به اعتقاد صاحبنظران، منظور از راهنمایی، کمک به معلمان مدرسه است تا فرایند ادراکات خود را اصلاح و بازبینی کنند. به علاوه، محیط مدرسه را بشناسند و توانایی ها، و همچنین قدرت سازگاری خود را در با محیط افزایش داده، روش های تدرس و ارزشیابی مناسب را انتخاب کرده، روابط و مناسبات انسانی خود را با دیگرام بهبود بخشند. همچنین همگام با تغییرات و تحولات سازمانی، خود را تغییر داده، به اثربخشی و کارایی آموزشی بهتر دست یابند (۵). می توان چنین بیان نمود که وجود معلمان راهنما در مجموع کارایی آموزشی معلمان را ارتقا خواهد بخشید. در این راستا نقش معلمین راهنما در مدارس بر کارایی آموزشی معلمان مطرح گشته است.
۱-۱- بیان مساله
انسان از اولین روزهای زندگی بر روی کره زمین و برای رفع نیازهای مختلف خود، همواره در پی آموزش و پرورش بوده و همین نیاز باعث رشد و ترقی بشر بوده است. آموزش و پرورش از بدو پیدایش انسان در سیاره زمین در سرنوشت جوامع بشری نقش اساسی را ایفاء کرده، تا جایی که میتوان گفت همه دگرگونیها و تحولات تاریخی– اجتماعی و سیاسی جوامع بشر از آموزش و پرورش نشأت گرفته است (خدیوی، ۱۳۸۷). حتی در قلمرو اقتصاد که مسئله اصلی بشر در قرن حاضر بوده، نقش آموزش و پرورش بسیار بزرگ است (عمادزاده، ۱۳۸۶).

آموزش و پرورش موتور محرک اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هر کشوری است. امّا باید توجه داشت که صرف برنامه ریزی علمی و دقیق به تنهایی نمیتواند آموزش و پرورش را به سرمنزل مقصود برساند. چون هر برنامه دقیق علمی در مرحله اجراست که مشکلات خاص خود را نشان می دهد و اگر بدرستی رهبری و هدایت نشود و با بهره گرفتن از مکانیزم بازخورد و پیامدهای آن اصلاح و بازسازی نگردد، راه به جایی نمی برد (ورثرن و لمبرت^[۵]، ۲۰۰۷).
اگر خواسته شود که یک برنامه ریزی دقیق و علمی را اجرا شود بایستی پیوسته و بطور مستمر از سیستم در پایان هر مرحله بازخورد گرفت و مورد تجزیه و تحلیل قرار داده و نتیجه آن بازخورد و تجزیه و تحلیل را بعنوان داده های مجدد دوباره وارد سیستم کرد تا از انحراف برنامهها از مسیر درست و پیوستار جهتدار آن جلوگیری نمود. بههمین منظور در نظام آموزشی اکثر کشورها مکانیزم نظارت و راهنمایی پیش بینی شده است. که هدف آن تجزیه و تحلیل نظام آموزشی، بازخورد بروندادها، اصلاح و مهندسی مجدد برنامههای آموزشی و کمک به معلم و دانش آموز برای رسیدن به اهداف عالی آموزش و پرورش هر کشوری است (خدیوی، ۱۳۸۹).
در نظامهای آموزشی اغلب کشورها هدف از قرار دادن نقش نظارت و راهنمایی آموزشی به طور رسمی، حل و فصل مسائل و مشکلات آموزشی معلمان، فرایند تدریس و یادگیری و ارتقای کیفیت عملکرد معلمان و در نتیجه دانش آموزان است (نیکنامی، ۱۳۸۸).
معلمان به عنوان نیروی انسانی و مجریان برنامه های آموزشی و پرورشی از ارکان مهم این نهاد اجتماعی به شمار می روند. و عملکرد و کارایی آنان نقش عمدهای در موفقیت این نهاد دارد. آنچه که از آموزش و پرورش ایران در اذهان عموم مردم متصور است، نشان می دهد که علیرغم گسترش روز افزون حجم این نهاد و صرف میلیونها ریال از اعتبار و بودجه کشور توفیق چندانی در ارتقای علمی و دانش و مهارت دانش آموزان نداشته است و معلمان نیز در سطح متوسطی از عملکردها و کارایی لازم هستند (خدیوی، ۱۳۸۹).
