در کتاب «عجایب البلدان» نیز آمده است: «تهران قریهای است معظم و ولایت ری دارای باغات زیاد به اشجار و ثمرات خوب و فراوان و سکنه در خانه‌ها‌ی سرداب مانند به سر میبرند که هر قدر محصور بودنشان امتداد یابد به سبب کثرت آذوقه که از فرط احتیاط ذخیره کرده‌اند آسود‌ها‌ند و دائماً به سلطان عصر یاغی و با عساکر او در کارزار و زد و خوردند، مالیات خود را به مسکوک نمیپردازند، بلکه در عوض نقود رایج خروس و مرغ میپردازند. تا حمله مغول، هنوز هم تهران به صورت قریهای نه چندان معتبر باقی مانده بود و مانند دیگر قراء ری، زیر نظر خوارزمشاهیان اداره میشد.”
با مهاجرت مردم ری به تهران، پس از زلزله‌ها‌ی پی در پی و حمله مغول‌ها، به تدریج تهران از شکل روستا درآمده و به شهرکی تبدیل شد که دارای چهار امام زاده و چند بقعه متبرکه بود. در این دوره کشاورزی و باغداری توسعه پیدا کرد و این امر نظر مهاجمان و ساکنان روستا‌ها‌ی اطراف تهران را به خود جلب کرد. این وضع تا پایان دوره‌ها‌ی ترکمانان و اوایل صفویه دوام یافت. نخستین بار در دوره حکومت صفویان، شاه طهماسب اول صفوی در سال ۹۱۶ شمسی، هنگام عبور از تهران، با دیدن باغ و بوستان فراوان این شهر دستور داد تا به دور آن دیوار کشیده شود، این دیوار دارای ۱۱۴ برج به عدد سوره‌‌ها‌ی قرآن و چهار دروازه رو به چهار سوی دنیای پیرامون داشت که از شمال به میدان توپخانه و خیابان سپه، از جنوب به خیابان مولوی، از شرق به خیابان ری و از غرب به خیابان وحدت اسلامی‌یا شاپور محدود میشد، مساحت تهران در این دوران به ۴۴۰ هکتار رسید.
در دوره قاجار، زمانی که آقا محمد خان قاجار در اول فروردین سال ۱۲۰۰ ﻫ - ق بر تخت سلطنت نشست، تهران را به عنوان پایتخت برگزید و آن را «دارالخلافه» نامید. انتخاب تهران به عنوان پایتخت از سوی آقا محمد خان قاجار چند علت داشت که مهمترین آنها نزدیکی به اراضی حاصلخیز ورامین و مجاورت آن با محل استقرار ایلات ساوجبلاغ بود. ایلات غرب ساکن در ورامین، یعنی هواخوا‌ها‌ن وی در حوالی تهران اقامت داشتند و علاوه بر این موارد، تهران با استرآباد و مازندران که در حقیقت ستاد اصلی نیرو‌ها‌یش بود فاصله چندانی نداشت.
در دوره حکومت ر‍‍ژیم پهلوی، تهران نیاز به تغییر و گسترش داشت. رضا شاه پهلوی که معتقد بود ساختمان‌ها‌ی کهن و قدیمی همچون بخشهای بزرگی از کاخ گلستان، تکیه دولت، میدان توپخانه، استحکامات نظامی و قلعه‌ها‌ی قدیمی، نباید بخشی از یک شهر مدرن باشند. دستور تخریب، این بنا‌ها‌ی قدیمی‌با یک اسلوب معین را داد و ساختمان‌ها‌ی مدرن با سبک‌ها‌ی ایرانی پیش از اسلام، از جمله بانک ملی، ساختمان امنیه، ساختمان تلگراف و تلفن و دانشکده نظامی‌در جا‌ها‌ی مشخص به خودشان ساخته شدند. بازار تهران نیز در راستای این خط مشی به دو نیم تقسیم شد و بسیاری از ساختمان‌ها‌ی تاریخی به منظور ایجاد راههای درون شهری در پایتخت تخریب شد. نمونه‌ها‌ی بسیاری از باغهای ایرانی نیز با توجه به مدرن سازی و ایجاد شبکه جاده‌ای در شهر مشمول این طرح شدند.
