۲-۳-۴- تعدیل پایه شاخص
همان‌گونه که پیش از این اشاره شد، شاخص نماگری است که بیانگر سطح عمومی پارامتری مشخص در میان گروهی از متغیرها است. بنابراین یک شاخص قیمت، نمایانگر روند عمومی قیمت شرکت‌های مورد بررسی است و باید از تغییرات قیمت و نه پارامترهای دیگر متأثر شود.

این مسأله در مورد شاخص بازده کل نیز مصداق دارد و طراحی و محاسبه این شاخص نیز باید به گونه‌ای صورت گیرد که مقدار آن را از تأثیرپذیری سایر پارامترها مصون سازد. توجه به فرمول شاخص‌ها به ویژه شاخص‌های وزنی بیانگر این واقعیت است که در محاسبه آن‌ها افزون بر قیمت، میزان سهام منتشره یا شناور آزاد نیز تأثیر گذارند. از این رو شاخص‌ها باید در صورت تغییرات سهام منتشره (ناشی از افزایش سرمایه از محل آورده نقدی^[۴۶]) و همچنین تغییرات ضریب سهام شناور آزاد، به گونه‌ای تعدیل شوند که تغییرات مزبور مقدار شاخص را متأثر نسازند. این تعدیلات در مخرج کسر رخ می‌دهد و با روش زیر صورت می‌گیرد:
۱ – فرض کنید که قیمت در زمان t و با بهره گرفتن از فرمول (۲-۶) به میزان PI_t محاسبه شده است.
(۲-۶)
۲ – حال یک یا چند شرکت در زمان ۱+t اقدام به افزایش سرمایه (از محل آورده نقدی) کرده‌اند. با فرض ثابت ماندن قیمت‌ها و ضریب سهام شناور آزاد میزان شاخص به PI_t+1 تغییر می‌کند.
(۲-۷)
۳ – حال مخرج کسر به گونه‌ای تعدیل می‌شود که مقدار شاخص مجدداً برابر PI_t گردد.
(۲-۸)
۴ – با جایگذاری میزان FD_t+1 در مخرج کسر، مقدار شاخص مجدداً برابر PI_t خواهد شد.
(۲-۹)
به طور کلی مواردی که موجب تعدیل می‌شوند و شیوه انجام آن، میان شاخص قیمت و شاخص بازده کل یکسان است و تنها در یک مورد (مورد پنجم) تفاوت دارند. به طور معمول موارد زیر موجب تعدیل پایه شاخص می‌گردند:
۱ – افزایش سرمایه شرکت‌ها از محل آورده نقدی
۲ – افزایش/ کاهش تعداد شرکت‌های مشمول شاخص
۳ – تجزیه/ ادغام شرکت‌ها
۴ – تغییر ضریب سهام شناور آزاد (برای شاخص‌هایی که از سهام شناور آزاد در وزن‌دهی استفاده می‌کنند)
۵ – پرداخت سود نقدی (تنها برای تعدیل پایه شاخص بازده کل)
در صورت پرداخت سود نقدی پایه شاخص بازده کل بر حسب رابطه (۲-۱۰) تعدیل می­ شود:
(۲-۱۰)
DPS_it+1 = سود نقدی پرداخت شده شرکت iام در زمان t+1
آن چه در مورد تعدیل پایه شاخص بیان شد مبتنی بر بررسی شاخص بورس‌هایی همچون بورس نیویورک، توکیو و استانبول است و بدیهی است که هر بورس یا مؤسسه مالی بنا به مقتضیات و سلیقه ویژه خود ممکن است با جزئیات متفاوتی به تعدیل شاخص بپردازد.
۲-۳-۵- شاخص های بورس تهران
پیشینه تهیه شاخص در ایران به روزنامه کیهان انگلیسی بر می‌گردد که یک شاخص هفتگی برای میانگین بهای اوراق محاسبه و منتشر می‌کرد. این شاخص تغییرات بهای اوراق سهام ده بانک و ده شرکت صنعتی را نشان می‌داد و از آذر ۱۳۵۵ تا اوایل ۱۳۷۵ منتشر می‌گردید. محاسبه و انتشار شاخص بهای سهام در ایران کاری جدید است تا سال ۱۳۶۹، یعنی ۲۳ سال پس از فعالیت بورس، بورس تهران هیچگونه شاخصی تهیه نمی کرد و صرفاً با انتشار ماهنامه یاسالنامه به تعداد و مبلغ و نوع اوراق بهادار اکتفا می‌کرد.
با تحولی که در بورس تهران به دنبال احیای مجدد آن ایجاد شد خلاء اطلاعات در قالب شاخص به صورت جدی تر ظاهر شد و دست اندرکاران سازمان بورس را بر آن داشت تا با بهره گیری از تجارب سایر بورس‌های معتبر شاخصی طراحی شود که قادر باشد تحولات بازار سرمایه را نشان دهد به دنبال این تصمیم امر محاسبه شاخص بورس تهران از آغاز سال ۱۳۶۹ براساس میانگین قیمت سهام معامله شده در ۶ ماهه دوم سال ۱۳۶۸بنام تیپکس (TEPIX^[47]) عملا شروع گردید که از ابتدای سال ۱۳۷۱ مبنای توزین فرمول از تعداد سهام مورد معامله شده به تعداد سهام منتشره تغییر یافت (سازمان بورس اوراق بهادار تهران، ۱۳۷۷).