گرچه امروزه دست اندرکاران نظام آموزشی در به کارگیری روش های اثربخش نظارت و راهنمایی نگرشهای مثبت تری نسبت به گذشته کسب کرده اند، اما با توجه به محدودیتها و مشکلات متعدد در ابعاد ساختاری، منابع انسانی و… تاکنون برنامه ریزی مدون و مشخص و اقدامات عملی موثری در این زمینه صورت نگرفته است. با اینکه به کارگیری روش های مناسب نظارت و راهنمایی از وظایف اساسی مدیران آموزشی تلقی میشود اما به نظر میرسد هنوز تا رسیدن به وضعیت مطلوب در این زمینه راه طولانی در پیش است، و هم اکنون بخشی از مسائل و مشکلات معلمان همچنان لاینحل و بلاتکلیف باقیمانده است؛ چرا که مدیران مدارس در چارچوب های فعلی و روش های متداول کنونی توانایی پاسخگویی و حل این مسائل و مشکلات و رفع نیازهای معلمان در این زمینه را ندارند.
در این بین و با مطرح شدن نقش های نظارتی و اثرات آن بر کارایی معلمان این سوال مطرح می شود که آیا نقش معلم راهنما بر کارایی آموزشی معلمان موثر است یا خیر؟ که بر این اساس پژوهش حاضر به بررسی تأثیر نقش معلمین راهنما بر افزایش کارایی آموزشی معلمان مقطع ابتدایی در شهر لامرد پرداخت.
۱-۲- اهمیت و ضرورت پژوهش
امروزه در تمام کشورهای جهان آموزش و پرورش دارای ارزش قابل ملاحظه ای است و کلیه متخصصان نقش آنرا در رشد و توسعه اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی حائز اهمیت می دانند، بدین جهت صاحبنظران تعلیم و تربیت معتقدند که برای دستیابی اهداف آموزشی، مدیران و معلمان باید از شایستگیها و آمادگیهای لازم برخوردار باشند (شورای آموزش و پرورش ایرلند^[۶]، ۲۰۱۲). رشد سریع تکنولوژی و جمعیت در حال افزایش از عوامل بکار گیری معلمان فاقد تجربه و آمادگی لازم در زمینه تدریس و اداره کلاس است که امکانات تحقق کامل اهداف آموزشی را تحت تاثیر قرار می دهد. بنابر این جهت رفع مشکلات مزبور نقش معلمان راهنما برای رشد، هدایت و هماهنگی معلمان کم تجربه و فاقد اطلاعات علمی جدید در خور توجه است از آنجا که نظارت و راهنمایی بصورت یک مسئله علمی مطرح می باشد و کمتر به تجارب شخصی بستگی دارد. بنابراین نیاز به مطالعه و بررسی دقیق تری دارد.
در این میان همواره میان دو واژه نظارت و ارزشیابی ترادفی در ذهن معلمان صورت گرفته که این دو را از یک طیف قلمداد می کنند اما بولا^[۷] (۱۳۶۲) معتقد است باید جهت کسب نتیجه لازم بین ارزشیابی و نظارت تمایز قائل شد. زیرا در بدترین حالت ادغام این دو فرایند، نظارت با وظایف افراد مافوق در مواظبت و مراقبت از ز یر دستان خود یکسان تلقی می شود که نوعی ترس و احساس ناامنی شغلی را برای معلمان ایجاد خواهد کرد. به همین دلیل بیان می کند که تمایز میان ارزیابی و نظارت باید، نه تنها به وسیله مسئو لان و برنامه ریزان طرح های اجرایی کاملا درک شده باشد، بلکه همه مجریان (معلمان) این طرح ها نیز باید به آن واقف باشند. ترس نباید باعث شود که مجریان برنامه واقعیات و داده ها را به گونه ای دیگر جلوه دهند تا کوتاهی خود را بپوشانند” (بولا به نقل از عزیزی، ۱۳۸۶ص، ۱۱).
این در حالی است که از یک طرف، مدیران مدارس به ایفای نقش نظارت در راهنمایی آموزشی علاقهای ندارند و از طرف دیگر، اکثر معلمان، نظارت و راهنمایی به وسیله مدیران را نوعی مداخله یا ایجاد مزاحمت در کار خود تلقی می کنند و اصولاً از این کار بیمناکند، یا تصور میکنند که نیازی به اصلاح کار خود ندارند، در نتیجه هیچ گاه مدیران و معلمان تصور مثبتی از نقش یکدیگر در ذهن نداشتهاند تا بتوانند با هدف رفع مسائل و مشکلات آموزشی معلمان ارتباط و همکاری نزدیکی با هم داشته باشند.
