لازم به ذکر است که در راه های شریانی اصلی، حرکت در بالاترین سطح خود و دسترسی در پایین ترین حد خود می باشد و رفته رفته این موارد در راه های دیگر تغییر کرده تا اینکه در راه های محلی، دسترسی در بالاترین حد و حرکت در پایین ترین سطح ممکن می باشد.
این زیر سیستم نیز خود به دوگروه محلی یا داخلی و بین المللی تقسیم می گردد.به هر حال در سیستم حمل ونقل هوایی از هواپیماها استفاده می شود و این هواپیماها نیز توسط وسایل ثابت وگردان مورد پشتیبانی قرار می گیرند.حمل ونقل مسافرین، بارو کالاها و محموله های پستی جزیی از فعالیت های حمل و نقل هوایی به شمار می رود.جزء ساختمانی اصلی این زیر سیستم، فرودگاه ها در کلاس های مختلف می باشند و به همین علت در سیستم حمل ونقل هوایی تقسیم بندی مهم دیگری نیز وجود دارد که به دسته بندی فرودگاه ها می پردازد و به طور کلی فرودگاه ها را به چهار دسته فرودگاه برای سرویسهای اصلی بازرگانی، فرودگاه برای سرویس های بازرگانی، فرودگاه ها پشتیبانی و فرودگاه برای هوانوردی عمومی تقسیم می نماید.در شبکه حمل ونقل هوایی فرودگاه های همان گره های شبکه می باشند.
زیر سیستم حمل ونقل آبی شامل زیرگروه های داخل خشکی، بندری و اقیانوسی می باشند.زیرگروه داخلی خشکی از رودخانه ها، دریاچه ها و کانالهای مصنوعی استفاده می نماید و اجزاء جریان در آن به صورت پشتیبانی شده ازسکو (مثل قایق) می باشند. اجزاء جریان در زیر گروه های بندری و اقیانوسی، کشتی هایی با وزن ها و اندازه های مختلف می باشند و به طور کلی برای جابه جایی کالاها مورد استفاده قرار می گیرند. خطوط دریایی، اگرچه قابل رویت به وسیله چشم نمی باشند ولی تسهیلات بندری را به هم متصل نموده و به وسیله قراردادهای بین المللی تثبیت گردیده اند.
دسته بندی و تعیین گروه های این زیرسیستم معمولا با توجه به محصولی که ازاین طریق حمل می گردد، صورت می پذیرد(مثلا نفت و گاز). به طور کلی زیر سیستم خطوط لوله ای نسبت به زر سیتم های قبلی دارای تفاوت اساسی می باشد.این تفاوت به دلیل آن است که این زیر سیستم فقط برای حمل ونقل کالا مناسب بوده و وسیله نقلیه ای را نیز بکار نمی گیرد.نهاد شناور در این زیر سیستم همان ماده ای است که در داخل لوله حرکت نموده و حمل می گردد.
علاوه بردسته بندی فوق، سیستمهای حمل ونقل همچنین برساس سرویس های عمومی و خصوصی نیز تقسیم می شوند.این واژه ها به دلیل دسترسی عموم ویا پخش خصوصی بکار رفته است و مالکیت مورد نظر نمی باشد.سیستم های حمل ونقل عمومی به زیرگروه های حمل کننده های قراردادی و حمل کننده های عمومی تقسیم می شوند. حل کننده های قراردادی براساس قراردادهای فردی سرویس خود را در اختیار عموم قرار می دهند.حمل کننده های عمومی معمولا سرویس زمان بندی شده ای را ارائه می دهند و برای پرداخت کنندگان کرایه سرویس دهی می نمایند. تاکسی ها، وسایل نقلیه کرایه و سرویس های فردی دیگر مربوط به گروه حمل کننده های قراردادی بوده و واژه حمل ونقل انبوه معمولا به حمل کننده های عمومی مسافر اتلاق می گردد.
◄ سیستم های حمل ونقل شهری:
سفرهایی که توسط شهروندان و مردم یک شهر انجام می گیرد، جابه جایی های اصلی در مناطق شهری را موجب می گردد.توزیع شهری یا درون شهری کالا عموما از طریق زیر سیستم جاده ای و توسط کامیون ها و انتها در ابعاد و اندازه گیری های گوناگون صورت می پذیرد.
حمل ونقل شهری از طریق آب فقط در چند شهر دنیا دیده شده است و حمل ونقل هوایی هم برای سفرهای شهری مناسب نمی باشد. با توجه به این مطالب، طرق سفرهای موجود برای حمل ونقل مسافرین در شهرها، طرق زمینی بوده که شامل حمل ونقل خصوصی (پیاده روی واستفاده از وسایل نقلیه موتوری شخصی)و سرویس های حمل ونقل عمومی که برخی از طریق معابر شهری(مانند اتوبوس ها ی شهری)و بعضی دیگر از طریق سیستم های ریلی شهری انجام می شود، می گردد.
