۲-۳-۲- بنه بازار
که کوی­های باغ میرعقیل، باباطاهر، سرقلعه، امام­زاده عبدالله و کولانج را شامل می­ شود.
۲-۳-۳- مختاران محلات دوگوران
که محلات دوگوران، ورمزیار، قلعه­ی حاج عباس، سرآب چرچره، کبابیان و قلعه کهن را در بر می­گیرد.
۲-۳-۴- منطقه­ جولاهان
این منطقه، که شامل محلات شالبافان، نظربک، سرآب گجیله و پای مصلی. محلّات مزبور از هر نظر خودکفا بودند؛ چنانکه هریک از کوی­های گرد (از نظر طراحی) دارای میدانچه­ای (حدوداً) در وسط بود که به آن «چمن» می­گفتند؛ زیرا در وسط هر یک از این میدان­ها، علاوه بر حوض آب، چاه، چشمه و قنات، چمن­کاری و گل­کاری هم شده بود.
در اطراف هر یک از این چمن یا میدان­ها تأسیساتی از قبیل: مسجد، حمام، نانوایی، قصابی و چند دکان بقالی و عطاری وجود داشت. از جمله چمن­های مشهور می­توان از چمن کبابیان، کُلَپّا و ورمزیار نام برد(اقبالی، ۱۳۷۹: ۱۷).
از دیگر محلات، از نظر شکل طراحی، می­توان از کوی مطول (دراز) یاد کرد. این نوع محلات عبارت بود از یک راستای بلند که عرض آن از کوچه­های معمولی پهن­تر بود و عیناً مثل چمن­ها، در اینجا هم مسجد، حمام و مغازه­ها در اطراف این محوطه قرار داشتند و ساختمان آن طوری بود که تمامی کوچه­های اطراف، دور تا دور به این محلات منتهی می­شدند و به آن راه داشتند. از جمله­ این محله­ها می­توان از محله­ی کولانج، بازار و شریف­الملک نام برد(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۴۷ -۴۸).
۲-۳-۵- قریه­ی شورین
محله­ و قریه­ای که در تاریخ سیاسی، اجتماعی و اقتصادی همدان در دوره­ مورد بحث ما نقش مهمی داشته، قریه­ی شورین است که در دو کیلومتری شهر همدان قرار دارد و محل سکونت و بوم­گاه اصلی خوانین قراگوزلو بود. ظهیرالدوله، حاکم همدان، در سال ۱۳۲۴ق، درباره وجه تسمیه­ی شورین و توصیف آن می­نویسد:
«شورین از قراری که می­گویند، در اصل ترکی و «شاهورن» بوده است که گویا آقامحمدخان^[۱]، پادشاه اول قاجاریه، به اجداد حسام­الملک امیر افخم، پدر احتشام­الدوله، بخشیده؛ دارای عمارت و باغات و قلاع و قنوات و دهکده­هاست. که در شمال شهر همدان واقع شده است و مسافتش تا شهر شاید ده هزار قدم باشد که خیابانی محدود مُشَجَّر دارد»(ظهیرالدوله، ۱۳۶۷: ۸۴).
درباره وجه تسمیه شورین نظر دیگری نیز وجود دارد که اسم مذکور و مکان آن را به پیش از اسلام و به دوران ایران باستان می­رساند(اذکایی، ۱۳۶۷: ۲۶۵).
در کنار محلات و کوی­های مختلف، شهر همدان دارای مجموعه بازارهای زیبا و منظم است که قسمت عمده­ی این بازارهای جالب و دیدنی در محدوده­ خیابان­های باباطاهر، اکباتان، شورین و چند راستای آن هم در حد فاصل خیابان­های عباس­آباد و باباطاهر قرار گرفته که در مسیر دو خیابان اکباتان و باباطاهر، صدماتی به آن وارد شده است.
از مجموع راستا بازارهای مذکور، راستای مسجد جامع هنوز هم بافت و ساخت قدیمی خود را حفظ کرده و مسقّف است و بقیه بدون سقف می­باشند. به طور کلی در این مجموعه، در حدود سی راسته بازار وجود دارد که اسامی آن­ها به شرح ذیل می­باشد:
۲-۴- راسته بازارهای همدان
راستا بازار زنگنه (یا مظفریه و حکیم­خانه)، راستای زرگرها، راستای دباغ­خانه، راستای نخود بریزها، راستای یهودی­ها، راستای مسجد جامع و راستاهای دیگر. علاوه بر راسته­ها می­توان از کاروانسراهایی که با نام «سَرا» معروف بودند یاد کرد که در واقع مکمل بازار و راسته­ها بودند؛ از جمله سراهای مشهور می­توان از سرای گلشن، سرای میرزا کاظم و سرای گمرک نام برد.
