امید و ترس افراد به میزان شناخت و نیازهایى که درک مى کنند، بستگى دارد. مثلاً ترس و امید یک کودک دو سه ساله فقط در محدوده خواسته هایى که دارد شکل مى گیرد. او هیچ وقت نسبت به مسائل بین المللى، مسائل اجتماعى، مسائل معنوى و اخروى و… ترس و امیدى ندارد زیرا هیچ تصورى از آن‌ها ندارد و یا مثلاً از یک سو، افراد عادى از بیمارى، فقر، گرفتارى هاى زندگى و… ترس دارند و از سوى دیگر، امید دارند که پول دار بشوند و همسر خوب، خانه خوب و موقعیت اجتماعى خوبى بدست آورند. افرادى که یک مقدار معرفت شان بیشتر است مسائل معنوى را هم در نظر مى گیرند. براى مثال از این که عقل و ایمان شان از بین برود، مى ترسند و امید دارند که بر معرفت و ایمان شان افزوده شود.آنها کسانى هستند که به آخرت ایمان دارند به ثواب هاى اخروى امید دارند و از عذاب هاى اخروى مى ترسند. (مصباح ،۱۳۸۴)
امید انسان به رحمت خدا ،باید مثل زراعت یک زارع باشد که بذر سالم در زمین مناسب می کارد و تمام مراقبتهای لازم را انجام می دهد و به انتظار محصول می نشیند و نه اینکه بذر را در شوره زار بکارد یا بذر سالم نباشد ،چنین چیزی حماقت است پس انسان باید عمل همراه تقواداشته باشد و رعایت اخلاقیات نماید تا امیدرحمت داشته باشد نه این که کامرانی و شهوت رانی کند و امید رحمت و عفو داشته باشد . که مصداق آیه ۱۶۹سوره اعراف می شوند ،که در مقام توبیخ گفتار کسانی است که توجه به متاع دنیا دارند و انتظار مغفرت دارند . (موسوی همدانی ، ۱۳۶۳)
امام علی (ع) حد میانه واعتدال هر امری را توصیه می کند و از افراط و تفریط نهی میکند . امید زیاد را باعث ایجاد حرص و طمع ونا امیدی را باعث تاسف و هلاکت میداند . بی صبری ، رسوایی، غفلت را به دنبال دارد در نتیجه افراط و تفریط در هر امری زیانبار و مایع فساد است و انسان همواره باید میان خوف و رجا باشد و حد اعتدال را رعایت کند (جابر ، ۱۳۹۰)
مرعوب بودن از چیزی که وحشت زا و رعب آور است و امیدوار بودن او به چیزی که زمینه رفاه را فراهم میکند در هر کسی هست ولی همین امید و ترس یا وعده و وعید به دو قسم تقسیم می شود ، وعده و وعید های دروغ ، وعده و وعید های درست . اولی سراب گونه است و انسان را به سوی خود فرا می خواند و دومی مانند چشمه ایی زلال انسان را به سمت خود دعوت می کند که در قرآن از هر دو سخن رفته است. شیطان از بیرون و نفس اماره از دروون انسان را به سوی سرآب وعده می دهند و از اموری که واقعیّت ندارند می ترسانند امّا خداوند از راه وحی به انبیا ، فرشته ها و عقل وعده های درست را به سوی انسان سالک باز می کند(جوادی آملی، ۱۳۶۳).