در خلال جنگ جهانی دوم، نیرو‌ها‌ی نظامی‌انگلیس و شوروی وارد شهر تهران شدند. در سال ۱۹۴۳ م، تهران محل برگزاری کنفرانس تهران بود. در دهه ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ م. یعنی در دوره حکومت محمدرضا شاه مخلوع، تهران به سرعت توسعه پیدا کرد و طرح‌ها‌ی زیادی ریخته شد. ساختمان‌ها‌ی جدید، کم کم بیشتر و بیشتر شدند و خیابان‌ها گسترش پیدا کردند. در سال ۱۳۵۷ ه.ش، در محدوده شهرستان تهران و کرج و ورامین، استان تهران ایجاد شد و شهر تهران به عنوان مرکز استان انتخاب گردید. در طول جنگ ایران و عراق، تهران بار‌ها مورد حملات موشکی و هوایی قرار گرفت و بسیاری از مردم تهران در نتیجه این حملات کشته و مجروح شدند. پس از هر حمله هوایی، مواضع تخریب شده بازسازی میشدند. پس از جنگ ایران و عراق، رشد عمرانی تهران از سرگرفته شد.
۴-۱-۳ اقوام وزبان
در کتاب‌ها‌ی تاریخی، چون کتاب «تاریخ مردوخ» آمده‌است که حدود ۳ هزار سال پیش از میلاد، قبایلی از ماد که از هفت قبیله «آریایی» تشکیل میشد ، از سیبری به ایران آمدند و پس از گذشتن از مرو و شاهرود در ری و ورامین ساکن شدند که آنها را «پارتاسنی» مینامیدند. بنابراین؛ ساکنین اولیه این منطقه را «آریایی‌ها« تشکیل میدادند. اما از آنجا که امروزه استان تهران، بزرگترین استان مهاجرپذیر کشور محسوب میشود؛ اقوام مختلفی از سراسر سرزمین ایران در آن ساکن شده‌اند و با این که زبان اصلی مردم استان، فارسی است ولی زبان و گویش‌‌ها‌ی دیگری مانند ترکی آذری، کردی، گیلکی، لری، مازندرانی و غیره به دلیل مهاجرت‌ها رایج است.
۴-۱-۴ موقعیت اجتماعی و اقتصادی
استان تهران یکی از قطب‌‌ها‌ی اصلی اقتصاد کشور است. تجمع کانون‌‌ها‌ی عمده اقتصادی در این استان و موقعیت سیاسی- اداری و از همه مهمتر پایتخت بودن آن باعث شده است بخش عمده امکانات صنعتی و خدماتی در محدوده آن متمرکز شود.
کمی‌بارش باران و برف، نزدیکی به کویر‌ها و بیابان‌‌ها، کمبود آب مورد نیاز کشاورزی و تبدیل زمین‌‌ها‌ی کشاورزی به مناطق مسکونی و تولیدی - صنعتی از مهمترین دلایل رکود کشاورزی در استان است. از نظر موقعیت طبیعی و کشاورزی منطقه تهران را میتوان به دو ناحیه کوهستانی معتدل و ناحیه دشتها و کوهپایههای جنوب البرز تقسیم کرد. مردم نواحی کوهستانی معتدل که در بخش شمالی استان ساکن هستند؛ مانند بخشهای فیروزکوه، دماوند، لواسانات، رودبار قصران، طالقان و بخش‌‌ها‌یی از شمال ساوجبلاغ، به علت ناهمواری‌‌ها‌ی شدید سطح زمین، وضعیت نامساعد جوی و اقلیم سرد بیشتر به فعالیت‌‌ها‌ی باغداری و دام‌داری میپردازند و باغهای سیب، گوجه‌سبز، گیلاس، زردآلو و هلو از مهمترین فرآورده‌‌ها‌ی این ناحیه به شمار می‌رود. ساکنین ناحیه دشتها و کوهپایههای جنوبی البرز که مشتمل بر ورامین، ری، شهریار، رباط کریم، اشتها‌رد و بخشهای مرکزی و جنوبی ساوجبلاغ به دلیل شرایط مساعد طبیعی بیشتر در بخش کشاورزی فعالیت دارند. محصولات عمده این ناحیه را گندم، جو، یونجه، ذرت، گوجه‌فرنگی، خیار، سبزی‌‌ها، سیب‌زمینی، گیا‌ها‌ن علوف‌ها‌ی، انگور، چغندرقند و پنبه تشکیل می‌دهد.
