۰۰۰/۰

ویژگی‌های کارکردی

تصویر برند

۶۵۴/۰

۰۰۰/۰

ضرایب همبستگی‌ زمانی معنادار هستند که برای مقدار r به دست آمده سطح معنی‌داری (Sig) از مقدار ۰۵/۰ کمتر باشد. با بررسی‌ نتایج جدول فوق مشخص‌ است که برای تمامی ضرایب همبستگی سطح معنی‌داری از مقدار ۰۵/۰ کمتر بوده و معنی‌دار هستند.

۴-۳-۲ مدل یابی معادلات ساختاری
بطور کلی با تکنیک مدل یابی معادلات ساختاری و به کمک نرم‌افزار AMOS Graphic 22.0 فرضیه‌های تحقیق مورد آزمون قرار گرفته اند. برای نیل به این منظور نخست آزمون نرمال بودن داده ها صورت گرفته است. سپس با انجام آزمون KMO و بارتلت داده‌های به دست آمده از پرسشنامه برای انجام تحلیل عاملی مورد تایید قرار گرفتند. در این بخش نیز تحلیل عامل تائیدی برای هر یک از عوامل پرسشنامه انجام شده است. در نهایت نیز مدل تحقیق با بهره گرفتن از آزمون t و روش تحلیل مسیر مورد بررسی قرار می‌گیرد.
برای آزمودن مدل این تحقیق از تحلیل داده‌ها به روش مدل معادلات ساختاری استفاده می‌کنیم. مدل یابی معادلات ساختاری، مدلی آماری برای بررسی روابط خطی بین متغیرهای مکنون (مشاهده نشده) و متغیرهای آشکار (مشاهده شده) است. به عبارتی دیگر مدل یابی معادلات ساختاری، تکنیک آماری قدرتمندی است که مدل اندازه‌گیری (تحلیل عاملی تاییدی) و مدل ساختاری (رگرسیون یا تحلیل مسیر) را با یک آزمون آماری همزمان ترکیب می‌کند، نرم افزارهای مورد استفاده در این تحقیق : SPSS و AMOS Graphics می‌باشند. از طریق این فنون پژوهشگران می‌توانند ساختارهای فرضی (مدل‌ها) را رد یا انطباق آنها را با داده‌ها تایید کنند.
در این تحقیق بدلیل آن‌که مدل مورد استفاده در تحقیق با بهره گرفتن از تحقیقات قبلی و مطالعه ادبیات مرتبط با تحقیق استخراج شده است لذا گویه‌های مرتبط با متغیرهای مکنون بر همین اساس استخراج شده‌اند و تحلیل مورد استفاده در این تحقیق تحلیل عاملی تاییدی می‌باشد. در تحلیل عاملی تأییدی پیش فرض اساسی آن است که هر عاملی با زیرمجموعه خاصی از متغیرها ارتباط دارد. حداقل شرط لازم برای تحلیل عاملی تأییدی این است که پژوهشگر قبل از انجام تحلیل، پیش فرض معینی داشته باشد، ولی در عین حال پژوهشگر می‌تواند انتظارات خود مبنی بر روابط بین متغیرها و عامل‌ها را نیز در تحلیل وارد کند(هومن،۱۳۸۵). در ابتدا و قبل از انجام تحلیل عاملی به بررسی ضرایب همبستگی می‌پردازیم.
۴-۳-۲-۱ تحلیل عاملی تاییدی متغیر مکنون کیفیت خدمات
برای عملیاتی کردن این متغیر از مدل کیفیت خدمات پاراسورمن (۱۹۸۵) و رحیم‌نیا و فاطمی (۱۳۹۱) استفاده کردیم، این مدل شامل ۵ گویه است که کیفیت خدمات اداراک شده را مورد اندازه‌گیری قرار می‌دهد. مدل تحلیل عاملی تاییدی برای این عامل (متغیر مکنون) به منظور بررسی معنی‌داری ضرایب رگرسیونی در دوحالت تخمین غیر استاندارد و استاندارد ارائه می‌گردد :
نمودار ۴-۵ : مدل تحلیل عاملی تاییدی کیفیت خدمات با ضرایب غیر استاندارد
نمودار ۴-۶ : مدل تحلیل عاملی تاییدی کیفیت خدمات با ضرایب استاندارد
مدل اندازه گیری نشان دهنده بارهای عاملی متغیرهای مشاهده شده (عامل) برای هر متغیر مکنون است. قدرت رابطه بین عامل (متغیر پنهان) و متغیر قابل مشاهده بوسیله بار عاملی نشان داده می‌شود. بار عاملی مقداری بین صفر و یک است. اگر بار عاملی کمتر از ۳/۰ باشد رابطه ضعیف درنظر گرفته می‌شود. بارعاملی بین ۳/۰ تا ۶/۰ متوسط و اگر بزرگتر از ۶/۰ باشد خیلی مطلوب است. آزمون مدل تاییدی فوق در حالت استاندارد نشان می‌دهد که متغیر۲ و ۳ (وجود پرسنل پیگیر و پاسخگو به سوالات مشتریان و ارائه خدمات بدون اشتباه و دقیق) دارای بیشترین بارعاملی بر روی عامل کیفیت خدمات است. همچنین متغیر ۱ (وضعیت ظاهری و دکوراسیون داخلی شعب بانک) از کمترین بارعاملی برخوردار است. در گام بعدی به بررسی معنی‌داری بارهای عاملی می‌پردازیم. این بررسی بر اساس خروجی نرم‌افزار AMOS انجام می‌گیرد. در جدول زیر برای هر متغیر مشاهده شده، مقدار آماره t (CR) به همراه سطح معنی‌داری (p-value) ارائه می‌گردد.
جدول ۴-۹ : بررسی معنی‌داری بارهای عاملی متغیر مکنون کیفیت خدمات

Estimate

S.E.

C.R.