شهر همدان، با این بافت شهری و تقسیمات خاص خود، در کنار حفظ معماری سنتی و بومی، با داشتن آثار تاریخی– مذهبی جالبی همچون کتیبه­های گنج­نامه، آرامگاه­های باباطاهر و بوعلی سینا، گنبد علویان و دیگر ابنیه­ی به جای مانده از گذشته، جلوه­ی خاصی دارد و هر سال جهانگردان و ایرانگردان بی ­شماری را به تماشای تاریخ این مرز و بوم می­پذیرد(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۳۲-۴۸).
این شهر، با توجه به محلات متعددی که داراست، افراد، طبقات، خاندان­ها، اقلیت و اقوام مختلفی را در خود پذیرا شده است که هر یک به نوبه­ی خود در مسائل سیاسی و اجتماعی شهر، مؤثر و تأثیرگذار بوده ­اند.
۲-۵- اوضاع اجتماعی همدان
شهر همدان با توجه به موقعیت جغرافیایی خود و نیز همجواری با استان­ها و شهرهایی که اقوام ترک، کُرد و لک در آن ساکن هستند، از تنوع جمعیتی و قومی گسترده­ای برخوردار است. از طرف دیگر، وضعیت و موقعیت خوب اقتصادی موجب شده است که گروهی از ارامنه و یهودیان در این شهر اقامت کنند.
قبل از ورود به این بحث، ابتدا درباره اقشار اجتماعی به بررسی پرداخته، سپس درباره اقلیت­های مذکور بحث خواهیم کرد.
۲-۶- اقشار اجتماعی همدان در دوره­ قاجار
۲-۶-۱- حکومتی­ها:
از جمله گروه و قشری که در رأس هرم قدرت و شوکت قرار داشتند، حکومتی­ها بودند. این گروه معمولاً دارای حکمرانی بود که از پایتخت انتخاب و فرستاده می­شد. همکاران آن­ها عبارت بودند از:
۱- کارگزار: که منصوب وزارت امور خارجه بود و به کار اتباع خارجی و رفع مشکلات آنان با مردم شهر مشغول بود، چنانکه محمدعلی خان فرید­الملک قراگوزلو برای مدت نسبتاً طولانی این مسئولیت را در همدان بر عهده داشت(فریدالملک همدانی، ۱۳۵۴: ۴۲۱).

۲- نایب­الحکومه: که معمولاً بعد از حاکم، مسئولیت اداره­ی شهر همدان با او بود؛ مخصوصاً در ایامی که حاکم در شهر حضور نداشت. این فرد برحسب معمول از بین اشراف شهر انتخاب می­شد تا با نفوذ محلی خود، ایفای نقش کند.
۳- رئیس ­نظمیه: که با نیروهای نظمی تحت امر خود، مسئولیت حفظ نظم و امنیت شهر را بر عهده داشت. از جمله افرادی که در این مقام قبول مسئولیت نمودند، می­توان از معین­السلطنه یاد کرد(فریدالملک همدانی، ۱۳۵۴: ۴۱۸).
از دیگر همکاران حاکم، علاوه بر موارد مذکور باید از رئیس مالیه که مسائل مالی حکومت و شهر را اداره می­کرد و همچنین رئیس تلگراف خانه نام برد. به طور کلی افرادی که مناصب نام برده را در اختیار داشتند، همگی از طبقه حاکمان بودند، که به دلیل داشتن قدرت سیاسی و اداری و پیوند با طبقات قدرتمند دیگر، به ویژه خوانین و اشراف و اعیان، از نفوذ و اعتبار بسیار برخودار بودند.
۲-۶- ۲- خوانین:
بعد از حکومتی­ها، طبقه­ای که از نفوذ مالی و معنوی گسترده­ای برخوردار بود و حتی بر اعمال و رفتار حاکمان شهر تأثیر داشتند، خوانین بودند؛ این گروه عموماً شامل خاندان قراگوزلو بودند. طایفه­ی قراگوزلو (در اصطلاح ترکی به معنی «سیاه چشمان»)– که گاهی آن­ها را قراگوین­لو (در اصطلاح ترکی به معنی «تیره­دلان») می­خواندند- از طوایف ترک زبان اطراف همدان بودند. پیشینه­ی تاریخی آن­ها دست کم تا اوایل حکومت صفوی فرا می­رود. برخی هم گفته­اند که خاستگاه قبلی آنان «شام» بوده است(شیروانی، ۱۳۸۹: ۴۱۰).