از دیگر ارکان اصلی اقتصاد استان تهران «صنایع ماشینی وابسته» است که بیشتر آنها به مونتاژ و تولید کالا‌ها‌ی مصرفی اشتغال دارند. توسعه این صنایع بیشتر در امتداد راههای ورودی به تهران به ویژه در مسیر تهران - کرج، تهران – دماوند، تهران - ساوه و تهران - قم متمرکز شده‌اند.
۴-۱-۵ سوغات
بخش شیرینی: سو‌ها‌ن شهر ری
بخش کشاورزی: سبزی‌ها‌ی کوهی و دوغ دماوند، انگور و کشمش شهریار
بخش صنایع دستی: قلم زنی روی مس و برنج، خراطی و سبد بافی، خاتم کاری ، شیشهگری، تراش و نقاشی روی شیشه، زیلوبافی، نقاشی روی چرم، قالی بافی و چاپ باتیک، سفالگری، حصیر بافی، ورنی بافی و دست بافی، جاجیم و گلیم، چنته، روبه پشتی، جوال، خورجین
۴-۱-۶ جاذبه‌ها‌ی طبیعی - گردشگری
تهران : پارک ملی کویر، پارک ملی خجیر، پارک سرخه حصار، پارک جنگلی چیتگر، پارک جنگلی لوایزان، پیست اسکی دیزین، پیست اسکی شمشک، پیست اسکی توچال، پیست اسکی آبعلی، حاشیه رودخانه جاجرود، منطقه حفاظت شده لار، منطقه حفاظت شده ورجین
۴-۳: ری- چشمه علی( www.iran.ir)
ری : چشمه علی، کوه بی بی شهربانو
رباط کریم :رود شور، رود فصلی شاه چایی، رودخانه فصلی سیاب
دماوند: پیست اسکی آبعلی، چشمه اعلا آبعلی، حاشیه ریاچه تار، غار رود افشان، غار بورنیک در جاده دماوند، طبیعت دشت مشا
فیروزکوه: تنگه واشی یا تنگه ساواشی، غار زرافشان، چشمه آب معدنی خمده
۴-۴: تنگه واشی (www.iran.ir)
شمیرانات: آبشار دوقلوی، آبشار اسون، آبشار پسنگ، آبشار سوتک، آبشار منظریه، آبشار ناران و کفترلو، برج کلکچال، پیست دربندسر، پارک جمشیدیه، پارک دارآباد، پارک نیاوران، پیست اسکی دیزین و شمشک، پیست توچال، سد لتیان،حاشیه رودخانه جاجرود، طبیعت شمیرانات، طبیعت رودبار قصران و لواسانات.
شهریار: دشت شقایق شهریار
ورامین : دشت کویر
جاذبه‌ها‌ی تاریخی
اسلامشهر: بقعه‌ی امام زاده سیدرضا (ع)، بقعه‌ی امام زاده زکریا (ع )، تپه علی آباد، تپه قائمیه، یخچال علی آباد، یخچال آسیاب جعفرآباد، موزه دفاع مقدس.
۴-۵: باغ ظهیر الدوله (www.iran.ir)
تهران: امام زاده داوود، امام زاده صالح، بازار تهران، باغ نگارستان، باغ ظهیرالدوله، سردر باغ ملی، شمس‌العماره، کاخ گلستان، صاحب قرانیه، موزه ملی تهران، موزه آبکار، موزه نیروی دریایی، مجموعه فرهنگی آزادی، موزه بهزاد، موزه فرش ایران، موزه سینما، موزه سکه، موزه هنر‌ها‌ی معاصر، موزه دکتر حسابی، موزه مردم شناسی، موزه هنر‌ها‌ی زیبا، موزه شیشه و سرامیک، موزه حیات وحش، موزه تاریخ، تماشاگه تاریخ، موزه جهان نما، موزه ملک، موزه نقشه، موزه نظامی.