P

Label

Q4

<—

کیفیت.خدمات

۱.۰۲۶

.۰۱۶

۶۳.۰۴۲

***

Q3

<—

کیفیت.خدمات

۱.۰۲۱

.۰۱۶

۶۴.۲۰۱

***

و قناعت در اصطلاح، حالتی است برای نفس که باعث اکتفا کردن آدمی به قدر حاجت و ضرورت است. همچنین گفته شده: قناعت در اصطلاح، عبارت از این است که انسان بیش از هر چیز به خداوند متعال متکی بوده و به هرچه در اختیار دارد خشنود و سازگار باشد و با عزت نفس و آبرومندی به سر برده و هیچ گاه چشم داشتی به دیگران نداشته و از نداشتن امور مادی و کمبودها اندوه گین و حسرت زده نباشد.^[۳۶۹]

یکی از راه های جلوگیری از تجمل گرایی،صرفه جویی و قناعت کردن در مصرف مال و ثروت و یا هر نعمت دیگر است. صرفه جویی ^[۳۷۰]و قناعت در زندگی و هزینه های مختلف، مایه آرامش روحی و روانی است و کسی که آن را سرلوحه زندگی خود قرار می دهد، از فقر و بدبختی نجات می یابد و شرافت و عزت اجتماعی و رضایت و خشنودی الهی را به دست می آورد.
صرفه جویی و قناعت در تعالیم اسلام و اقتصاد اسلامی ، امر بسیار شایسته و یک صفت پسندیده برای جلوگیری از اسراف و تجمل گرایی و تجاوز و زیاده روی است که هم با شرع و سنت الهی سازگار است و هم محبوب خداوند متعال است.
درکنار بحث اسراف که همواره دراسلام مورد مذمت قرار گرفته است، مسئله قناعت خصلت و ویژگی ارزشمندی برای یک انسان مسلمان به شمار می رود. در فرهنگ اسلامی صفت قناعت از جمله صفات فاضله و اخلاق حسنه است و از آن به عنوان وسیله ای که سعادت ابدی آدمی را به بار می آورد یاد شده است. امام محمدباقر(ع) در این رابطه می فرمایند: هرکه قناعت کند به آنچه که خدا به او می دهد، غنی ترین مردم است. ^[۳۷۱]علاوه بر این در کتب اخلاقی اسلامی نیز می بینیم که روش های تحصیل این صفت پسندیده مورد بحث و بررسی قرارگرفته و علمای اخلاق به صورت مفصل به این موضوع پرداخته اند که حاکی از توجه دین مبین اسلام به این مسئله است، به عبارتی در آموزه های دینی ما علاوه بر اینکه مسئله قناعت و صرفه جویی یک مسئله تاثیرگذار درجامعه محسوب می شود و به ابعاد اجتماعی آن پرداخته شده، هر فرد مسلمان نیز به کسب و تحصیل این ویژگی اخلاقی پسندیده به عنوان یک فضیلت تشویق شده است.
فضیلتِ قناعت مندی و اعتدال ورزی در خرید و مصرف مادی را می باید از رهگذر تعقل و تفکر به دست آورد تا بتوان میانه روی و پرهیز از ولخرجی را بر رفتار اقتصادی خود و خانواده حاکم ساخت. دین در عین حال که انسانها را به کوشش و استفاده از پدیده های طبیعی و دستاوردهای مادی شان دعوت می کند، آنان را در مدیریت مالی به تکاپوی فکری و نظارت دقیق بر امور خرید و مصرف بر می انگیزد.
هم بر این اساس است که حضرت علی (ع)سودمند بودنِ برنامه ریزی مالی در جهت قناعت و کفاف را یاد آور شده است:
«حُسْنُ التَّقْدیرِ مَعَ الْکَفافِ خَیرٌ مِنَ السَّعْی فِی الاِْسْرافِ^[۳۷۲]؛ برنامه ریزی همراه با کوشش در حد کفاف، بهتر است از زیاده روی»
تاریخ ملتهای مستضعف حاکی از این واقعیت تلخ است که آنان بر اثر اسراف گرایی در برابر فشار و محاصره اقتصادی سلطه گران تاب نیاورده و ناچار از تسلیم و سازش گشته اند؛ زیرا به مصرف بی رویه خو گرفته و تحمل کم و کاستی در خوراک و پوشاک و دیگر مواد مصرفی را نداشته اند.
در روایتی که امام صادق (ع) از مولای متقیان علی(ع) در این باره دارد، می توان آفت زدگی جامعه مسلمانان را بر اثر حاکمیت روحیه اسراف به دست آورد. آن حضرت تقلید و خودباختگی در نحوه پوشش و خوراک را زمینه ساز ذلت اجتماعی آنان بر می شمارد:
«لاتَزالُ هذِهِ الاُْمَّهُ بِخَیرٍ ما لَمْ یلْبَسُوا لِباسَ الْعَجَمِ وَ یطْعَمُوا طَعامَ الْعَجَمِ فَاِذا فَعَلوُا ذلِکَ ضَرَبَهُمُ اللّهُ بالذُّلِّ ؛ ^[۳۷۳] این امت همواره به راه سعادت و خوبی خواهد رفت تا زمانی که به اسراف روی نیاورند؛ مانند بیگانگان لباس نپوشند و مانند آنان غذا نخورند [تا زمانی که مصرف گر نشوند] و هر گاه چنین شوند به خواری و ذلت دچار خواهند شد.»
سخن علی (ع) درباره جامعه ای است که پیامبر اکرم (ص) نظام الهی و توحیدی را در آن پی افکنده است. آن حضرت چنان که تاریخ صدر اسلام نشان می دهد، با سیره زاهدانه و پارسایانه اش مسلمانان را به قناعت و استقامت سوق داده بود. اما با فتوحات و رویکرد بسیاری از مسلمانان به دنیا و لذّتهای گوناگون ـ که در دست یابی به غنایم و اسیران جنگی ظهور یافته بود ـ آرام آرام امت اسلامی از مدار اعتدال به اسراف گرایید و تجمل گرایی جایگزین قناعت گشت.
یکی از حدیث شناسان معاصر در تحلیل این حدیث به رمز نیرومندی مؤمنان در چیرگی بر باطل اشاره کرده که همان ایمان و گرایش عملی به قناعت و مصرف در حد کفاف و ضرورت بوده که آنان را از سلطه دشمنان رهانیده است:
«مسلمانان در صدر اسلام زندگی ساده ای داشته اند و با گرایش به قناعت و اسراف ستیزی در پرتو تعالیم اسلامی امتی نیرومند و متکی به خود ساخته بودند و در سایه همین عقیده و عمل بود که بر مشرکان و دشمنان خود غلبه کردند و پیروزیهای پیاپی به ارمغان آوردند. اما بی گمان مصرف گرایی و آفت اسراف می توانست آنان را به هلاکت و خواری بکشاند.»^[۳۷۴]
