D₂ B₁

R₄
D₄ B₂

R₄
D₄ B₃

R₄
D₄ B₀

R₄
D₄ B₁

R₃
D₃ B₀

R₄
D₃ B₁

R₄
D₃ B₂

R₄
D₃ B₃

R= تکرار D= تاریخ کاشت B- بُر
شکل ۳- ۲ نقشه­ی کلی طرح آزمایشی
۳-۴-۲ تیمارهای آزمایشی و نحوه اعمال آن­ها
در این آزمایش تاریخ کاشت شامل: ۲۷ آبان (D₁)، ۱۲ آذر (D₂)، ۲۶ آذر (D₃)، ۹ دی (D₄) به­عنوان فاکتور اصلی و مصرف کود بُر صفر (B₀)،۱۰ کیلوگرم در هکتار به روش خاک کاربرد (B₁) و محلول­پاشی با نسبت سه گرم در هزار میلی لیتر آب در مراحل رُزت (B₂) و غنچه­دهی (B₃) در نظر گرفته شدند. بُر مورد نیاز در این آزمایش از منبع اسید بُریک با حدود ۱۷ درصد بُر خالص تأمین و مصرف گردید. کود بُر مصرفی خاک کاربرد قبل از کاشت با خاک در کرت­های مورد بررسی مخلوط گردید. محلول­پاشی در اوایل صبح با بهره گرفتن از پمپ دستی انجام شد.
۳-۴-۳ هیبرید مورد آزمایش
هیبرید هایولا ۴۰۱ که از ارقام زودرس است جهت کشت انتخاب شد (شکل ۳-۳). این هیبرید دارای رشد اولیه سریع، برگ­های پهن، ارتفاع مناسب، دارای تعداد خورجین زیاد و عملکرد بالاست وسازگاری خوبی با منطقه دارد. علت برتری ارقام زودرس در منطقه این است که عمدتاً افزایش دما در مرحله­ پایانی رشد رسیدگی ارقام دیررس را با مشکل مواجه می­ کند (عزیز کریمی و سید احمدی، ۱۳۸۲).

شکل ۳-۳ بذر کلزا هیبرید هایولا ۴۰۱
۳-۵ عملیات زراعی
۳-۵-۱ آماده سازی زمین و پیاده کردن نقشه طرح
ابتدا به­منظور تحریک سبز شدن علف­های هرز و تأمین رطوبت مورد نیاز برای عملیات شخم، قبل از انجام عملیات خاک­ورزی یک آبیاری تقریبا سنگین در تاریخ (۱۵/۷/۹۲) انجام شد. پس از کاهش میزان رطوبت توسط گاوآهن برگردان­دار زمین شخم زده شد و سپس به­منظور خرد کردن کلوخه­ها زمین در دو نوبت و به­ صورت عمود برهم دیسک زده شد. پس از دیسک اول، فسفر از منبع سوپر فسفات تریپل به میزان ۱۰۰ کیلوگرم در هکتار به طور یکنواخت پخش شد و با دیسک دوم به زیر خاک انتقال یافت. سپس کرت­ها با مرزبند و نهرها با بهره گرفتن از نهرکن احداث گردیدند (شکل ۳-۴).

شکل ۳-۴ تهیه زمین
۳-۵-۲ عملیات کاشت
ابتدا میزان بذر مورد نیاز سه برابر تراکم مطلوب (۷۰ بوته در متر مربع) با توجه به وزن هزار دانه،درصد خلوص و درصد جوانه زنی برای هر خط کشت محاسبه شد. با توجه به اینکه کشت به صورت مسطح بود جهت کشت بذور به کمک شیار بازکن به فاصله­ی ۲۰ سانتی­متر و عمق ۲ سانتی­متر ایجاد شد. سپس بذور به­ طور یکنواخت درون شیارها پخش شد و با خاک پوشیده شدند. پس از اتمام این عملیات آبیاری انجام شد. زمان انجام اولین آبیاری به عنوان اولین تاریخ کاشت در نظر گرفته شد.
۳-۵-۳ عملیات داشت
در فاصله زمانی تاریخ کاشت اول تا برداشت، عملیات مختلف داشت شامل آبیاری، تنک کردن، تنظیم فاصله بوته­ها و پخش کود سرک انجام شد. آبیاری اول مزرعه بلافاصله پس از کشت انجام شد. آبیاری­های بعدی بر اساس نیاز گیاه انجام گرفت. کود نیتروژن (از منبع اوره) به میزان ۴۰۰ کیلوگرم اوره در هکتار در سه مرتبه )یک سوم پس از سبز شدن گیاهچه­ها بر روی خاک، یک سوم در مرحله­ ۳ تا ۴ برگی و پس از عملیات تنک و یک سوم در آغاز رشد طولی ساقه) به کار برده شد. توزیع کود سرک به صورت محلول در آب آبیاری انجام شد، بدین صورت که پس از آبیاری و ساکن شدن آب، کود درون آب پاشیده شد. جهت کاهش رقابت درون گونه ­ای در مرحله ۳ برگی بوته­ های اضافه تنک شد. هم­چنین کنترل علف هرز در ۳ نوبت و در مراحل ۴ برگی، ۸برگی و قبل از گل­دهی به صورت وجین دستی انجام گرفت.
۳-۵-۴ برداشت
عملیات برداشت در تاریخ ۲۲ فروردین تا اوایل اردیبهشت به صورت دستی و با داس از فاصله ۴ تا ۵ سانتی­متری سطح زمین انجام شد (شکل ۳-۵). سطح برداشت هر کرت معادل ۲/۰ متر مربع بود که از خطوط مربوط به عملکرد به طول ۵/۰ متر پس از حذف نیم متر از بالا و پایین به عنوان حاشیه برداشت شد.

