۲-۲ مراحل تولید ورمی­کمپوست:
۲-۲-۱ مواد اولیه تشکیل دهنده ورمی­کمپوست:
مهمترین قابلیت کود ورمی­کمپوست روش تهیه آن می­باشد که مواد اولیه برای تولید آن در هر مکانی قابل تهیه می­باشد و تقریبا هزینه­ای برای تامین آن وجود ندارد. انواع زباله­های خانگی موجود در منازل، ضایعات محصولات کشاورزی موجود در سطح مزارع و باغات روستاها، انواع کودهای گاوی و گوسفندی و به طور کلی کلیه موادی که جنبه گیاهی داشته باشد به عنوان مواد غذایی این کرم­ها تلقی گردیده و آن­ها را پس از مدت معینی به کود ورمی­کمپوست تبدیل می­ کنند.

۲-۲-۲ چگونگی تشکیل یک بستر ورمی­کمپوست
هر نوع موادی که به عنوان زیستگاه نسبتا پایدار کرم باشد بستر نامیده می­ شود. بستر کرم­ها باید بر روی سطح صاف و شیبدار ایجاد شود، بنابراین زمین مسطح بدون سنگ و کلوخ و خرده شیشه باید مرطوب شده و کاملا کوبیده تا سفت شود. یک شیب یک الی دو درصد مطلوب است به دلیل اینکه فرایند شستشو آسان­تر می­ شود و تهیه چای ورمی­کمپوست امکان پذیر می­گردد.
از مهم­ترین دلایل صاف و شیبدار بودن بستر موارد زیر می­باشد:
الف- جدا شدن آب مازاد و شیرابه یا پساب از بستر جهت جلوگیری از فاسد شدن بستر.
ب- جمع آوری شیرابه از طریق کانال­های مخصوص در مخزن و مصرف بخشی از آن ضمن مخلوط نمودن با آب و مصرف به عنوان چای کمپوست.
ج- خارج کردن مواد ناشی از شستشوی کودهای مرغی یا کودهای حیوانی تازه که حاوی مقدار زیادی اوره بوده و برای کرم­ها سمی و کشنده می‌باشند و یا خارج کردن سایر مواد سمی و مضر.
موارد شرایط بستر کرم به بدین صورت می­باشد:
قابلیت جذب بالا: کرم توسط پوست تنفس می‌کند در نتیجه مواد بستر باید قابلیت جذب آب بالایی داشته باشند
و دارای تخلخل مناسب باشد. کرم­ها به اکسیژن نیاز دارند در نتیجه اگر مواد بستر فشرده باشد نفوذ هوا کاهش یافته و تنفس کرم مختل می‌شود. اندازه ذرات، شکل ذرات، بافت ذرات و سختی آن بر میزان تخلخل موثر است. مقدار کم پروتئین و یا نیتروژن (نسبت بالای کربن به نیتروژن): مواد پروتئین سریع شکسته شده و تولید گرما و اسید می‌نمایند که زندگی کرم را مختل می کند لذا بستر باید دارای نسبت بالای کربن به نیتروژن باشد.
بسترهای ورمی­کمپوست می­توانند به صورت ردیفی و یا سبدی باشند. بسترهای ردیفی در کارگاه­هایی که محیط بزرگتری دارند دارای کارای بیشتری می­باشد و بسترهای سبدی بیشتر برای مصارف شخصی و کم و برای تولید بالا در کارگاه­های مسقف کاربرد دارد. بسترهای ردیفی بدین گونه است که مواد زائد آلی را می­بایست تا حدی شست که شوری این مواد باعث اذیت کرم نشود. کود گاوی یک ماده آلی است که کرم آیزنیا فوتیدا به آن علاقه­مند است جزو اصلی­ترین مواد برای تشکیل بستر می­باشد. کود گاوی معمولا به ارتفاع ۳۰ سانتی­متر عرض ۷۰ سانتی­متر و به طول دلخواه بر روی زمین پهن می­گردد (شکل ۲-۱). سپس شیاری به عمق ۱۵ سانتی­متر بر روی مواد آلی درست کرده و ۵-۱۰ کیلوگرم کرم با بستر با جمعیت مناسب از کرم به فاصله یک متر در داخل بستر قرار داده می­ شود.
در بستر به صورت سبدی به ازای ۵ کیلوگرم کود دامی ۱ کیلوگرم کرم نیاز است. طریقه قرارگیری سبدها در شکل ۲-۲ مشاهده می شود. در روش سبدی تهویه نسبت به ردیفی مطلوب­تر می­باشد با این حال ممکن است رطوبت بستر نسبت به بسترهای ردیفی زودتر کاهش یابد در نتیجه آبیاری در بسترهای ردیفی نسبت به سبدی کمتر است.