حضرت امام کاظم (ع) استمرار نعمتها و امکانات مادی را در گرو قناعت و تعادل گرایی دانسته و مسلمانان را از خطر محرومیت بر اثر اسراف و تبذیر می آگاهاند:
«هر کس در زندگی میانه روی و قناعت را پیشه خود سازد، نعمتهای خدا برای او باقی می ماند، و آن که تبذیر و اسراف کند، نعمتهای پروردگار را از دست می دهد.»^[۳۷۵]
پیامبر در سخنی فرمود: «بهترینان امت من، اشخاص قانعند و بدترین آنها، طمع‌کاران»^[۳۷۶].
امام حسین(ع) می‌فرماید: «قناعت، مایه آسایش تن است».^[۳۷۷]
امام باقر(ع) می‌فرماید: «کسی که به آنچه خدا روزی‌اش کرده قانع باشد، او از توان‌گرترین مردمان است».^[۳۷۸]
از امام صادق(ع) نقل است که فرمود: «کسی به معاش و روزی اندک خدا خرسند باشد، خداوند به عمل اندک او خرسند می‌شود»^[۳۷۹].
امام رضا(ع) در پاسخ به این پرسش که قناعت چیست؟ فرمود:
«قناعت، موجب خویشتن‌داری و ارجمندی و آسوده شدن از زحمت فزون‌خواهی و بندگی در برابر دنیاپرستان است».^[۳۸۰]
از امام صادق(ع) نقل می‌کنند:به آنچه خدای تعالی برای تو روزی کرده است، قناعت کن و به آنچه نزد غیر توست، چشم ندوز و آنچه را بدان دست نمی‌یابی، آرزو نکن! پس کسی که قناعت پیشه کند، سیر می‌شود و کسی که قناعت نکند، سیر نمی‌شود.^[۳۸۱]
به حکیمی گفتند: «چیزی برتر از طلا دیده‌ای؟» گفت: «بله! قناعت».^[۳۸۲]
جالینوس در گفتاری پندآموز و نغز می‌گوید: «قناعت، سد راه فقر است».^[۳۸۳]
برنامه ریزی اقتصادی و به تعبیر روایات اسلامی « تقدیر المعیشه » یکی از ارکان ثبات و پایداری بنیان خانواده است و بدون آن ،جای پایی برای بروز اختلاف پیش خواهد آمد . زن و شوهر باید موازنه ای معقول و منطقی بین «دخل» و « خرج» ایجاد کنند و با پذیرش واقعیت ها مانع مسئله ساز شدن توقعات فردی شوند . اگر بر اساس توسعه طلبی های برخی همسران یا مهار نکردن مخارج غیر ضروری این موازنه برهم بخورد یا اصلا در امر درآمد و مخارج حسابگری و انطباق و همسویی در کار نباشد ناهنجاریهای رفتاری در خانواده پیش می آید.
زنان خانه دار، مدیریت امور خانه را اگر بر محور قناعت و پرهیز از خرجهای غیرلازم و تشریفاتی و تجملاتی تنظیم نکنند و از شوهران خود، توقعات غیرمنصفانه و بی جا و خارج از توان مالی و میزان درآمدشان داشته باشند ،یا هزینه های غیر ضروری را برآنان تحمیل کنند ،باید منتظر بروز تنش باشند . چون یا همسرانشان به خواسته های افزون طلبانه ی آنان وقعی نمی گذارند که نتیجه اش بروز حرفها و مجادلات است ، یا از هر راهی (حلال و حرام و رشوه و سوء استفاده و …) سعی در تأمین خواسته های آنان می کنند که نتیجه اش آلوده ساختن زندگی به حرام است.
به کارگیری عقل و تدبیر در تنظیم اقتصادی خانواده، ایجاب می کند که از چشم و هم چشمی و رقابت های کمر شکن یا حسادت های خانمان برانداز ،پرهیز کنند و اجازه ندهند هوس به جای عقل بنشیند و صفای زندگی را از میان بردارد.
راه عملی قناعت و اجتناب از اسراف، باور کردن حساب و بازدهی اعمال در روز رستاخیز و همسویی با نیکان و دوری از اهل دنیاست.
توجه به اعتدال و صرفه جویی در هزینه های زندگی مایه بقا و توانایی مالی در زندگی و حافظ مناعت و شخصیت انسانی آدمی است. درآمد زندگی همچون چشمه آبی است که در بستر رود به جریان می افتد که اگر مهار نشود، هر اندازه که متراکم و انبوه هم باشد، یا به هدر می رود یا به دریا می ریزد؛ اما اگر در جای مناسبی سد شود و با دقت و محاسبه مقدار ورودی آن معین و بر همین اساس راه های خروجی آن اندازه گیری شود، نه تنها از هدر رفتن آن جلوگیری می شود بلکه با برنامه ریزی صحیح می توان از آن در جهات مختلف به صورت بهینه استفاده کرد. اندازه گیری در مخارج نسبت به درآمد براساس ضرورت ها و پس انداز مقداری از مازاد مصرف، بنیان خانواده را تا حد زیادی در مقابله با خطرات محافظت خواهد نمود. در محیط خانواده اگر روحیه قناعت حاکم باشد و زن و مرد زندگی خود را بر اساس «آنچه که دارند» تنظیم کنند، بسیاری از مشکلات و ناراحتی‏های روحی ـ روانی آنها حل خواهد شد. زن چون یکی از دو رکن اصلی خانواده و نیز مدیر داخلی خانه است، باید بنای زندگی را براقتصاد و اعتدال پایه‏گذاری کند و از شوهرش بیش از توان مالیش توقع نداشته باشد و او را به خرید بعضی اشیاء لوکس، تشریفاتی و تجملاتی وادار نکند. پیامبر اکرم(ص) می‏فرماید:«هر زنی با شوهرش مدارا نکند و او را به [تهیه] چیزی و [انجام] کاری که توان آن را ندارد، وادار کند، هیچ عمل و کار خوبی از او قبول نخواهد شد و در قیامت خدا را در حالی ملاقات خواهد کرد که بر او خشمگین است.»^[۳۸۴]
از این‏رو به خواهران متأهل توصیه می‏کنیم که به صفا و معنویت زندگی خود بیش از رونق مادی و تجملات ظاهری غیرضروری بیندیشند و از زندگی خود مأمن و مأوایی با صفا و صمیمی بسازند نه محل نمایش انواع لوازم تجمّلی!
۶-۵ ترویج فرهنگ ساده زیستی
پیشوایان الهی در طول تاریخ همواره ساده زیستی را شیوه ی خود قرار داده و مردم را به آن فرا می خواندند، ودرست در مقابل تجمل گرایانی همچون فرعون،نمرود و شداد و قارون قرار گرفته و تشریفات و هرگونه تجملات بیهوده را آفت دین و اخلاق و انسانیت می دانستند و نسبت به آن در گفتارو رفتار اعلام تنفرو انزجار می نمودند .