این طایفه­ی قزلباش، پس از کشته شدن نادر شاه (۱۱۶۰ق)، سرافراز بیگ خدابنده­لو را که در همدان سر به شورش برداشته بود، از میان بردند(گلستانه، ۱۳۶۲: ۲۱-۲۳). آن­ها در زمان کریم ­خان زند، نیز یار و همراه وی بودند. همچنین در آغاز کشورگشایی آقامحمدخان قاجار، نسبت به وی اظهار اطاعت نموده، با او متحد شدند و در بر اندازی خاندان زند و استقرار حکومت قاجار نقش بسیار مؤثری داشتند(حزین لاهیجی، ۱۳۳۲: ۱۳۳).
پس از مرگ آقامحمدخان قاجار ۱۲۱۲ق، تقریباً همه خوانین مذکور در خدمت شاهزاده محمدعلی میرزا، نایب­ ایالت فارس، مأمور انتظام آن سامان شدند. بدین ترتیب، خوانین قراگوزلو حقی بزرگ بر دولت قاجار داشته اند(اذکایی، ۱۳۶۶: ۲۲۸).
۲-۷- خوانین قراگوزلو به دو تیره تقسیم می­شدند:
۱- حاجیلو یا اُزبکلو ۲- عاشقلو
تیره­ی ازبکلو عموماً دارای عدل و انصاف بودند و بر تیره­های دیگر برتری داشتند. افراد خوش­نام قراگوزلو نیز از این تیره بودند. از جمله صوفی معروف، مجذوب­علی شاه کبودرآهنگی (۱۱۷۵-۱۲۳۹ق) تیره­ی حاجیلو همان ازبکلو بود که گویا به سبب آن ­که خوانین عظام آنان چون به مکه مشرف می­شدند، آنان را حاجی می­خواندند، این اسم جدید به عوض آن اسم قدیم تداول یافت(شیروانی، ۱۳۸۹: ۴۱۱). خوانین قراگوزلو دارای املاک گسترده در سطح منطقه بودند. این اراضی در نواحی بهار، کبودرآهنگ، رزن و روستاهای دیگر اطراف همدان قرار داشت.
قدرت اقتصادی آنان به اندازه­ای بود که به راحتی می­توانستند شهر همدان و نواحی اطراف آن را دچار قحطی و بحران اقتصادی نمایند؛ به این دلیل که محصولات عمده­ی آنان غلات بود و از طرف دیگر، غذای عمده­ی مردم شهر را نان تشکیل می­داد. وسعت املاک و اراضی خوانین قراگوزلو، نظارت و کنترل بر آن­ها را دشوار می­ساخت. این امر موجب می­شد که آن­ها بخشی از اراضی خود را به بزرگان و اشراف اجاره دهند(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۲۹۶).
چنانکه در سال ۱۲۹۲ش، حاج موسی ناصرالملک شریفی همدانی، قریه­ی لالجین را از امیرافخم قراگوزلو، سالانه به مبلغ سه هزار تومان اجاره کرد(فروتن، ۱۳۹۰: ۶۶).
خوانین قراگوزلو علاوه بر قدرت مالی و اقتصادی، از بازوی نظامی قوی نیز برخوردار بودند و اغلب، فرماندهی و ریاست فوج همدان را برعهده داشتند. القاب و عناوین نظامی خوانین مزبور بیانگر این موضوع می­باشد؛ چنانکه مهدی ­خان برادر ابوالقاسم ­خان ناصرالملک، دارای لقب امیرتومانی بود و عبدالله­ خان قراگوزلو نیز عنوان امیرنظام و سردار اکرم را برخوردار بود؛ فوج همدان معمولاً در اغلب نبردهای داخلی و خارجی تحت رهبری و سرپرستی آنان شرکت می­کرد. به عنوان نمونه می­توان از حضور فوج همدان در زمان ناصری در جنگ هرات و در ایام محمدعلی شاه و استبداد صغیر در محاصره­ی تبریز یاد کرد(اذکایی، بی­تا: ۳۵-۴۸).
از نظر سیاسی نیز خوانین قراگوزلو از نفوذ و اعتبار شایان توجهی در دربار قاجار و حتی پهلوی برخوردار بودند، تا جایی که حکومت کرمانشاه یا همدان و یا لرستان، به طور مستمر از آن امیر افخم شورینی و فرزندان او بود در مقام وزارت نیز می­توان از وزارت مالیه­ی عبدالله­ خان امیرنظام در دوره­ محمدعلی­ شاه و وزارت مالیه­ی ابوالقاسم­خان ناصرالملک در زمان مظفرالدین شاه و همچنین نیابت سلطنت وی در زمان احمد شاه قاجار یاد کرد(اذکایی، بی­تا: ۹۶-۱۱۱).