۲-۱۱ تبین واژه آرزو
آن چه همواره برای انسان خطرناک بوده و موجب هلاکت و نابودی او است آرزوی طولانی و حرص و آز زیاد است و در تعالیم دینی از آن منع گشته است .در سوره معارج آیات۱۹ و۲۰ آمده :"براستی که انسان حریص و بی صبر است چون زیانی به او رسد بی تابی می کند.” واز پیامبر اکرم (ص ) نقل شده ، بنی آدم نابود می شود و دوچیزاز او باقی می ماند حرص و آز (موسوی همدانی ،۱۳۶۳)با توجه به ذکر این آیه و حدیث گرچه امید مایه حیات و انگیزه ای برای حیات انسان است امّا این امید نیز باید با فکر و تلاش و بر اساس اصول و قواعد مخصوص به خود باشد زیرا انسان گاهی بیشتر از حد و بدون آن که به امکان شدن و نشدن امری فکر کند امید به آن دارد که این خود باعث آرزوی های طولانی و نایافتنی برای شخص می گردد که موجب شکست و نابودی است . (جابر ، ۱۳۹۰)

۲-۱۲- انواع آرزو
آرزوهادو دسته اند : آرزوهای درست وسازنده وآرزوهای کاذب
اگر آرزو ها بر اساس معیار درستی باشند نه تنها زیانی بهمراه ندارد بلکه سازنده و مفید خواهد بود .زیرا اگرانسان با فکرعمل کند و بدنبال مطلوب حرکت کند و امیدحصول آن را داشته باشد این باعث ایجاد انگیزه برای فردای روشن می شود اما آرزوها باید هم جنبه شخصی داشته باشد و هم اجتماعی (جابر،۱۳۹۰) از نظر امام علی آرزوهای درست و سازنده عبارتند از:
- آرزوی آسایش مظلومان (خطبه ۱۳۱، نامه ۲۲،بند ۳)
- آرزوی آینده و قیامتی روشن (خطبه ۸۷ ،بند۳،نامه ۲۲بند ۱)
-آرزوی اجرای حدود الهی (خطبه ۱۳۱ ،بند ۳)
- آرزوی ارزش های والای اخلاقی (خطبه ۱۵۳، بند ۱۲)
- آرزوی استواری دین ( خطبه ۱۳۱ ،بند ۳ )
- آرزوی اصلاح جامعه اسلامی (همان )
- آرزوی اصلاح نفس (نامه ۳۱ بند ۳۷ )
- آرزوی بهترین بنده خدا بودن (خطبه ۱۲۹، بند ۸ )
-آرزوی بی نیازی (خطبه ۲۲۵ ، بند ۱)
-آرزوی پیروزی بر دشمن ( نامه ۵۳ بند ۵۷)
- آرزوی پیروزی حق (نامه ۶۶ ، بند ۲ )
–آرزوی شهادت (خطبه ۱۱۹ و نامه ۳۵ )
- آرزوی عافیت دین و دنیا (خطبه ۲۱۵ )
– آرزوی گسترش عدالت (نامه ۵۳ )
- آرزوی نابودی باطل (نامه ۶۶)
- آرزوی نجات از فتنه ( خطبه ۱۷۱)
- آرزوی وحدت سیاسی (خطبه ۲۱۶ )
- آرزوی همبستگی و دوستی ملت (نامه ۵۳)
در آرزوی کاذب انسان گرفتار آرزوی باطل می شود و این آرزوها ره آوردهای زیانباری برای انسان بهمراه دارد که اگر مهار نشود موجب خواری انسان می شود.آرزوهای کاذب باعث طمع بردن به مال دیگران و در نتیجه تنگ کردن زندگی برخود می شود .(جابر ،۱۳۹۰) چند مورد از نتایج آرزوهای کاذب از نگاه امام علی به شرح ذیل است :
پس از حمد و ستایش الهی ، همانا دنیا روی گردانده،و وداع خویش را اعلام داشته است و آخرت به ما روی آورده و پیشروان لشگرش نمایان شده . آگاه باشید ،امروز ،روز تمرین و آمادگی و فردا روز مسابقه است . پاداش برندگان بهشت و کیفر عقب ماندگان آتش است . آیا کسی هست که پیش از مرگ ،از اشتباهات خود توبه کند ؟ آیا کسی هست که قبل از فرا رسیدن روز دشوار قیامت ،اعمال نیکی انجام دهد ؟ آگاه باشید هم اکنون در روزگار آرزوهایید ،که مرگ را در پی دارد ،پس هر کس درایام آرزوها ،پیش از فرا رسیدن مرگ ،عمل نیکو انجام دهد بهره مند خواهد شد و مرگ او را زیانی نمی رساند ،و آن کس که در روزهای آرزوها ،پیش از فرا رسیدن مرگ کوتاهی کند ،زیانکار و مرگ او زیانبار است . همانگونه که به هنگام ترس و ناراحتی برای خدا عمل می کنید در روزگار خوشی و کامیابی نیز عمل کنید ،همانا وحشتناک ترین چیزی که برشما می ترسم ،هواپرستی و آرزوهای دراز است .پس ،از این دنیا توشه بر گیرید تا فردای خود را با آن حفظ نمایید . (فرازهایی از خطبه ۲۸ )
بدرفتاری و بدکرداری (حکمت ۳۶،بند ۶) -
( کوردلی و ناآگاهی (حکمت ۲۷۵،بند ۲-
- مرگ و نابودی (حکمت ۱۹)
- غفلت از مرگ (خطبه ۱۱۴،بند ۱۱)
- کاستن از عقل (خطبه ۸۶،بند ۱۴)
- کم فکری و غفلت (خطبه ۸۶،بند ۸)
فریب دادن (خطبه ۸۴،بند ۱۴) –
۲-۱۳ آرزو گرایی
آنچه در قرآن و احادیث از آن نهی شده “آرزوگرایی” و دل بستن به آرزوهای خوش است که باعث کوردلی و جاماندن از قافله زندگی است زیرا شخص آزمند باآرزوهای شهوانی از رسیدن به حقایق باز می ماند .(جابر ،۱۳۹۰) در حدیثی از امام علی در حکمت ۲۷۵ آمده که آرزوهای خوش باعث کوری چشمان بصیرت مردمان می شود . ودر سوره نجم آیه ۲۴ خداوند میفرمایند آیا برای انسان هر چه آرزو کند برآورده می شود ؟واین خدای حکیم است که کارها رابراساس حکمت تدبیر می کند . (طبرسی ،۱۳۷۲)
پس برانسان لازم است خود را اسیر حرص و آرزوهای باطل نکند و از قرار گرفتن در پرتگاه هلاکت خودرا نجات دهد زیرا انسان برای عبادت خلق شده است و لازم است در مسیر کمال حرکت کند تا به قرب الهی که سر منزل مقصود است برسد . امام علی علیه السلام قربانگاه اندیشه ها را زیر برق آرزوها می داند (نهج البلاغه حکمت ۲۱۹)
۲-۱۴-علل آرزوهای طولانی
عوامل مختلفی موجب آرزوهای طولانی می شود :
۱-دنیا پرستی وعلاقه انسان به تفاخردنیاو لذات نفسانی
حب دنیا باعث ایجاد آرزوهای پوچ می شود خداوند در سوره قصص آیه ۷۷ می فرمایند :ودر آن چه به توداد سرای آخرت را جستجو کن و بهره ات راهم از دنیا فراموش نکن و نیکی کن همان گونه که خدا به تو نیکی کرد . (جابر،۱۳۹۰)امام علی نیز می فرماید :هرکس قلب اوبادنیا پرستی پیوندخورد ،همواره جانش گرفتار سه مشکل می شود :اندوه رها نشدنی –حرصی جدا نشدنی و آرزویی نایافتنی .(حکمت ۲۲۸)
۲-نادانی و ناآگاهی انسان:
امام علی در این خصوص می فرماید :اگر بنده خدا اجل و پایان کارش را می دید ،با آرزو وفریب آن دشمنی می ورزید . (حکمت ۳۳۴)همچنین ایشان آرزوهای زیاد را ،ناشی از فساد عقل آدمی می داند .(فلسفی ،۱۳۶۸)
۳- شیطان و وسوسه های شیطانی
به غیر از شیطان که دشمن انسان است جهل و غفلت وبی خردی انسان مایه هلاکت و ویران کننده هستی و حیات انسان است . (جابر،۱۳۹۰)
۴- تکبر و غرور
از عوامل ذلت و آرزوهای باطل انسان غرور و تکبر است زیرا تکبر آرزوهای بی اساس و کاذب را افزایش می دهد . (همان )
۵- عدم بصیرت انسان
کسی که بصیرت و فهم ندارد آرزوهای کاذب او راکور می کند . (همان )
۶- عدم شناخت گوهر وجود و عزت نفس
از نظر امام علی ( ع )کسی که گوهر وجود خودرا بشناسد خود را از پستی های شهوت و آرزوهای باطل مصون خواهد داشت . (فلسفی،۱۳۶۸)