سیستمهای ریلی شهری در مسیرهای اختصاصی، بدون محدودیت و دخالت از جانب وسایل نقلیه جاده ای، مورد بهره برداری قرار می گیرند و به همین صورت اتوبوسرانی نیز معمولا از مسیرهای مشترک با وسایل نقلیه شخصی استفاده می کنند و گاهی در برخی مواقع مسیرهای اختصاصی هم برای آنها در نظر گرفته می شود.
همان طور که گفته شد، هر شبکه حمل ونقل دارای دو خاصیت حرکت و دسترسی می باشد که درخلاف جهت یکدیگر عمل می نمایند، باتوجه به این موضوع اکثر معابر شهری نیز دارای چندین عملکرد مختلف می باشند. این عملکردهای متفاوت معمولا به صورت دسترسی، ترافیک محلی و ترافیک عبوری بیان می شوند. طبقه بندی معابر شهری در استانداردهای مختلف معمولا به روش های تقریبا مشابهی انجام گرفته است.ازدیدگاه عملکردی، معابر شهری به پنج گروه زیر تقسیم می شوند که در استانداردهای کشور های مختلف ممکن است با نامهایی مشابه آورده شده باشند.
♦ معابرجمع وتوزیع کننده منطقه ای
♦ معابر جمع و توزیع کننده ناحیه ای
♦ معابر جمع وتوزیع کننده محلی
♦ معابر دسترسی
♦ معابر عابرین پیاده
گروه آخر یعنی معابر عابرین پیاده به تازگی در برخی از استانداردها به عنوان یک گروه مستقل مطرح گردیده است. در گروهه بندی فوق خاصیت حرکت و انتقال در شبکه های حمل ونقل تدریجا از بالا به پایین به طرف خاصیت دسترسی سوق داده می شود.به عبارت دیگر معابر {دسترسی} دارای خاصیت دسترسی زیاد وخاصیت حرکت بسیار کمی می باشند و برعکس در معابر توزیع کننده اصلی، خاصیت حرکت بسیار زیاد و خاصیت دسترسی بسیار ناچیز می باشد. به هرحال برای آنکه یک معبر بتواند از عهده وظیفه عملکردی خودکه در طبقه بندی شبکه برایش تعیین شده است در حد مطلوب برآید، باید حتما دارای مشخصات هندسی متناسب با عملکردش باشد. بنابراین ابتدا به ذکر مشخصات عملکردی هریک از معابر می پردازیم تا تفاوتها و تمایزهای این معابر با یکدیگر به خوبی مشخص گردد. معابر پنجگانه شهری که قبلا طبقه بندی آنها ذکر گردید را می توان اینگونه تعریف کرد:
♦- معابر جمع کننده و توزیع کننده منطقه ای :
وظیفه اصلی این نوع معابر، تامین حرکت و جابجایی سریع می باشد و خاصیت دسترسی در آنها تقریبا ناچیز است. درمناطق شهری، تمام سفرهای طولانی باید به این گروه از معابر اختصاص داده شود.این نوع معابر نباید از درون ناحیه های شهری عبور نمایند و معمولا مرزهای نواحی شهری را تشکیل میدهند. این گروه از معابر معمولا از آزادراه ها، بزرگ راه ها و خیابان های شریانی اصلی تشکیل یافته واین شریان های شهر به شبکه راه های کشوری اتصال پیدا می کند.
♦ - معابر جمع و توزیع کننده ناحیه ای
هدف اصلی از ایجاد این گروه از معابر، توزیع ترافیک در ناحیه های شهری و یا برعکس انتقال ترافیک درون ناحیه ای به شکه معابراصلی می باشند.از دیدگاه محله های شهر، ترافیک جاری در این گروه از معابر، ترافیک عبوری محسوب می شود.اکثر سفرهای شهری با طول متوسط به این معابر اختصاص داده می شود.
♦ - معابر جمع وتوزیع کنند محلی
این معابر از درون محله های شهر عبور نموده و وظیفه اصلی آن ایجاد ارتباط بین معابر دسترسی و معابر توزیع کننده ناحیه ای می باشد. به عبارت دیگر ترافیک را از معابر دسترسی جمع آوری نموده و به معابر توزیع کننده ناحیه ای انتقال می دهند و یا برعکس ترافیک را از توزیع کننده های ناحیه ای به معابر دسترسی انتقال می دهند.