۲-۳-۵-۱- شاخص کل قیمت
بورس تهران از فروردین ماه ۱۳۶۹ اقدام به محاسبه و انتشار شاخص قیمت خود با نام تپیکس (TEPIX) نمود. این شاخص ۵۲ شرکت که در آن زمان کل شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را شامل می‌شدند، در برمی‌گرفت. این شاخص بر حسب رابطه (۲-۱۱) محاسبه می­ شود:
(۲-۱۱)
P_it = قیمت شرکت iام در زمان t
q_it = تعداد سهام منتشره شرکت iام در زمان t
D_t = عدد پایه در زمان t که در زمان مبداء برابر p_ioq_io∑ بوده است
P_io = قیمت شرکت iام در زمان مبدأ
q_io = تعداد سهام منتشره شرکت iام در زمان مبدأ
n = تعداد شرکت‌های مشمول شاخص
شاخص قیمت بورس تهران تمامی شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را در برمی‌گیرد و در صورتی‌که نماد شرکتی بسته باشد یا برای مدتی معامله نشود، قیمت آخرین معامله آن در شاخص لحاظ می‌گردد(دوانی، ۱۳۸۴).
۲-۳-۵-۲- شاخص صنایع
شرکت‌های پذیرفته شده در بورس تهران در صنایع مختلفی طبقه‌بندی شده‌اند. این طبقه‌بندی که براساس روش ISIC صورت می‌گیرد، منجر به تفکیک ۲۸ صنعت در بورس تهران تا خرداد ماه ۱۳۸۳ شده است. بورس تهران اقدام به محاسبه شاخص قیمت برای هر صنعت می‌کند که همگی با فرمولی مشابه شاخص کل قیمت محاسبه می‌شوند. در یک تفکیک کلی‌تر، شرکت‌های پذیرفته شده در بورس تهران به دو گروه صنعت و مالی تقسیم شده‌اند که گروه مالی در برگیرنده شرکت‌های صنعت واسطه‌گری‌های مالی و گروه صنعت شامل کلیه شرکت‌های بورس به جز واسطه‌گری‌های مالی است. بورس تهران به محاسبه شاخص قیمت برای این دو گروه کلی نیز می‌پردازد که با نام شاخص مالی^[۴۸] و شاخص صنعت^[۴۹] منتشر می‌شوند و هر دو در طراحی، محاسبه و تعدیل از معیارهای شاخص کل قیمت پیروی می‌کنند ( سازمان بورس اوراق بهادار تهران،۱۳۷۸).
۲-۳-۵-۳- شاخص پنجاه شرکت فعال‌تر
بورس تهران با دو روش اقدام به محاسبه و انتشار شاخص قیمت ۵۰ شرکت فعال‌تر می‌کند. این شاخص نشان‌دهنده سطح عمومی قیمت ۵۰ شرکت منتخب بورس است. آن چه در انتخاب ۵۰ شرکت مزبور که در دوره‌های سه ماهه صورت می‌گیرد، بیشترین اهمیت را دارد تعداد روز‌های دادوستد شرکت‌ها است. به تعبیر دیگر بر خلاف سایر بورس‌ها که به طور معمول، میزان سرمایه را برای انتخاب شرکت‌های منتخب ملاک قرار می‌دهند و تنها آن را مقید به میزان مشخصی از نقدشوندگی می‌کنند، بورس تهران میزان نقدشوندگی یا فعالیت شرکت‌ها را ملاک اصلی برای گزینش ۵۰ شرکت قرار داده و به همین سبب شاخص مزبور را شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر نامیده است.
همان‌گونه که اشاره شد، برای محاسبه شاخص پنجاه شرکت فعال‌تر از دو روش استفاده می‌شود، در روش اول که منجر به محاسبه شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر- میانگین ساده می‌شود از روش میانگین ساده استفاده می‌شود که چگونگی محاسبه آن در بخش ۴-۱ توضیح داده شده است. روش دوم نیز همانند TEPIX محاسبه و تعدیل می‌شود و منجر به محاسبه شاخص ۵۰ شرکت فعال‌تر – میانگین موزون می‌شود (راعی،۱۳۸۳).
۲-۳-۵-۴- شاخص قیمت و بازده نقدی
شاخص قیمت و بازده نقدی یا همان شاخص بازده کل با نماد TEDPIX از فروردین ۱۳۷۷ در بورس تهران محاسبه و منتشر شده است. تغییرات این شاخص نشانگر بازده کل بورس است و از تغییرات قیمت و بازده نقدی پرداختی، متأثر می‌شود. این شاخص کلیه شرکت‌های پذیرفته شده در بورس را در بردارد و شیوه وزن‌دهی و محاسبه آن همانند شاخص کل قیمت (TEPIX) است و تنها تفاوت میان آن دو در شیوه تعدیل آن‌ها است. همان‌طور که در بخش پیشین اشاره شد شاخص قیمت و بازده نقدی علاوه بر موارد تعدیل شاخص قیمت در صورت پرداخت سودنقدی نیز تعدیل پایه می‌شود. شاخص قیمت و بازده نقدی بورس تهران بر حسب فرمول (۲-۱۲) محاسبه می­ شود:
(۲-۱۲)
P_it = قیمت شرکت iام در زمان t
q_it = تعداد سهام منتشره شرکت iام در زمان t
RD_t = پایه شاخص قیمت و بازده نقدی در زمان t که در زمان مبداء برابر p_ioq_io∑ بوده است