غیر از سرزمین ایران که در‌آن عصر مهد تشیع بود، در نقاط دیگر نیز شیعیان حضوری فعال داشتند. در مصر حکومت بدست فاطمیان بود که برنامه ی دولتشان رواج دین و علم بود.[۲۳۷] در موصل، نصیبین، حلب و شام، آل حمدان زمامدار مسلمانان بودند که خود از گرایشات شیعی برخوردار بودند.[۲۳۸] حتی در بغداد که مرکز خلافت و اقتدار اهل سنت بود، به دلیل توسعه‌ی قدرت آل بویه، شیعیان توانستند از قدرت سیاسی و اجتماعی نیرومندی برخوردار شوند و بهترین دلیل این مطلب رسیدن ((طالبین)) به مقام، نقابت و امارت حاج در بغداد می‌باشد.[۲۳۹]
به هر ترتیب وجود این شرایط باعث گردید تا شیخ صدوق بتواند، اولاً، در کمال سهولت سفرهای علمی خود را آغاز کرده و با پشت سرگذاردن شهر و دیارهای مختلف از محضر اساتید شیعه و سنی استفاده کند و متقابلاً احادیث خود را در اختیار علاقمندان قرار دهد و یا کتب و مقالات خود را در دفاع از تشیع و ردّ عقاید مخالفان انتشار دهد .
صدوق در بین دانشمندان از نظر وسعت معلومات و کثرت کتب و مصنفات فردی کم نظیر بوده است و اگر به عباراتی که در ستایش وی از زمان دانشمندان ادوار بعد صادر شده، توجه کنیم درمی‌یابیم که تعبیر (رئیس المحدثین) بیش از هر تعبیر دیگری در مورد وی بکار رفته است.[۲۴۰]
آثار صدوق همگی بیانگر آن است که وی در فضل و کمال سرآمد بود و در دانشهای گوناگون مهارتی بسزا و دستی توانا داشت کسانی‌که در شرح‌حال وی قلم فرسایی کرده‌اند. او را دانمشندی زبر دست، شخصیتی برزگوار، مردی بی‌نظیر و حدیث شناسی آگاه خوانده‌اند که حضورش در دیگر عرصه‌های علمی همراه با مورخان و فیلسوفان و ادیبان و طلب آموختگان به چشم می‌خورد.[۲۴۱] به گفته‌ی یکی از محققین ((آثار شیخ صدوق)) تنها مجموعه‌ای گرد آمده از احادیث نیست، بلکه با جستجو و مقایسه‌ی سلسله اسناد آن با دو کتاب ((رجال)) نجاشی و ((الفهرست)) شیخ طوسی، می‌توان روایاتی که صدوق از مشایخ اجازه،[۲۴۲] خود از متون کهن تر امامیه اخذ کرده را شناسایی نمود. هم چنین کتب شیخ صدوق برای مطالعه‌ی تاریخ امامیه به خصوص در دوره‌ی غیبت صغری به دلیل داشتن متون فراوانی از آن دوره، اهمیت فراوانی دارد.[۲۴۳]
از آنجا که معارف دین اسلام از دو منبع قرآن و حدیث سرچشمه می‌گیرد، متاسفانه برخی از خائنان و سود جویان با جعل‌حدیث در فضای‌سیاسی هر دوره سود جسته‌اند تا‌آنجا‌که امام صادق(ع) در این‌باره می‌فرماید: ((حدیثی را از ما قبول نکنید مگر این که موافق قرآن و سنت بوده و از سایر روایات ما شاهدی بر آن بیابید)).[۲۴۴]
وجود دروغگویان و حدیث سازان و در هم آمیختگی روایات صحیح و جعلی، کار استفاده از احادیث را بر مردم مشکل نموده و همه را در حیرت و سردرگمی فرو برده بود. خصوصاً پس از رحلت امام حسن عسگری(ع) و آغاز غیبت امام زمان(عج) بلاتکلیفی و حیرت‌مردم صد چندان شده بود زیرا در زمان حضور امامان معصوم به رغم فشارها و محدودیت‌هایی که از ناحیهی حکام ستمگر بر شیعیان اعمال می‌شد، ولیکن دسترسی به امام و سوال