شکل ۳-۵ برداشت
۳-۶ اندازه ­گیری صفات مورد بررسی
۳-۶-۱ عملکرد و اجزای عملکرد
بلافاصله پس از برداشت نمونه­ها از خطوط مربوط به عملکرد نهایی وزن آنها ثبت شد. هم زمان با نمونه­برداری نیز جهت تعیین رطوبت ۵ بوته در آون قرار داده شد و عملکرد بیولوژیک محاسبه گردید. پس از آن نمونه­های مربوط به هر واحد آزمایشی به طور جداگانه جدا و بوجاری شدند و عملکرد اقتصادی بدست آمد. لازم به ذکر است که عملکرد دانه با رطوبت ۹ درصد محاسبه شد.
جهت تعیین اجزای عملکرد از کل بوته­ های برداشت شده ۱۰ بوته به تصادف انتخاب شد. سپس به ترتیب ارتفاع بوته، تعداد شاخه جانبی، قطر ساقه، تعداد خورجین در بوته و طول خورجین اندازه ­گیری شد. برای تعیین وزن هزار دانه دو نمونه ۵۰۰ تایی از بذور هر یک از کرت­ها شمارش و وزن گردید و بر اساس آن وزن هزار دانه محاسبه شد و پس از اطمینان از کمتر بودن انحراف معیار از ۴ درصد صحت آن تایید شد. به­منظور تعیین تعداد دانه در خورجین وزن بذور خورجین­های ۱۰ بوته به­دست آمد و با توجه به وزن هزار دانه و تعداد کل خورجین ۱۰ بوته و بستن تناسب بین آنها تعداد دانه در خورجین محاسبه گردید.
۳-۶-۲ صفات فیزیولوژیک
۳-۶-۲-۱ شاخص سطح برگ در مرحله­ ۵۰ درصد گل­دهی
برای تعیین شاخص سطح برگ از خطوط نمونه، از میان برگ­های ۵ بوته، بعد از جدا نمودن برگ­ها به طور تصادفی از طریق روش دیسک­برداری و استفاده از نسبت سطح به وزن سطح آن­ها محاسبه گردید.
۳-۶-۲-۲ پایداری غشاء سلول
اندازه ­گیری پایداری غشاء سلول (میزان نشت الکترولیت­ها) در ۵۰ درصد گل­دهی به روش لوتس^[۶۰]و همکاران (۱۹۹۶) و با بهره گرفتن از دستگاه اندازه ­گیری هدایت الکتریکی تعیین شد. بدین­ترتیب که نمونه­های تهیه شده از جوان­ترین برگ توسعه یافته به آزمایشگاه انتقال و از هر کدام به وسیله پانچ دیسک­های دایره­ای و با قطر نیم سانتی­متر تهیه شد. قطعات حاصل پس از آن­که سه مرتبه با آب مقطر شسته شدند به لوله­های آزمایشی حاوی ۱۰ میلی­لیتر آب مقطر انتقال یافتند. این نمونه­ها در دمای آزمایشگاه (۲۵درجه سانتی ­گراد) بر روی شیکر با ۱۰۰ دور در دقیقه برای مدت ۲۴ ساعت قرار داده شدند وEC₁ با بهره گرفتن از دستگاه هدایت الکتریکی تعیین گردید (شکل ۳-۶). سپس نمونه­ها در اتوکلاو و با دمای ۱۲۰ درجه سانتی ­گراد به مدت ۲۰ دقیقه قرار گرفتند و EC₂اندازه ­گیری و میزان نشت الکترولیت­ها با بهره گرفتن از رابطه EC₁/ EC₂تعیین شد. شاخص پایداری غشاء از رابطه ۳-۱ محاسبه می­گردد.