در روایات اهل بیت(ع) کاستن از هزینه‌های زندگی و ساده‌زیستی، مکرر توصیه شده است. پیامبر (ص) می‌‏فرمود: «اللهمّ احینی مسکینا و امتنی مسکینا واحشُرنی فی زمره المساکین؛ خدایا! مرا مسکین و فقیر زنده نگاه‏دار، فقیر بمیران و در زمره فقیران محشورم نما»^[۳۸۵]
به راستی این خواست و پیام رسول الله (ص) سیره عملی وی در زندگی با برکت و پر رحمتش بود که تجلی آن در تمام سال‏ها، ماه‏ها، روزها، و… در وجود آن خورشید دو عالَم همچنان روشن ماند و می‌‏توان جلوه این اخلاق حضرت را با یک بررسی مختصر در تمامیشئون زندگانی آن حضرت نظاره کرد.
عایشه می‌‏گوید:پیامبر اکرم (ص) در حالی از دنیا رفت که از خویش دینار، درهم، گوسفند و شتری به جا نگذاشته بود.^[۳۸۶]
روزی زنی از انصار برای منزل پیامبر صلی الله علیه و آله و سلم زیراندازی هدیه می‌‏آورد، پیامبر (ص) ضمن آن که از عایشه می‌‏خواهد آن را به وی برگرداند، می‌‏فرماید: «فوالله لو شئتُ لأجری الله معی جبال الذّهب والفضّه؛ به خدا سوگند! اگر اراده می‌‏کردم، خداوند برای من کوه‏های طلا و نقره را فراهم می‌‏نمود.»^[۳۸۷]
پیامبر گرامی به ما می‌‏فهماند که این گونه زیستن، بر اساس نداشتن و محرومیت نیست، بلکه تفکر و خواست قلبی و عملی خاتم پیامبران این چنین بوده است. حضرت در کلامی فرمود:
«والقُربه الی الله حُبّ المساکین والدّنو منهم؛ نزدیکی به پروردگار، با عشق ورزیدن و نزدیک شدن به مسکینان به دست می‌‏آید.»^[۳۸۸]
امام خمینی ـ قدس سره ـ در سیره عملی خویش با ساده زیستی و گریز از هرگونه تکلف و تجمل توانست در قلوب همه مستضعفان جهان جا باز کند و عشق انسانهای آزاده را به سوی خود جلب کند.
این امر چنان مشهود بود که «مایک دالاس»گزارشگر تلویزیونی امریکا که از روزنامه نویسان بنام و بسیار مشهور امریکایی است، بعد از ملاقات و مصاحبه با امام خمینی چنین اظهار می دارد:
باید بگویم زندگی بسیار ساده که رهبر انقلاب اسلامی برای خود فراهم کرده بود، او را از همه رهبران دیگر دنیا متمایز می کرد و ما می دیدیم که او به راستی یک مرد عقیدتی است و دنیا و لذتهای دنیوی برایش ارزشی ندارد. او مرا و همه رجال دیگر دنیا را که به خدمت می پذیرفت، روی فرش ساده می نشانید و ما مجبور بودیم کفش های خود را دم در از پا درآوریم و از همان اول کار بفهمیم که با مردی متفاوت سر و کار داریم.»^[۳۸۹]
در حقیقت یکی از وجوه اساسی رمز حضور مردم در صحنه و خنثی نمودن توطئه های دشمن، ساده زیستی رهبران نظام به ویژه زندگی بدون آلایش رهبر کبیر انقلاب، حضرت امام و دوری ایشان از هرگونه تجمل گرایی و رفاه زدگی بود که این امر، توده مردم را امیدوار می نمود و همبستگی بین مردم و رهبری را نمود عینی می بخشید.
زمانی که مردم به سخنان امام و رهبرشان در باب ضرورت و اهمیت ساده زیستی و دوری از تجمل گرایی و رفاه زدگی گوش فرا می دادند و در عمل، نحوه زندگی سراسر ساده امام، اعم از وضع منزل و وسایل خانه، کیفیت تغذیه و خوراک، نوع پوشش و … را در زندگی عملی او مشاهده می کردند و بین کلام و رفتار رهبرشان، یگانگی و همخوانی می دیدند، دیگر هراسی از دشمنان به دل راه نمی دادند و به جان و دل از انقلاب اسلامی و ارزش های حاکم بر آن حمایت می کردند.
«امام به جای آنکه لباس نو و رنگارنگ بخرند و مرتب لباس عوض کنند، یک دست لباس برای زمستان و یک دست هم برای تابستان داشتند و همیشه از همان دو لباس استفاده می‌کردند. ولی از لباس‌هایشان خوب نگه‌داری می‌کردند و در عین حالی‌که همان لباس قدیمی بود، ولی تمیز بود و همیشه نعلین‌هایشان برق می‌زد».^[۳۹۰]
«شاید سال‌ها و سال‌ها یک قبا و لباده داشتند و می‌پوشیدند که همه به صدا در‌می‌آمدند که: «فلانی چقدر این قبا را می‌پوشد!» ولی همین یک قبا آن‌قدر تمیز بودکه شاید کمتر کسی به نظافت ایشان در قم پیدا می‌شد»^[۳۹۱].
«مراسم عروسی امام بسیار ساده برگزار شده بود؛ با اینکه پدرشان ثروتمند بود و نیز مراسم با شرکت اقوام و دوستان نزدیک انجام شد»^[۳۹۲].
حجت‌الاسلام منزهی (از مسئولان دفتر امام) می گوید:«وضع ساده منزل حضرت امام در قم در طول زندگی، حاکی از قناعت ایشان بود. معروف است که آجرهای پله‌های حیاط ایشان ساییده شده بود. بنّا می‌گوید تعدادی آجر تهیه شود تا آن آجرهای ساییده شده را عوض کند، حضرت امام می‌فرمایند: همان آجرهای ساییده شده را پشت و رو کنید و کار بگذارید»^[۳۹۳].
گویند یکی از بزرگان درباری در راه خود به حکیمی برخورد که از مال دنیا به خانه‌ای کوچک قناعت کرده بود و خوراکی جز مقداری سبزی نداشت. با او هم‌سخن شد و گفت: این دیگر چه زندگی عجیبی است که برای خودت برگزیده‌ای؟ اگر بیایی و مانند من در خدمت شاه باشی، خوراکت برّه بریان خواهد بود و صاحبِ مقام و مرتبه خواهی شد. حکیم گفت: اگر تو هم مانند من راه قناعت در پیش بگیری، همین غذای اندک هم برای تو زیاد است و دیگر لازم نیست کمرِ خدمتِ شاهان ببندی و همیشه نگاهت به‌دست دیگران باشد.^[۳۹۴]
امام خمینی (ره) در فرازی ازسخنانشان، خطاب به دولتمردان وروحانیون صاحب منصب کشورمی فرمایند: «اگرروزی ازنظرزندگی ازمردم عادی بالاتررفتید، بدانید که دیریا زود مطرود می شوید.»^[۳۹۵]