شکل ۲-۱ کود دامی با عرض ۷۰ سانتیمتر و ارتفاع ۳۰ سانتیمتر، بستر آماده برای تولید ورمی­کمپوست بر گرفته از پرورش کرم­های مولد ورمی­کمپوست و کشاورزی پایدار
شکل ۲-۲ تهیه بستر به روش سبدی بر گرفته از پرورش کرم­های مولد ورمی­کمپوست و کشاورزی پایدار
۲-۲-۲-۱ مزایا و معایب پرورش کرم و تولید ورمی­کمپوست به روش سبدی
اولین تفاوت در مساحت مورد نیاز می­باشد. در روش سبدی، برای نگهداری ۵۰۰ عدد سبد، فضایی در حدود ۳۰۰ متر مربع مورد نیاز می­باشد و این در حالی است که برای تولید همین مقدار کرم در روش ردیفی به چند صد متر مربع فضا نیاز است. البته در روش سبدی معمولا از فضای مسقف استفاده می­ شود در نتیجه در هر مکانی می­توان تولید ورمی­کمپوست را انجام داد مانند انباری، سوله و زیرزمین. از­­ طرفی میزان گردش هوا حائز اهمیت می­باشد که در روش سبدی به­خوبی انجام می­ شود و باعث بالا رفتن بهره­وری می­ شود. گردش هوا باعث از دست رفتن رطوبت در سبدها می­ شود. در روش سبدی به دلیل اینکه گردش هوا به خوبی انجام می­ شود نیاز به رطوبت بالا می­باشد بنابراین بسته به اینکه در چه منطقه آب و هوایی پرورش ورمی­کمپوست انجام می­ شود می­بایست نیاز به آب کرم برطرف شود در حالی­ که در روش ردیفی افزایش رطوبت به ­راحتی انجام می­گردد. نکته بسیار مهم در روش سبدی، هزینه خود سبد می­باشد که هزینه اولیه شروع کار را افزایش می­دهد. با این حال در روش سبدی به دلیل کنترل شرایط، راندمان بهره­وری از روش ردیفی بیشتر است. ( گوپتا ۲۰۱۳)
۲-۳ عوامل محیطی اساسی در رشد کرم
گوپتا عوامل محیطی اساسی مانند دما، تهویه مناسب، رطوبت مناسب، نور، اسیدی و یا قلیایی بودن مواد غذایی در بستر و ماده غذایی را در رشد کرم دخیل می­داند.
۲-۳-۱ دما:
کرم­ها در محدوده دمای نقطه انجماد آب نمی­میرند بلکه فعالیت نداشته و در چنین شرایطی برای بقای خود به اعماق پایین­تر بستر حرکت می­ کنند. همچنین در دماهایی تا سقف ۳۰ درجه سانتی ­گراد زندگی کرده و تولید مثل می­ کنند. دمای مطلوب برای رشد و فعالیت کرم­ها ۱۵- ۲۵ درجه سانتی ­گراد می­باشد.
۲-۳-۲ تهویه:
کرم­ها می­توانند در سطح اکسیژن پایین و سطوح بالای دی­اکسید کربن زندگی کنند و نیز در آب دارای حداقل اکسیژن به زندگی خود ادامه می­دهد. ولی نبود اکسیژن کافی سبب مرگ کرم می­ شود.
۲-۳-۳ رطوبت:
کرم­ها نیاز به رطوبت مناسب برای رشد و بقای خود دارند. بهترین رطوبت برای آن­ها حدود ۶۰-۷۰ درصد وزن بستر است. بهتر است بستر در معرض نور مستقیم آفتاب قرار نگیرد تا از خروج رطوبت جلوگیری به عمل آید. اگر رطوبت و دمای بستر زیاد شود کرم­ها گرایش به ترک بستر خود دارند.
۲-۳-۴ نور:
کرم­ها نور گریز می­باشند بنابراین وجود منبع نورانی در بالا یا اطراف بستر مانع از مهاجرت کرم از بستر خود می­ شود.
۲-۳-۵ اسیدی یا قلیایی بودن:
کرم می ­تواند در محدوده PH در حدود۴.۲ (اسیدی) تا ۸ (قلیایی) رشد کنند. بهتر است برای افزایش PH، آهک و
یا پوسته تخم مرغ به بستر تزریق شود و PH را در حدود ۷ نگه داشت.
۲-۳-۶ ماده غذایی:
کود حیوانی (کود حیوانی حاصل از خرگوش، اسب و گاو) و کود باغی حاصل از برگ درختان و کم و بیش هر گونه مواد آلی پوسیده یا نیمه پوسیده را می­توان به عنوان ماده غذایی به مصرف کرم رساند.
