مصلحت
فصل اول
کلیات ومفهوم شناسی مصلحت
۱-۱- مقدمه
مسئله مصلحت یکی از اساسی ترین و ریشه‌ای‌ترین مسائلی است که گستره آن تمامی دایره دین، از هدایت ظاهری و باطنی، عبادی و اجتماعی تا زعامت و خلافت و … را در بر می گیرد.
مصلحت را شیخ مفید درفقه امامیه پی نهاد، شهید اول بابررسی آن در قواعد فقهی بدان تعمیم بخشید وآن را روشن‌مند ساخت وصاحب جواهر رابطه ولایت فقیه و مصلحت را نمایاند و امام خمینی درآن طرحی جامع درانداخت و آن را بصورت یک نظریه درآورد.
از نگاه امام (ره) مصلحت به معنای منافعی است که به جامعه باز می‌گردد و قلمرو وسیعی دارد: به گونه ای که منافع دنیوی، اخروی، و فرهنگی و اقتصادی، سیاسی و…. را در بر می‌گیرد.
حضرت امام(ره) درباره مصلحت نظام دیدگاه‌های وسیعی داشتند وآن را در چهارچوب زمینه‌های معاملات محدود نمی کردند.
عنصر مصلحت در زمره موضوعاتی است که سهم اساسی و جایگاه بارزی در اندیشه فقهی- سیاسی حضرت امام(ره)دارد: امام راحل (ره) در این باره نکته‌های سودمند و فراوانی را آورده اند:
دراین تحقیق سعی می شود بیشتر از دیدگاه‌های ایشان درباره مسائل مربوط به مصلحت سخن بگوییم که در مطالب فقهای پیشین یا طرح نشده است و یا کاستیهای چشمگیری دارد و به عبارت دیگر بیشتر نوآوریهای حضرت امام(ره) را برای خوانندگان بازگوکنیم.
بنابراین، موضوع و هدف اصلی این تحقیق بررسی موضوع مصلحت نظام اسلامی و مبانی آن و همین طور دیدگاه‌های مختلف راجع به این موضوع و مقایسه آن بادیدگاه‌های حضرت امام (ره) است. وجود کاستی‌ها در این تحقیق، چندان دور از انتظار نیست و ادامه و تکمیل آن نیاز به تحقیقات مفصل بعدی دارد که امید است از این پس، در این مسیر انجام شود.
انگیزه انتخاب این موضوع، محوری و مهم بودن بحث مصلحت در میان مسلمانان عموماً و شیعیان خصوصاً است، چرا که همیشه این سئوال ذهن را به خود مشغول کرده که مهم ترین مبانی مصلحت نظام اسلامی ازدیدگاه حضرت امام (ره)چیست. و مطلب دیگری که سئوال برانگیز بود تفاوت مصلحت نظام ازمنظر حضرت امام(ره) با دیگر مکاتب و صاحب‌نظران و اندیشمندان بود و همین عوامل سبب شدتا این موضوع برای تحقیق برگزیده شود.
روش تحقیق در این مجموعه، کتابخانه ای بوده و این پایان نامه با یادداشت برداری از منابع موجود تهیه شده است.
این تحقیق ازنوع توصیفی تحلیلی بوده و اطلاعات آن ازکتابخانه ها و مقالات علمی- پژوهشی و سایت‌های مرتبط پیرامون موضوع اخذ گردیده است .
در پایان، این امیدواری وجود دارد که جویندگان حقیقت و کسانی که پیگیر موضوع این تحقیق هستند، با صبر و حوصله و تلاشی جدّی تر، این بحث را مورد مطالعه و تحقیق و تدبّر قرار دهند و تحقیقات وسیع تر و کامل تری را ارائه نمایند.
اثر حاضر مشتمل بر این فصول است:
اولین فصل به مبحث کلیات تحقیق در حوزه مصلحت اختصاص داده شده که مشتمل بر شش قسمت می‌باشد، قسمت اول تا پنجم درباره کلیات مسئله تحقیق و قسمت ششم راجع به مفهوم شناسی مصلحت است.
