها خیابان را تماشا میکردند به پیوستن به جمع خود تشویق میکردند و بسیاری نیز این کار را انجام میدادند. حتی وقتی پلیس با پمپهای فشار آب به سوی معترضان حمله میکرد آنها به جای فرار جسورتر شده و بعضی حتی مأموران پلیس را تعقیب میکردند و به نظر میرسید ترس خود را کاملاً از دست داده اند. بعضی از نیروهای پلیس نیز از نقش خود کاملاً ناراضی بودند. یک افسر پلیس به یکی از معترضان میگفت سه ماه دیگرخدمت او به پایان میرسد و پس از آن همراه آنها خواهد بود. اما برخی دیگر موضع خود را تغییر نداده با باتون به معترضان حمله میکردند. دولت مصرمانند گذشته اسلامگرایان را مسئول این اعتراضان اعلام کرد اما در واقع اخوان المسلمین نقش کوچکی در این اعتراضات داشت و حتی سازمان جوانان آن خشمگین بود که چرا اخوان المسلمین فعالتر عمل نمیکند. سازمان دهنده اصلی اعتراضات کاربران اینترنتی بودند که به خوبی از رسانه های اجتماعی برای تشجیع مردم ناراضی استفاده کردند . (رویترز ، ۲۰۱۱)
در ۲۶ ژانویه اعتراضات و شورشها ادامه پیدا کرد. در این روز خشونت هم از طرف معترضین و هم از طرف پلیس افزایش پیدا کرد. در این روز شهر سوئزشاهد یک قیام منحصر به فرد بود. معترضین در این شهر تعدادی از ساختمانهای دولتی من جمله چند پاسگاه پلیس را به آتش کشیدند. (ویکی پدیا ،۲۰۱۱)
بعد از این تحولات در پی نا آرامیهای مصر مردم این کشور با دعوت از مخالفین تظاهراتی میلیونی در میدان التحریر قاهره تشکیل دادندوتنها در یکی از این تظاهراتها پانصد تن دستگیر و روانه زندان حکومت مصر شدند. فعالان سیاسی مصر با انتشار بیانیه هایی در صفحه ای در فیسبوک به نام « همه خالد سعید هستیم » از ملت مصر درخواست کردند، پس از ادای فریضه نماز جمعه در اعتراض به شرایط بد معیشتی و ادامه « انقلاب خشم»در تظاهرات اعتراض آمیز روز خشم میلیونی وسراسری شرکت کنند. مردم و اقشار مختلف جامعه مصر بویژه جوانان مصری با در دست داشتن پلاکارد و سردادن شعارها علیه حکومت حسنی مبارک دراین روز خواهان کناره گیری رئیس جمهور مادام العمرمصراز قدرت و برقراری آزادی ودموکراسی واقعی درکشورشان شدند. در این تظاهرات نیروهای ضدشورش به طور گسترده با مردم با شلیک گلوله و گاز اشک آور و ماشینهای آب پاش درگیر شدند. در این تظاهرات شخصیتها، گروه ها و احزاب مختلف مصر بویژه گروه اخوان المسلمین شرکت داشتند. ناظران سیاسی تظاهرات روز خشم را برای تعیین سرنوشت مبارک تعیین کننده می دانستند. ( وبگاه خبرگزاری تابناک،۲۰۱۱)
بعد از این حوادث راهپیمایی روز جمعه ۲۸ ژانویه پس از نماز جمعه در تمامی شهرهای مصر پیشبینی شد.الجزیره روز بعد تعداد کشته های تأیید شدهاین روز را ۲۷ نفر در سوئز، ۲۳ نفر در اسکندریه و ۲۲ نفردر قاهره اعلام کرد. بیش از هزار نفر نیز مجروح شدند. در این روز معترضان مقر حزب دمکراتیک ملی، حزب حاکم مصر در قاهره را به آتش کشیدند.( الجزیره ، ۲۰۱۱)