ری: آستانه حضرت عبدالعظیم، برج نقاره خانه، برج طغرل، ، بقعه جوانمرد قصاب، بقعه بی بی
۴-۶ برج نقاره خانه(www.iran.ir)
شهربانو، تپه چشمه علی، دخمه گبری، قلعه طبرک، حصار قدیم، کاروانسرای شاه عباسی، موزه آستان
عبدالعظیم، موزه تپه میل شهر ری.
رباط کریم: آسیاب و یخبندان قدیمی، امام زاده محمد تقی، امام زاده عماد الدین، قلعه سنگی مربوط به دوره سلجوقی، تپه تاریخی ده حسن، تپه باستانی پرندک، پل تاریخی بازارک، معمورین و وسطر، کاروانسرای فتحعلی شاه، معبد تخت رستم
۴-۷: آسیاب و یخبندان قدیمی(www.iran.ir)
شمیرانات: آرامگاه خواجه احمد، آرامگاه موسی، آرامگاه سید میر سلیم، امامزاده قاسم، بازار تجریش، بقعه سلطان، تپه کله قندی، تپه حصارک، قبر تاج الدین، قصر ضحاک، قلعه دختر ضحاک، کاخ مظفری، گورستان ظهیرالدوله،گورستان زردشتیان، مسجد امام حسن عسگری (ع)، موزه سینما، کاخ موزه نیاوران، موزه حیات وحش.
۴-۸: تخت رستم (www.iran.ir)
شهریار: آتشکده تخت رستم، بالابان، تپه جوقین، تپه قره تپه، تخت کیکاووس، پل تاریخی دختر مربوط به دوره ساسانیان، قلعه دختر، قلعه کبری.
۴-۹: قلعه دختر(www.iran.ir)
فیروزکوه: امام زاده اسماعیل، امام زاده احمد و محمد طارس، تپه باستانی سرتپه یا کله منار، تپه و قلعه باستانی پیرکمر، پل تاریخی رضاشاهی نمرود، قلعه فیروز کوه بنای تاریخی گور گنبد، قلعه تاریخی فیروزکوه، سرخ قلعه سرانزا، قلعه شاه چشمه، قدمگاه حضرت خضر نبی در روستای ورسخوران، کاروانسرای گدوک
ورامین: امام زاده جعفر، امام زاده یحیی، قلعه ایرج، قصر بهرام، میدان کهنه گل، نازین قلعه
)www.iran.ir4-10: قلعه ایرج (
۴-۲ جغرافیای شهر تهران
۴-۲-۱ تاریخ شهر تهران
به روایتی قصران و مهران دو برادر بودند. ” ران ” به معنی دامنه است، و مهران دامنه بالایی و قصران دامنه پایینی رشته کوه البرز بود.
نخستین وجه تسمیه تهران را از عبارت ” یاقوت حموی ” در معجم البدان میتوان اخذ کرد : ” از مردی اهل ری که محل وثوق و اعتماد شنیدم که طهران دیهی است بزرگ و بنای این دیه تمامی در زیر زمین واقع است و احدی را یارای آن نیست که بدان دیه راه یابد مگر آن که ا‌ها‌لی آنجا اجازت ورود بدهند “.
در این عبارت اشاره به زیرزمینی بودن تهران شده است. این مساله عده‌ای را برانگیخت که تهران را به دو کلمه"ته"به معنای زیر و” ران “تجزیه نمایند و تهران را ” مکان زیرزمینی ” معنا کنند. اعتماد السلطنه در مرات البلدان درباره وجه تسمیه تهران چنین آورده است: “چون اهل آنجا (تهران) در وقتی که دشمن برای آنها به هم میرسید در زیر زمین پنهان میشدند، از این جهت به این اسم موسوم شده است که به ” ته ران” یعنی زیر زمین میرفتها‌ند.”
کسروی درباره نام تهران و شمیران، طی پژوهش‌ها‌یی به این نتیجه رسیده که تهران ( و تارم، کهران، گهران، گهرام، جهرم ) به معنای منطقه گرمسیر و شمیران ( شمیرام، شمیرم، شمیلان، سمیران و سمیرم) به معنای منطق‌ها‌ی سردسیر است.