چنانچه هرگونه از موارد مورد اشاره رعایت نشود عامل استرس برای کرم محسوب می­ شود و همچنین به دلیل اینکه کرم از هرگونه عامل استرس بی­زار می­باشد اقدام به مهاجرت می­نماید.
۲- ۴ ویژگی های ورمی­کمپوست آماده برداشت
از ویژگی­های ورمی­کمپوست آماده برداشت می­توان به رنگ آن اشاره کرد. رنگ ورمی­کمپوست آماده برداشت قهوه­ای رو به سیاه می­باشد، همچنین ورمی­کمپوست به صورت دانه دانه و یا گرانوله می­باشد. زمانی که بویی از کود به استشمام نرسد می توان گفت ورمی­کمپوست آماده برداشت می­باشد. از دیگر مشخصات ورمی­کمپوست آماده، رطوبت بالا و آب گریزی این کود می باشد. ورمی­کمپوست مرغوب و آماده کودی است که مشخصات و ویژگی­های ذکر شده را داشته باشد. اگر مدت زیادی است که کود دامی و یا زائدات مواد آلی به ورمی­کمپوست تبدیل شده باشد و به کرم مواد غذایی داده نشود کرم­ها به صورت تدریجی دچار کاهش وزن می­شوند و در نتیجه باید قبل از آسیب جدی به کرم­ها آن­ها را از بستر خود جدا نمود.
ورمی­کمپوست آماده برداشت دارای رنگ تیره می­باشد و با داشتن رطوبت قابل قبول بین دو انگشت حالت صابونی و لغزنده دارد. بی­بو بودن در ورمی­کمپوست مطلق نیست و ورمی­کمپوست مرطوب بویی خفیف و نزدیک به خاک دارد.
دانه­بندی مشخص ورمی­کمپوست نشان­گر دیگری از مطلوبیت ورمی­کمپوست می­باشد که البته لازم به ذکر است که دانه­بندی خوب با سرند مناسب و همچنین به موقع سرند کردن بستر از لحاظ رطوبتی رابطه­ای مستقیم دارد.
آب گریزی ورمی­کمپوست یک خاصیت منحصر به فرد برای این کود می­باشد. زمانی که برداشت فرا می­رسد، بسترها دارای رطوبت بالایی می­باشد و زمان و تکرار آبیاری بستر، کاهش می­یابد و این موضوع نیز نشان از تبدیل مواد آلی و کود دامی به ورمی­کمپوست است.
زمانی که مشخصه‌ های لازم در خصوص آماده شدن ورمی­کمپوست در ظرف یا بستر مشاهده شود، باید نسبت به جداسازی کرم ورمی­کمپوست از بستر اقدام شود. اگر در این زمینه تعللی صورت گیرد و عمل جداسازی یک هفته تا ۱۰ روز به تأخیر افتد کرم­ها برای تأمین نیاز غذایی، از ذخیره بدن خود تغذیه می‌کنند و این موضوع باعث کاهش وزن آن‌ها می‌شود. ممکن است کرم‌ها از مدفوع خود نیز تغذیه نمایند، چون مدفوع کرم‌ها برای خود آن‌ها حالت سمی دارد این امر باعث آسیب جدی به کرم­ها می­ شود. بنابراین باید نهایت دقت به عمل آید و کنترل‌های روزمره صورت پذیرد تا کرم­ها به موقع از بستر و یا ظرف جدا شوند. برای جدا کردن کرم از ورمی­کمپوست نهایی چند روش ابتدایی وجود دارد که در بخش­های بعد به آن‌ها اشاره شده است. ( گوپتا ۲۰۱۳)
۲-۵ جداسازی کرم از کود:
جدا‌سازی کرم­های خاکی با دو هدف اصلی انجام می‌شود، اول جدا‌سازی کرم­ها به منظور فروش کرم، دوم جدا‌سازی کرم­ها از بستر به منظور سرند کردن بستر و فروش ورمی­کمپوست. گوپتا و ساتی روش­های جداسازی کرم از کود را به دو دسته بیولوژیک و غیربیولوژیک (با بهره گرفتن از دستگاه) تقسیم نموده و مزایا و معایب این روش­ها نیز این چنین بیان شده است.
۲-۵-۱ روش بیولوژیک:
در تولید ورمی­کمپوست و پرورش کرم خاکی وقتی به صورت طبیعی کرم از کود جدا شود و از هیچ دستگاه اضافه­ای استفاده نشود این طریقه جداسازی را روش بیولوژیک گویند که به اسم جداسازی دستی معروف می­باشد.
روش بیولوژیک به چند روش انجام می­گیرد:
۱- کاهش و افزایش رطوبت
۲- جدا کردن به وسیله کود جدید
۳- نور
۴- جداسازی به روش دستی
۵- روش لایه لایه