از احکام شرعی تا حدودی امکان داشت ولی پس از شهادت امام یازدهم و استتار دوازدهمین شمس امامت در پرده‌ی غیبت، دست شیعیان از دامان آن بزرگواران کوتاه شد و راه استفاده‌ی حضوری از محضر پر فیضشان برای مدتی نامعلوم مسدود گردید و در این جا بود که صدوق اقوام به ضبط و جمع آوری احادیث پیامبر و اهل بیت نمود و برای این منظور رنج سفرهای طولانی را بر خود هموار کرد و اگر مطلع می‌شد که در‌آن شهر و دیار حدیث صحیحی نزد کسی هست با وجود مشکلات سفر در آن روزگار خود را به آن شهر می‌رساند و اخذ حدیث می‌کرد و کتب معتبر خود را برای شیعیان به یادگار گذاشت که به عنوان مرجع استنباط احکام و فقه اهل بیت، مورد استفاده‌ی شیعیان بود و چون پس از غیبت امام زمان(عج) رابطه‌ی ظاهری شیعیان با امام معصوم قطع شد و امکان سوال مسائل فقهی از معصومین(ع) مسیر نبود. با نگارش آثار خود تا حدودی این مشکل را حل نمود.[۲۴۵]
شیخ در این راه به حوزه‌ی اهل سنت نیز پای گذاشته و همان‌گونه‌که احادیث امامان شیعه را از مشایخ شیعه بدست آورده، احادیث نبوی را نیز از علمای اهل سنت اخذ نموده و در مقام تالیف کتابهای خویش از احادیث شیعه و اهل سنت، هر دو استفاده کرده است. بدین ترتیب در بسیاری از کتب صدوق مانند: معانی الاخبار، خصال، علل الشرایع، الامالی، من لا یحضره الفقیه، روایات نبوی در کنار روایات امامی آورده شده است. علامت روایات نبوی در کتب شیخ، طرق روایی آنهاست و معمولاً سند این روایات در نهایت به یکی از صحابه مانند: ابوهریره، ابن عباس، ابن مسعود، عایشه و … از رسول خدا (ص) می‌رسد.[۲۴۶]
۲-۵- برگزاری مناظرات کلامی و مواجهه با تشیع ستیزی:
یکی از عوامل‌مهمی‌که باعث شد مذهب‌تشیع که پیرو و حامی در امانت‌بزرگ الهی؛ قرآن، اهل بیت عصمت و طهارت بود از میان نرود و پا بر جای بماند و به نسل‌های بعدی هر عصری سپرده شود، تشکیل مجلس مناظره و مباحثه‌ی علمای هر عصر با مخالفان بود. این‌کار سابقه‌ی‌دیرینه‌ای‌داشت. مثلاً در تاریخ صدر اسلام مشاهده‌می‌شود که مباحثات و مناظرات‌گوناگون میان پیامبر(ص) با علمای یهود و نصاری در می‌گرفت و در برخی اوقات حتی به مباهله کشید ه می‌شد.[۲۴۷]
به هر روی، علم کلام، دانشی است که از عقاید اسلامی با تکیه بر آیات و روایات بحث می‌کند، بسیاری از آثار صدوق نظیر: التوحید، کمال‌الدین و تمام النعمه، الاعتقادات، معانی‌الاخبار، الهدایه و الامالی، به وضوح نشان‌دهنده‌ی شخصیت کلامی شیخ‌صدوق و تلاش‌های همه جانبه‌ی او در تثبیت مبانی فکری تشیع است.[۲۴۸]
ابن‌بابویه از جنبه‌ی کلامی با مکاتب و مذاهب متنوعی مواجه بوده است. از یک‌سو با برخی از مکاتب‌امامی، که از آنها به (اهل غلو) و (اهل تقصیر) و کوتاهی در حق ائمه، تعبیر‌می‌کند، درگیر بوده و کتابهای با عنوان (ابطال الغلو و التقصیر) در رد این دو گروه تالیف کرده است.[۲۴۹] و از سوی دیگر در تبیین مهدویت از دیدگاه امامیه، ضمن تالیف آثار متعدد، از جمله کتاب مهم کمال الدین، به رد ایرادات معتزله و زیدیه و دیگر مخالفان پرداخته و سعی بلیغی در نقض آراء قائلین به فتوت (انفصال رشته امامیه) و رفع شک امامیان در عصر غیبت کرده است. از دیگر ابعاد کلامی بابویه، رد اتهاماتی است‌که مخالفین به امامیه می‌زدند.[۲۵۰]