میشل و توکر^[۸] (۱۹۹۲) اظهار داشتهاند که عملکرد مدرسه بشدت به شایستگی مدیریت، نظارت اثربخش وابسته است. همچنین، بلر^[۹] (۱۹۹۱) بر اهمیت برنامه ریزی صحیح در استفاده از کارکردهای مختلف نظارت و راهنمایی آموزشی به عنوان یک فرایند مهم و اثرگذار در اجرای برنامه های آموزشی مدارس تأکید میکند (به نقل از کارول و گیلبرت، ۲۰۰۸).
ناولز و سودزینا^[۱۰] (۱۹۹۴) نیز بیان کرده اند که فراهم کردن سطوح گسترده تری از نظارت اثربخش و تسهیل اقدامات ناظران می تواند در بهبود جایگاه نظارت و راهنمایی آموزشی در میان معلمان مؤثر باشد (به نقل از پروکتور^[۱۱]، ۲۰۱۰). کیس و لیچ^[۱۲] (۲۰۰۲) در تحقیق خود در ارتباط با کاربرد تکنیک های مشاوره گروهی اشاره میکنند که بهره گیری از نظارت و راهنمایی گروهی سبب افزایش یادگیری و مدلسازی استفاده مؤثر از آن تکنیک ها میشود.
نتایج تحقیقات نلسون و ساسی^[۱۳] (۲۰۰۰) حاکی از اهمیت یافتن استفاده از راهنمایی های تخصصی و موضوعی است که مستلزم توجه عمیق ناطر به نقش و تأثیر تحولات شناختی در هنگام انجام مشاهدات کلاسی می باشد. بنابراین ناظران و راهنمایان آموزشی (مدیران در هنگام ایفای نقش نظارتی خود ) باید نسبت به کسب دانش و درک عمیق در خصوص آنچه که واقعاً در کلاس درس خاصی می گذرد و همچنین، نیازهای آموزشی معلمان اقدام نمایند.
گروهی دیگر از صاحبنظران در تأیید دیدگاه نلسون و ساسی (۲۰۰۰) بر این باور هستند که نظارت و راهنمایی آموزشی را بایستی بمنزله یکی از کارکردهای جامعه یادگیرندگان مدرسه-محور دانست که در آن معلمان و مدیر مدرسه با هم کیفیت یادگیری و تدریس را در موضوعات مختلف درسی بررسی می نمایند (لیتلی و مکلهیلن^[۱۴]، ۱۹۹۱؛ روئن^[۱۵]، ۱۹۹۳، به نقل از عزیزی، ۱۳۸۶).
در این راستا فرایند نظارت و راهنمایی صرف نظر از اعمال روش های کارآمد یانا کارآمد، همواره در نظام آموزشی جاری بوده است. تصور یک نظام آموزشی بدون فرایند و خدمات نظارت و راهنمایی ممکن نمی باشد. نظارت و راهنمایی بخشی از فرایند نقش های مختلف نظام آموزش و پرورش و جزء جدایی ناپذیر این نظام می باشد (تورپین و ولر^[۱۶]، ۲۰۱۱).
امروزه در پی توسعهی روزافزون نظام آموزشی در کشور و تغییرات بنیادی در برنامه های مدارس و حفظ و تداوم کیفیت آموزشی و نظارت بر عملکرد مدارس و کنترل و کاهش افت تحصیلی و جلوگیری از اتلاف و از دست رفتن فرصتها، ضمن آگاهی و اذعان به تنگناهای فراوان اقتصادی، ضرورت توجه به اثربخش نمودن مدارس، اهمیت یافته است، و نقش موثر و صحیح وکارآمد نظارتی به طور جدی مطرح می شود از طرفی با توجه به دگرگونیها و تحولات بسیار در زمینه های مختلف علوم و تکنولوژی که موجب تغییر روش های تدریس معلمان و فناوری های مورد استفاده گردیده، تلاش برای حفظ و تداوم هماهنگی مدارس و معلمان با الگوهای توسعه نیز ضرورت می یابد (پور افشار، ۱۳۹۰).