۴-۳- جمع بندی ۷۵
فصل پنجم: بحث و نتیجه گیری
مقدمه ۷۷
۵-۱- بحث و نتیجه گیری ۷۷
نتیجه گیری نهایی ۸۱
۵-۴-محدودیت­ها ۸۲
۵-۴-۱- محدودیت‌های اجرایی ۸۲
۵-۴-۲- محدودیت‌های پژوهشی ۸۳
۵-۵-پیشنهادها ۸۳
۵-۵-۱-پیشنهادهای کاربردی ۸۳
‌۵-۵-۲-پیشنهادهای پژوهشی ۸۴
عنوان صفحه
منابع و مأخذ
منابع فارسی ۸۵
منابع انگلیسی ۸۷
پیوست ۹۱
فهرست جدول ها
عنوان صفحه
جدول شماره۱.تعاریف استرس ۲۳
جدول شماره۲.منابع گوناگون ایجادکننده­ی استرس ۳۲
جدول شماره‌ی (۳-۱): توزیع نمونه پژوهش بر حسب ویژگی‌های جمعیت شناختی ۶۴
جدول شماره‌ی (۳-۲): توزیع گویه‌ها و روش نمره‌گذاری مقیاس عوامل استرس زا ۶۵
جدول شماره‌ی (۳-۳): توزیع گویه‌ها و روش نمره‌گذاری مقیاس راهکارهای مدیریت استرس ۶۶
جدول شماره‌ی (۳-۴): طیف ضرایب همبستگی و آلفای کرونباخ مقیاس عوامل استرس زا ۶۷
جدول شماره‌ی (۳-۵): طیف ضرایب همبستگی و آلفای کرونباخ مقیاس راهکارهای
مدیریت استرس ۶۷
جدول شماره (۴-۱): میانگین و انحراف استاندارد عوامل استرس زا در بین مدیران مدارس
متوسطه شهرستان ماهشهر ۷۱
جدول شماره (۴-۳): میانگین و انحراف استاندارد راهکارهای مدیریت استرس در بین مدیران
مدارس متوسطه شهرستان ماهشهر ۷۲
جدول شماره (۴-۵): نتایج ضریب همبستگی متغیرهای تحقیق (ابعاد عوامل استرس زا و راهکارهای مدیریت استرس ۷۴
فصل اول
مقدمه
۱-۱-کلیات
بدون شک ترقی و تعالی هر جامعه در گرو برخورداری از یک نظام آموزشی پویا و اثربخش است و به همین جهت پرداختن به مسائل نهادهای آموزشی و تلاش برای تقویت و شناسایی عناصر کلیدی در موفقیت و شکست آنان ضروری می باشد. نهادهای آموزشی از جمله مدارس، سیستمی اجتماعی هستند که حیات وپایداری آن ها به وجودپیوندی قوی بین اجزا وعناصر تشکیل دهنده آن وابسته است. یکی از مهمترین، گرانترین و با ارزشترین عناصر و اجزاء مدارس نیروی انسانی می­باشد که در میان دیگر عوامل به عنوان حیاتی ترین عنصر استراتژیک و اساسی ترین راه برای افزایش اثربخشی و کارایی سازمان محسوب شده (روپک^[۱]، ۲۰۰۰) و همچنین نقش اساسی در رشد، پویندگی و بالندگی یا شکست و نابودی سازمان­ها ایفاء می‌کند. از جمله مؤلفه‌هایی که بر بهبود و اثربخشی عملکرد افراد در مدارس تأثیر گذار است میزان استرس حاکم بر رفتار آنان است. استرس یک مشکل رایج در میان اکثریت مردم است. انسان در زندگی اجتماعی هر نقش و جایگاهی که داشته باشد نسبت به آن نقش و جایگاه دغدغه فکری و فشار عصبی دارد منتهی میزان آن در افراد مختلف متفاوت است و اثرات متفاوتی بر عملکرد و فعالیت های آنان می­­­گذارد به هر حال استرس از لحاظ اینکه اثرات سویی بر عملکرد و فعالیت های مدیران مدارس می گذارد در تحقیقات مربوط به مدیریت مدارس مورد توجه است. ارتقای بهداشت روانی محیط کار به عنوان یکی از مهمترین ابعاد توسعه وبهسازی منابع انسانی بوده و در چند دهه اخیر توجه سازمانها به نیروی سالم جسمی و فکری در موسسات اقتصادی، خدماتی، آموزشی و صنعتی در بالا بردن سطح بهره­وری تاثیر بسزایی دارد. پژوهش­هایی که در چند دهه اخیر انجام شده است نشان می­دهد که عامل فشار روانی همواره در سازمان­ها رو به رشد بوده است. از سوی دیگر محققان دریافته­ا­­ند که این عامل اثرات فراوانی بر عملکرد و فعالیت­های اعضای سازمان دارد. مدیران، کارمندان و ارباب رجوع سازمان تحت تأثیر این فشار دچار حالات روانی خاصی شده و دست به رفتار و اعمالی میزنند که نتایج آن مستقیماً در بازدهی سازمان منعکس میشود. امروزه اکثر مدیران در کشورهای صنعتی از عدم بهداشت روانی کارمندان خود به ویژه در آن حدی که مربوط به استرس می­ شود نگران هستند. بنابراین واضح است که اثرات زیانبار فشارهای عصبی تنها در مبتلا کردن افراد به مرضهای روحی و جسمی نیست بلکه فشارهای عصبی، تأثیر بسیار زیانبخشی بر عملکرد مدیران و کارکنان نیز دارد.