در یک نگاه کلی و اجمالی باید گفت که خوانین مذکور، از نفوذ مالی، نظامی و سیاسی خود، نه تنها به نفع مردم و جامعه استفاده نمی­کردند، بلکه از تمام ابزارهای زر، زور و تزویر را برای چپاول و غارت اموال مردم و رعیت بی­پناه، نهایت بهره را می­گرفتند.
۲-۸- اعیان و اشراف:
این طبقه عموماً شامل تجار عمده و خاندان­های قدیمی بودند، که احترام و نفوذ خوبی در بین مردم داشتند و دارای مقامات و مناصب بالای اداری، دیوانی و دولتی بودند. آن­ها در اداره و انتظام شهر نیز نقش بسزایی داشتند. همچنین در امور اقتصادی، اجتماعی و سیاسی نیز داشتند و در تحولات مختلف شهری و منطقه­ای نیز حضور پررنگی داشتند؛ از جمله شورش نان و نمک، واقعه­ی یهودیان و مشروطیت که در جای خود به آن پرداخته می­ شود(ظهیرالدوله، ۱۳۶۷: ۸۵).
از تجار عمده­ی شهر باید از حاج محمدتاجر نراقی، حاج علی­اصغر تاجر، حاج محمود رضایی، حاج محمدتقی وکیل­الرعایا و خانواده­ی متعمد دیوان نام برد.
خاندان­های بزرگ و اشرافی همدان عبارت بودند از خاندان ذوالریاستین، شریف­الملک، کوثری­ها، عین­القضات­ها، بیانی­ها و اقبالی­ها که اکثراً در محلات کبابیان، شریف­الملک و منطقه­ بنه بازار، درودآباد و مختاران ساکن بودند(اقبالی، ۱۳۷۹: ۱۷).
۲-۹- روحانیون:
برخلاف سایر طبقات اجتماعی مذکور که عموماً به امور اقتصادی و اداری اهتمام داشتند، طبقه­ی روحانیون، در کنار رسیدگی به امور دینی و معنوی مردم، به مسائل اجتماعی و کمک به مستمندان و بازستادن حق ستمدیده­گان از ظالمین، توجه ویژه­ای داشتند و به طور مداوم به ارشاد و هدایت مردم مشغول بودند.
روحانیون همدان از نظر نسب به دو گروه تقسیم می­شدند: گروه اول کسانی بودند که از تبار پیامبر اسلام (ص) و امام علی (ع) بوده و علوی محسوب می­شدند؛ چه حسنی و چه حسینی. این افراد در مراکز علوم دینی به فراگیری علوم فقه، اصول، تفسیر و غیره می­پرداختند و پیشوند «سیه» و پسوند «موسوی» در اسامی آنان آورده می­شد. سادات در نزد مردم از قرب و منزلت ویژه­ای برخوردار بودند، آن­ها یا مهاجر بودند یا بومی.
مهاجران از شهر و منطقه­ دیگری به همدان آمده بودند؛ مانند سادات رضوی کبابیانی که از قم به همدان سفر کرده و در این شهر اقامت گزیده بودند. خانواده­های رضوی، سجادی، ساجدی، مرتضوی و طباطبایی از این طایفه هستند(قراگوزلو، ۱۳۷۳: ۱۷۱).
از جمله شخصیت­های مشهور این سادات می­توان از سید محمدباقر رضوی امام جمعه­ی همدان، سید عبدالوهاب (نماینده­­ی مجلس چهارم و پنجم شورای ملی)، رئیس­الاسلام و سیدمحمد طباطبایی همدانی یاد کرد. سادات بومی و محلی­ که از روزگاران قدیم پس از اسلام در شهر همدان اقامت داشته اند، عبارتند از: علویان همدان که از اواسط قرن چهارم تا اواخر قرن ششم­ ق، با کمال عزت در همدان ریاست و حکومت داشتند و جد آنان سیدقاسم بطحایی نام داشت(درخشان، ۱۳۷۴: ۲۰۰).
از شخصیت­های مشهور خاندان بطحایی می­توان از سیدعلی ­اصغر و سید محمدعلی بطحایی نام برد. خاندان معروف دیگر سادات بومی، خانواده­ی موسوی بنی­صدر است؛ آیت­الله سیدنصرالله موسوی بنی­صدر شهرت بسیار زیادی در آن دوره داشتند؛ به دلیل اینکه وی نقش مؤثری در تحولات دوره­ پهلوی در همدان داشته است.