بنابراین ضرورت دارد مکانیزم نظارت و راهنمایی، و کنترل استانداردهای خاص وجود داشته باشد تا فعالیتها را در جهت هدفها و برنامه ها هدایت نماید و به موقع از وقوع انحرافاتی که ممکن است در حال تکوین باشد، جلوگیری به عمل آورد؛ در محیط های آموزشی هر فعالیتی که هدف اولیه اش پیشرفت و بهبود شرایط تدریس و یادگیری باشد، ماهیتاً جنبه نظارت و راهنمایی دارد (شکوه، ۱۳۸۶). در این راستا و با توجه به نقش موثر معلم راهنما پژوهش در زمینه نقش موثر این گروه آموزشی بر کارایی آموزشی معلمان ضرورت یافت.
۱-۳- اهداف پژوهش
۱-۳-۱- هدف کلی
هدف کلی پژوهش حاضر بررسی تاثیر نقش معلمین راهنما بر افزایش کارایی آموزشی معلمان مقطع ابتدایی شهرستان لامرد میباشد.
۱-۳-۲- اهداف فرعی
۱- بررسی تاثیر تقش معلمان راهنما در بهبود شیوهی تدریس معلمان.
۲- بررسی تاثیر تقش معلمان راهنما در مرتفع شدن مشکلات خاص به وجود آمده برای معلمان.
۳- بررسی تاثیر نقش معلمان راهنما در بهبود روابط انسانی حاکم بر فضای آموزشی.
۴- بررسی نقش معلمـان راهنما در بهبود شیوهی ارزشـیابی دانشآموزان موثر میباشد؟
۱-۴ سؤالهای پژوهش
۱-۴-۱- سؤال اصلی پژوهش
آیا نقش معلمین راهنما بر افزایش کارایی آموزشی معلمان مقطع ابتدایی موثر است؟
۱-۴-۲- سؤالهای فرعی
۱- آیا نقش معلمان راهنما بر بهبود شیوهی تدریس معلمان موثر میباشد؟
۲- آیا نقش معلمان راهنما بر مرتفع شدن مشکلات خاص به وجود آمده برای معلمان موثر میباشد؟
۳- آیا نقش معلمان راهنما بر بهبود روابط انسانی حاکم بر فضای آموزشی موثر میباشد؟
۴- آیا نقش معلمـان راهنما بر بهبود شیوهی ارزشـیابی دانشآموزان موثر میباشد؟
۱-۵- تعاریف مفهومی و عملیاتی متغیرها
۱-۵-۱- تعاریف مفهومی
معلم راهنما:
از نظر سازمانی معلمان برجسته و باتجربهای هستند که به همکاران خود کمک می کنند و آنان را از هنجارها و بایدهای کار و تدریس و یادگیری مطلع میسازند و هیچ گاه نمیتوانند نظرها و عقاید خود را به آنها تحمیل کنند (نیکنامی، ۱۳۸۲، ص ۱۵۸). یک رهبری آموزشی است که باید می تواند امور آموزشی را در جهت یادگیری ترتیب داده و هماهنگ سازد (بهرنگی، ۱۳۷۲، ص ۱۷).
نظارت و راهنمایی:
کوششهای مسئولان منتخب مدرسه برای راهنمایی و هدایت معلمان و دیگر کارکنان آموزشی در اصلاح وضع آموزش و روش های تدریس که مستلزم تحریک رشد و پیشرفت حرفه ای معلمان، انتخاب هدف های آموزشی، تجدید نظر در آنها مواد آموزشی، روش های تدریس و ارزشیابی آنهاست (نیکنامی، ۱۳۸۳، ص ۷).
نظارت و راهنمایی، یک فرایند آموزشی است که در آن فردی که دارای علم و مهارت بیشتری می‌باشد، مسئولیت تربیت و آموزش فرد دیگری را به عهده دارد که کمتر دارای این عناصر می‌باشد (رابینسون^[۱۷]، ۱۹۶۳؛ به نقل از بهرنگی، ۱۳۸۶)
کارایی:
کارایی: به انجام درست کارها اطلاق میشود. (علاقهبند، ۱۳۸۶). دراکر^[۱۸] (۱۹۸۷) کارایی را اینگونه تعریف می کند: درست انجام دادن کارها و وظایف آن (نقل از حسن پور،۱۳۸۵).