در سازمانهای آموزشی مدیران تحت تأثیر فشار عصبی دچار حالت روانی خاصی می شوند و دست به رفتارها و اعمالی می زنند که مستقیما در بازدهی سازمان اثر منفی دارد، استرس های بوجود آمده حاد نیروی مدیران مدارس را ضایع می­ کنند و هدف سازمان (مدرسه) را دستخوش تزلزل می­سازد، افرادی که دچار فشار عصبی می‌‌‌شوند و توان مقابله با آن را ندارند از جهات جسمانی، روانی و رفتاری دچار آسیب می شوند و به این ترتیب است که فشار عصبی در سازمان های آموزشی همچون آفتی است که نیروی انسانی را تهدید می‌‌‌کند. و فعالیتها و تلاش ها را عقیم می سازد (الوانی، ۱۳۸۵)
۱-۲-بیان مساله:
با پیچیده تر شدن روزافزون جوامع امروزی، به طور حتم رسالت سازمان ها در جهت برآورده شدن انتظارات جوامع، حساس تر و با اهمیت تر می‌شود. آنچه که امروزه در بین اهل فن به اتفاق نظر، به یقین تبدیل شده است، نقش اساسی انسان به عنوان گرداننده اصلی سازمان‌ها است. انسان‌ها هستند که به کالبد بی روح سازمان‌ها، جان می­بخشند و عملا تحقق اهداف را میسر می­ کنند. بنابراین کارکنان و مدیران ارزشمندترین سرمایه هر سازمان به شمار می­آیند و عملکرد هر یک از آنان در عملکرد کل سازمان تأثیر گذار است (مهمانفر،۱۳۸۴). توجه به نیروی انسانی در سازمان ها در طی سال­های اخیر بخش عظیمی از زمان و سرمایه سازمان های پیشرو را به خود اختصاص داده است (فانی و عرب کلمری، ۱۳۸۴). در واقع در جهت بهبود عملکرد سازمان، ناگریز به توجه عمیق­تر به کارکنان و عوامل مؤثر بر عملکرد آنان هستیم؛ که در حقیقت عواملی چون رضایت شغلی، تعهد سازمانی، خلاقیت، استرس، تعارض و … بر عملکرد کارکنان تأثیر گذارند (مهمانفر، ۱۳۸۴). در این تحقیق عوامل استرس‌زا در بین مدیران مورد توجه قرار گرفته است. استرس یا فشار روانی شایع ترین، فراگیرترین و مخرب­ترین نیروی موجود در جامعه امروزی ماست. بدین جهت بخش مهمی از زندگی که استرس فراوانی را برای انسان­ها ایجادمی‌کند"شغل” آنهاست (میقانی، ۱۳۸۰).
به زعم گملچ و چن^[۲] عوامل استرس زا برای اغلب مدیران وجود دارد ولی موفقیت مدیران، به شناخت، کنترل و مدیریت این عوامل بستگی دارد. مدیرانی که تحت فشار استرس زیادی هستند معتقدند که کنترلی بر اوضاع ندارند و نمی‌‌توانند شرایط اضطراب­زا را تغییر دهند اما در واقع در بسیاری از مواقع قدرت ایجاد تغییرات لازم برای غلبه بر فشار عصبی را دارند. (گملچ و چن ، ۱۳۷۵)؛ الوانی نیز معتقد است که برای ایجاد تحرک و تلاش در بین مدیران مدارس مقداری فشار عصبی (استرس) لازم است. اما باید این نکته را خاطر نشان کرد که استرس شدید و طولانی نیروی مدیران را از بین می‌برد، هدف سازمان را دستخوش تزلزل می سازد و مدیران مدارس از جهات جسمانی، روانی و رفتاری دچار آسیب می شوند (الوانی، ۱۳۷۵). لذا شناخت عوامل ایجادکننده استرس در جهت کاهش آن ضرورت می‌یابد. در کل عوامل استرس زا شامل: عجله کاری^[۳]: در این موقعیت فرد احساس شدیدی از فوریت زمان داشته و تمایل به سرعت عمل در مقابل زمان دارد. شخص احساس می‌کند که ضرورت دارد عجله کند حتی در مواقعی که دلیلی برای عجله کاری ندارد. این تمایل فرد را به علت عجول بودنش، بیماری عجله نامیده می‌شود. رقابتی بودن^[۴]: دراین موقعیت فرد روحیه تهاجمی بی مورد از خود بروز میدهد. به رقابت با دیگران افراط می‌کند و با دیگران شوخی و مزاح نمی‌کند. این رفتار پرخاشگرانه شخص در اثر گسترش ناکامی‌های جزئی و خشونت‌های ساده ایجاد می‌گردد. (صعوبت کار)، حرص زدن:^[۵] این نوع رفتار اشاره به تمایل فرد برای انجام دو یا چند وظیفه همزمان در زمان‌های نامناسب دارد و معمولاً باعث اتلاف زمان می‌شود که ناشی از ناتوانی فرد در انجام وظایف است. انجام کار بدون برنامه ریزی مناسب^[۶]: این رفتار اشاره به تمایل فردی دارد که واقعاً بدون اینکه چگونگی نیل به موفقیت و رسیدن به نتایج مطلوب را بداند با دست پاچگی دست به اقدام می­زند. نتیجه چنین رفتاری منجر