در روزگار صدوق، عشق وارادت زمام داران آل بویه نسبت به خاندان پیامبر(ص) از یک سو و ضعف حکومت عباسیان و در هم شکستن جو اختناق و وحشتی که خلفای عباسی ایجاد کرده بودند از سوی دیگر، زمینه‌ای را فراهم کرد تا علمای شیعه بتوانند در محافل و مجالس عمومی، آزادانه از احکام و عقاید اهل بیت(ع) سخن بگویند و با تشکیل جلسات مناظره و مباحثه به طور زنده از اصول و مبانی تشیع در زمینه‌ی توحید ، نبوت و امامت و احکام فقهی به خوبی دفاع کنند و نیز شبهات و اتهاماتی را که در طول تاریخ و سالیان متمادی از ناحیهی مخالفین بر مکتب تشیع وارد شده بود، دفع نموده، و گرد و غبار شک و تردید را، از چهره ی آن بزدانید.[۲۵۱]
یکی از اقدامات موثر شیخ صدوق تشکیل جلسات مناظره در حضور سلطان رکن الدوله و جمع کثیری از مردم ری (پایتخت آل بویه) بود[۲۵۲]. شیخ صدوق در این مناظرات از سیره‌ی برخی امامان(ع) از جمله امام باقر (ع)، امام صادق(ع) و امام رضا (ع) و نیز برخی از اصحاب و شاگردان آنها از جمله زراره بن امین، محمد بن مسلم، محمد بن محمد بن نعمان، (معروف به مومن الطاق) و هشام بن سالم، پیروی می‌کرد. ایشان کسانی بودند که جملگی در مکتب امامان باقر و صادق(ع) پرورش یافتند و موظف شدند که در صورت مساعد بودن اوضاع، حقایق مذهب تشیع را از طریق مناظرات مذهبی اعلان کنند.[۲۵۳]
شیخ صدوق در مناظرات مذهبی، در حد متکلمی قوی ظاهر شده که با اتکاء به منطق قرآن و روایات به خوبی از حقانیت تشیع دفاع نموده است. در مناظرات مجالس رکن الدوله، گاهی رکن الدوله خود ناقل شبهات مذهبی و سوالاتی بوده که از جانب مخالفان شیعه مطرح و پاسخگویی به آن ضرورت داشته است. شیخ صدوق در آثار خود از پنج کتاب نام می‌برد که حاوی مجالس او در حضور رکن الدوله بوده است. علاوه بر آن مناظرات شیخ صدوق، توسط یکی از شاگردان او بنام شیخ جعفر بن محمد دور بستی رازی گردآوری شده است.[۲۵۴]
قاضی شوشتری نیز برخی از مناظرات صدوق را در کتاب مجالس المومنین ذکر کرده است و در خصوص یکی از مجالس مناظره‌ی صدوق نوشته است: ((چون معیت فضایل نفسی و نفسانی آن شیخ و عالم ربانی در میان اقاصی اوانی مشهود گردید، آوازه‌ی ریاست و اجتهاد او در مذهب شیعه‌ی امامیه، به سمع رکن الدوله رسیده، مشتاق صحبت فایز البهجت او گردید و به تعظیم تمام التماس تشریف قدوم سعادت لزوم او نمود و چون به مجلس در آمد او را پهلوی خود نشانده ، نیازمندی بسیار اظهار فرمود و چون مجلس قرار گرفت، جناب شیخ دعوت به مباحثه و مناظره نمود)).[۲۵۵]
تامل در مناظراتی که از شیخ صدوق بر جای مانده به خوبی آگاهی و تسلط شیخ را به مبانی کلامی شیعه و اهتمام صدوق
راهنمای نگارش پایان نامه درباره جایگاه و نقش شیخ صدوق در حفظ و گسترش ...