فصل دوم با عنوان «مبانی مصلحت نظام اسلامی» مشتمل بر چهارقسمت می باشد. که از منظر قرآن و روایات و اجماع و سیره عقلاء مورد بررسی قرار گرفته است .
فصل سوم این اثر تحت عنوان «مبانی مصلحت نظام اسلامی از دیدگاه حضرت امام خمینی(ره) و مقایسه آن با دیگر صاحب نظران» می‌باشد.
فصل چهارم و در پایان، نتیجه گیری، پیشنهادها به اختصار گنجانده شده است.
۱-۲- بیان مساله
در شرع احکامی هستند که به‌دلیل وابستگی آنها به اوضاع و احوال و مقتضیات خاص، از مصلحتی موقت و قابل تغییر برخوردارند. مرجع تشخیص این نوع مصلحت، پیامبر(ص) و ائمۀ معصومین(ع) و در دوران غیبت، حاکم اسلامی یا ولی‌فقیه می‌باشد که هریک با درنظرگرفتن مصالح اسلام و شرایط خاص زمانی و مکانی خویش و از طریق ردّ فروع بر اصول، احکامی موقت، تحت عنوان احکام حکومتیِ مبتنی بر مصلحت صادر می کند.
در فقه شیعه «مصلحت»، از مهم‌ترین ویژگی‌های تصمیم‌گیری رهبری مشروع حکومت اسلامی است.
بنابراین رهبران حکومت اسلامی همواره باید درهمه قانونگذاری‌ها،برنامه ریزی‌ها،چگونگی اجرای قوانین،بخشنامه‌هاودستورالعمل‌هامصلحت جامعه اسلامی رامدنظر خودساخته وازقلمرو آن پافراترننهند.
امام خمینی (ره) درمورد مبانی مصلحت نظام اسلامی ورابطه آن با ولایت فقیه طرحی نو را ارائه فرمودند. ازمنظرحضرت امام(ره) مصلحت به معنای منافعی است که به جامعه اسلامی بر می‌گرددوگستره وسیعی دارد به گونه ای که منافع دنیوی واخروی وفرهنگی واقتصادی وسیاسی را در برمی گیرد.
۱-۳- اهمیت مساله
با توجه به تبعیت احکام شرع از مصالح و مفاسد واقعی؛ موضوع بحث مصلحت در نظام اسلامی، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
۱-۴- سوالات تحقیق
- پرسش اصلی:
مهم‌ترین مبانی مصلحت نظام اسلامی ازدیدگاه امام‌خمینی (ره)چیست ؟
- پرسش‌های فرعی:
۱) ماهیت ومفهوم مصلحت چیست؟
۲) آیا مصلحت درمکتب اسلام با دیگر مکتب‌ها به یک معناست؟
۳) تفاوت مصلحت نظام ازمنظر حضرت امام (ره) با دیگر اندیشمندان وصاحب نظران اسلامی در چیست؟
۴) آیا میان مصلحت نظام واحکام حکومتی هماهنگی وجود دارد یاخیر؟
۱-۵- فرضیه‌های تحقیق
فرضیه اصلی
مهم ترین مبانی مصلحت نظام اسلامی ازدیدگاه امام (ره)عبارت از قرآن ،روایات معصومین(ع) وبنای عقلا می‌باشد.
فرضیه های فرعی
۱- ماهیت ومفهوم مصلحت عبارت است از چیزی که سبب صلاح می‌شود، از این رو کارهایی که انسان انجام می‌دهد وسبب سود برای او می‌شود را مصلحت گویند.
۲- مصلحت درمکتب اسلام با دیگر مکاتب دارای وجوه اشتراک وافتراقی است.
۳- تفاوت مصلحت نظام اسلامی ازدیدگاه امام (ره)با دیدگاه صاحب نظران اسلامی، ازجهت جایگاه وقلمروآن است.
۴- میان مبانی مصلحت نظام اسلامی واحکام حکومتی هماهنگی وجود دارد.