♦ - معابر دسترسی
وظیفه این گروه از معابر ایجاد دسترسی مستقیم به کاربری های مختلف، ساختمان های مسکونی وغیره می باشد.خاصیت حرکت در این گروه از معابر بسیار ناچیز بوده وخاصیت اصلی در آنها دسترسی می باشد.
♦- معابر عابرین پیاده
این گروه از معابر عموما نقشی در جابجایی ترافیک عبوری و حتی ترافیک محلی ندارند و صرفا جهت جابجایی عابرین پیاده مورد استفاده قرار می گیرند.عبور وسایل نقلیه در آنها غیرمجاز می باشد، البته غیر ازموارد خاص و درمورد وسایل مخصوص امدادرسانی که به ناچار صورت می گیرد. ایجاد اینگونه معابر به عابرین پیاده امکان می دهند تا در آرامش و دور از ازدحا وسایل نقلیه به پیاده روی تامقصد خود و خرید از فروشگاه ها بپردازند.طرح شبکه راه های شهری بایدب هتوجه به کاربریها، ترافیک، طبقه بندی معابر و با توجه به مشخصات جغرافیایی و فیزیک صورت پذیرد.یکی از معیارهایی که برای تعیین نوع عملکرد معابر مهم می باشد، فاصله بین آنهاست.از یک سو اگر فاصله بین دو معبر با عملکرد یکسان از حد معینی کمتر باشد، از دیدگاه اقتصادی قابل توجیه نیست و از سوی دیگر اگر این فاصله از حد معینی بیشتر باشد، ظرفیت کافی برای شبکه راه ها تامین نشده و موجب افزایش طول سفرها وتراکم ترافیک می گردد.بنابراین فاصله بین معابر باید طوری تعیین گردد که ازیک طرف بتواند ظرفیت مطلوبی جهت پاسخگویی به نیازهای کاربری و عملکردی که به عهده دارند، تامین نماید و از سوی دیگر از لحاظ اقتصادی هم قابل توجیه باشد. فاصله مطلوب براساس برخی از استانداردها، بین دو معبر جمع و توزیع کننده اصلی یا شریانی ۵/۱ تا ۰/۲ کیلومتر می باشد.فاصله مطلوب بین دو معبر جمع وتوزیع کننده ناحیه ای ۵۰۰ تا ۷۵۰ متر می باشد. فواصل مناسب بین معابر جمع وتوزیع کننده محلی و بین معابر دسترسی متناسب با نیازها و ابعاد کاربریها مسکونی اطراف تعیین می گردد.
◄ سیستم های راه آهن شهری:
براساس مشخصات عملکردی و تکنولوژی مورد استفاده، سیستم های راه آهن شری نیز به گروه های مختلفی تقسیم می شوند. در این قسمت به معرفی اجمالی هریک از این گروه ها در حد آشنایی و شناخت اولیه می پردازیم:
-
- سیستم جابجایی سریع فردی[۷]
در این سیستم از وسایل نقلیه کوچک استفاده می شود که به صورت نزدیک به هم والبته نه به صورت مستقل به هم در حرکت هستند.هر وسیله مانند یک سرویس تاکسی بر روی ریل می باشد که البته کارایی آن در حد تاکسی نیست و برای رسیدن به سطح کارایی تاکسی ها، به مقدار بسیار زیادی مسیرهای ویژه اختصاصی وتفکیک شده نیاز دارد. اخیرا برای این سیستم ها تکنولوژی هایی به صورت قطارهای بزرگتر ارائه شده است که برای تامین ارتباط بین ساختمان های مختلف پایانه ای از جمله در فرودگاه ها مورد استفاده قرار می گیرد و اگر چه به آنها سیستم های جابجایی فردی گفته می شود ولی از لحاظ بهره بردای، نوعی از راه آهن سبک به شمار می روند.
در این سیستم از مسیرهای اختصاصی که در تمام یا اکثر طول مسیرها برخورد و تداخلی با ترافیک وسایل نقلیه دیگر ندارد، استفاده می شود.البته ممکن است دراین سیستم تقاطع های همسطح کنترل شده ای هم وجود داشته باشد یا قسمتی از مسیر حرکت با ترافیک جاده ای مشترک باشد.قطارهای مورد استفاده در سیستم راه آهن سبک معمولا دارای یک یا چهار وسیله نقلیه می باشند.تفاوت بین راه آهن سبک نسبت به ترانوا به درستی مشخص نمی باشد ولی چیزی که به نظر می رسد این است که راه آهن سبک نسبت به ترانوا زمان بندی منظم تر و مرتب تر وهمراه با کنترل های سیگنالی و زمان های سفر کوتاه ترمی باشد.