به عدم توفیق در کار می­گردد و یا اگر کار صورت پذیرد با خطاهای فراوانی همراه خواهد بود که نهایتاً منجر به اتلاف زمان و انرژی و سرمایه میگردد (مقیمی، ۱۳۹۰) . محیط فیزیکی^[۷]: از عوامل بارز استرس مربوط به شرایط فیزیکی محیط کار می­توان به درجه حرارت، باد، باران وتغییرات آب وهوا اشاره کرد. علاوه برآنها در شهرهای شلوغ مسئله ترافیک و سر و صدای وسائل نقلیه می‌‌توانند برای مدیران استرس ایجاد کنند. سروصدای معلمان – شاگردان درکلاس ورزش، زنگ تفریح و دفترمدرسه ایجاد فشار عصبی است. و اثرات جانبی همچون سرگیجه، افت کارکردهای معده مشکلات بینایی، خستگی، سردرد وحالت تهوع ایجاد می‌کند این اثرات به نوبه خود موجب ضعف عملکرد شغلی کادر اداری و آموزشی می­شوند .گملچ وچن هشت عامل ایجاد کننده فشارعصبی مربوط به شرایط فیزیکی محیط کار ذکرکرده‌اند این عوامل عبارتند از: ۱-دفترکار بی نظم وآشفته باشد ۲-وقتی که دفترکار بسیار سرد ویا بسیار گرم باشد ۳-وقتی که نور کافی باشد ۴- وقتی که دفترکارخیلی پر سروصدا باشد ۵-وقتی که تلفن‌های مکرر و سایر مزاحمت­ها غالبا کار مدیر را قطع می‌کنند ۶-وقتی که دفترکار به روی مراجعین اتفاقی باز باشد .۷-وقتی که تجهیزات دفترکار کهنه و غیرقابل استفاده باشد. (گملچ وچن ، ۱۳۷۵). تضاد شغل^[۸]: عوامل فشارعصبی در مدیران مختلف واکنشهای متفاوتی ایجاد می‌کند. آمادگی مدیران برای تحمل استرس توسط خصایص ژنتیک و رشدی آنها تعیین می‌شود. برای مشخص شدن رابطه خلق و خوی افراد با آسیب پذیری آنان در برابر بیماری‌های مرتبط با فشار عصبی پژوهش‌های زیادی صورت گرفته است. حل و فصل تعارض بخش بسیار مهمی از شغل مدیر است زیرا زمانی که افراد درکنار هم و در یک محیط سازمانی کار می‌‌‌کنند سروکله فشار عصبی هم پیدا می‌شود. گملچ و چن ده عامل ایجاد فشار عصبی مربوط به ویژگی‌های شخصی مدیران را ذکر کرده‌اند. عبارتند از: ۱- مدیر اغلب کارها را باهم انجام می دهد .۲-محول کردن تکالیف به دیگران برای مدیر دشوار است چون آنها نمی‌‌توانند کارها را به خوبی او انجام دهند ۳ - وقتی کسی در بیان منظور خود کند است میان صحبت او می دود و اورا وادار می‌‌‌کند تا هر چه سریع تر حرف خودش را بزند. ۴- مدیر وقتی آنکه هست را با آنکه امید داشته باشد مقایسه می‌‌‌کند غالبا دلسرد می‌شود ۵- اغلب احساس می‌کند که چون بی لیاقت است نتوانسته است به بلند پروازی‌هایش دست یابد.۶- اغلب تمرکزطولانی برروی فعالیت‌ها (بیش از ده دقیقه) برای مدیر دشوار است. چون محدودیت های زمانی زیادی وجود دارد. ۷- غالبا احساس می‌کند باید موفق شود چون قبلا موفق نبوده است و حالا همین انتظار را از او دارند. ۸- غالبا تصور می‌کند که این دلیل موفق است که کارها را سریع تر از دیگران انجام می­دهد. ۹- در مور د جزئیات شغلش دقت زیادی به خرج می­دهد (گملچ وچن، ۱۳۷۵). ابهام نقش^[۹]: مبهم بودن شرح وظایف، حضورتمام وقت درفعالیت­های مدرسه، درخواست‌های متعارض مقامات اداره، مسئولیت‌های نامشخص، ارسال به موقع گزارش‌ها واسناد اداری، لزوم مکاتبات فراوان مسائل انضباطی دانش آموزان، سروصدای ناشی از خیابان، انجام دادن کارهای غیر ضروری، حضور در جلسات مدرسه و اداره، تخلفات کارکنان مدرسه، عدم اعتماد میان مدیران و کارکنان مدرسه، عدم درک اهداف و مقاصد آموزش و پرورش از سوی کارکنان در سرنوشت کارکنان مدرسه، لزوم آمادگی دائم برای سخنرانی، عدم حضورکافی در میان اعضای خانواده، غفلت از مسائل خانوادگی و اعضای خانواده، لزوم رقابت و تلاش برای عملکرد شغلی بهتر .احساس گناه در مقابل همسر، عدم تحقق اهداف شخصی، انجام ندادن کارهای مربوط به منزل، از دست دادن فرصت انجام کارها، عدم آگاهی از چگونگی انجام صحیح وظایف، لزوم فراگیری ضوابط و آیین نامه­ های اجرایی مربوط به نظام جدید آموزش متوسطه، سرزنش ها و توقعات فراوان مقامات اداری و نظارت بر همه کارکنان مدرسه و دانش آموزان .