۱-۶- سوابق مربوطه
آقای محمدرضا مومنی (۱۳۷۹)، درپایان نامه خودباعنوان« جایگاه فقهی-حقوقی مجمع تشخیص مصلحت نظام (فقه ومصلحت نظام) » ابتدا بایک مقدمه در موردمصلحت نظام، نگاهی به تاریخچه مطالعاتی درخصوص موضوع انداخته، اشاره‌ای به حسن و قبح کرده و نظر مکاتب سه گانه اشاعره، معتزله و شیعه را بیان کرده است.بعد از آن نظر علماء شیعه و اهل سنت و فرق اساسی دو دیدگاه (شیعه و سنی) را بیان می‌کند.وی در پایان به تعریف اصطلاحات مصلحت در لغت و اصطلاح پرداخته وپس از آن مصلحت را در اصطلاح فقهی مورد توجه قرار داده است.بعد ازآن کلمه فقه وسیر تاریخی تشخیص مصلحت و جایگاه و سابقه تشکیل آن را شرح داده است.
آقای ابوالفضل اسدی‌اسدآبادی(۱۳۸۲)، درپایان نامه خود با عنوان« بررسی مبانی فقهی و حقوقی نهاد مجمع تشخیص مصلحت نظام» می‌نویسد: مجمع تشخیص مصلحت نظام با توجه به ضرورتها، نیازها ، خواسته‌ها و براساس مقتضیات زمان ، مصلحت اندیشی می‌کند و در صورت تعارض این ضرورتها با موازین شرعی و یا قانون اساسی می‌تواند مصلحت مهمتر را برای رفع نیازهای جامعه اعلام نماید اگر چه این امر برای مدتی کوتاه و یا موقتی باشد .
آقای مجیدمحتشمیان(۱۳۸۴)، در پایان نامه خود تحت عنوان«دیدگاه فقه امامیه درباب مصلحت و تبیین جایگاه مجمع تشخیص مصلحت نظام» مفهوم مصلحت و احکام حکومتی و رابطه آن با احکام اولی و ثانوی رابیان نموده وسپس به تبیین دیدگاه فقهای امامیه به ویژه فقهای ارجمندی چون شیخ مفید ( ره )٬ شیخ طوسی ( ره )٬ شهید اول ( ره )٬… و امام خمینی ( ره )پرداخته وآن گاه٬ مصلحت رابه عنوان ضابطه اصلی مبنای صدور احکام حکومتی و بررسی جایگاه و وظایف مجمع تشخیص مصلحت نظام در جمهوری اسلامی ایران موردبررسی قرارداده است. به نظر وی ولی فقیه عهده دار پیاده نمودن قوانین اسلام و تنظیم امور اجتماعی براساس قوانین اولیه و ثانویه و حکومتی می‌باشد و در صورت تعارض احکام حکومتی و قوانین اساسی و موضوعه با احکام اولی و ثانوی بنابر ضرورت و مصلحت٬ می‌تواند حکم اولی یا ثانوی را متوقف سازد و پس از رفع بحران٬ دوباره آنها را حاکم گرداند. زیرا به نظر اومصلحت نظام بر همه قوانین اساسی و موضوعه ارجحیت دارد و این مصلحت اندیشی فقط در حوزه احکام حکومتی تحقق پذیر است.
آقای ع‍ب‍اس‍ع‍ل‍ی ع‍م‍ی‍د‌زنج‍ان‍ی (۱۳۹۱)، درکتاب خودبا عنوان « فقه سیاسی» در بخش‌های هشتم ونهم ودهم ضمن بیان تعریفی ازفقه وسیاست در این باره می‌نویسد: ت‍ح‍ول مبانی اندیشه سیاسی در فقه شیعه و قواعد فقه سیاسی همان مصلحت در ج‍ه‍ان اسلام م‍ع‍اصراست.
۱-۷- مفهوم شناسی
پژوهش های انجام شده درباره مبانی مصلحت نظام اسلامی ازدیدگاه حضرت امام خمینی