بدیهی است که استرس بخش جدایی ناپذیر زندگی بشر است ، بنابراین لازم است که تمامی افراد با راه ­ها و راهبردهای مقابله با آن آشنا باشند. با شناخت عوامل ایجادکننده استرس می توان زمینه مقابله با آن را مهیا کرد. صور مختلف حمایت­های اجتماعی، زمینه را برای بازداری و کاهش مشکلات عاطفی و روانی فراهم می‌کند. شدت واقعه تنش زا، نوع آن، ویژگی های شخصیتی فرد، سن و تجارب گذشته، از مهمترین متغیرهایی هستند که در اتخاذ روش مقابله تأثیر دارند. در واقع راهکارهای مـدیریت استرس (فـردی)^[۱۰]:روش‌هایی است که هر فرد برای کاهش استرس خود بکار می‌گیردکه براساس نظر(مقیمی، ۱۳۹۰) شامل مواردی از قبیل: ایجاد حس خوش بینی^[۱۱]: خوش بینی و بدبینی دو سبک فکری هستند که افراد برای بیان حوادث خوب و بد در زندگی خود از آنها استفاده می­ کنند. بدبینی باعث افسردگی، مشکلات در زمینه سلامت فیزیکی و کاهش موفقیت فرد می‌شود. در مقابل دیدگاه خوش بینی، سلامت فیزیکی و احتمال موفقیت فرد را افزایش می­دهد. بنابراین برای از بین بردن استرس مضر یکی از راه های مهم ایجاد حس خوش بینی در افراد است.
مدیریت زمان^[۱۲]: سنگینی و زیادی حجم کار یک عامل مهم استرس آور است که منجر به ایجاد فشار زمانی در فرد می‌گردد. مهارت­ های مدیریت زمان می‌‌تواند به کارکنان کمک کند تا بتوانند از زمان بطور مؤثر و کارا استفاده نمایند. در مدیریت زمان کارها برنامه‌ریزی می‌شود و برای آنها تعیین اولویت می‌گردد. که این باعث کاهش فشار زمانی می‌شود و نهایتاً استرس را در افراد کاهش می­دهد. فعالیت­های تفریحی^[۱۳]: فعالیت‌های تفریحی فرصتی را برای استراحت کارکنان فراهم می‌آورد تا افراد از آن لذت ببرند که این فعالیت‌ها می‌‌تواند بصورت کار متعادل یا فعالیت غیرکاری باشد. ورزش بدنی^[۱۴]: ورزش کردن باعث انعطاف در ماهیچه ها و عضلات افراد می‌شود که این به نوبه خود در کاهش استرس بسیار مفید است. بدن را در حالت استراحت قرار دادن^[۱۵]: یکی از راه های کاهش استرس این است که فرد خود را بر روی یک صندلی رها کند و بدنش را شل کند.
رژیم غذایی^[۱۶]: خوردن بعضی خوراکی ها باعث کاهش استرس می‌شود و بعضی خوراکی ها استرس در افراد را افزایش میدهند. افراد با مراجعه به پزشک می‌‌توانند دستورات غذایی برای کاهش استرس را دریافت نمایند. دیگران را سنگ صبور قرار دادن^[۱۷]: در بعضی مواقع بیان مشکلات برای دیگران می‌‌تواند استرس در افراد را کاهش دهد (مقیمی، ۱۳۹۰).
توجه به جنبه­ های اجتماعی و حرفه­ای هویت انسان، ما را به اهمیت و نقش ویژه شغل در سازگاری آن با خود، دیگران و اجتماع واقف می­سازد و از این نظر عوامل استرس زا و رضایت­ساز ناشی از شغل می‌‌تواند راهگشای ما در کشف و تعیین زمینه­هایی گردد که باعث افزایش بهداشت روانی فرد به عنوان موجودی سازگار با خود باشد، موضوع فشار روانی ناشی از زندگی و کار در میان متخصصان آموزشی، بهداشت و سایر کسانی که مسئولیت اجتماعی مردم را بر عهده دارند، بسیار رایج بوده و در رأس امور قرار دارد. مطالعات بسیاری نشان داده­اند که تقریباً در تمامی مشاغل استرس وجود دارد. لیکن میزان و اثرگذاری آن به لحاظ تفاوت در نقش استرس و خصوصیات شخصی افراد در مشاغل مختلف متفاوت است. استرس در شغل مدیریت آموزش مدارس، کارایی حرفه­ای مدیران را در برابر مخاطبین خود، یعنی دانش ­آموزان که بخش عظیمی از جمعیت را تشکیل می­دهد پایین می ­آورد، فشار عصبی ضمن کاهش بازدهی کار مدیران لذت زندگی را از آنان سلب کرده و علاوه بر آن بر بازده کل نظام آموزش اثر منفی گذارد.
در حقیقت یکی از عارضه های جدید زندگی به سبک مدرن، وجود استرس در محیط کار است. در زندگی تمام افراد که در یکی از مشاغل موجود در جامعه فعالیت می­ کنند، استرس وجود دارد، و این استرس به شکل های گوناگون به آنها فشار وارد می ­آورد (جزنی و همکاران، ۱۳۸۹)؛ شناسایی منابع و عوامل موثر بر بروز استرس شغلی در یک سازمان، می‌‌تواند به مواجهه هر چه بهتر با این پدیده کمک رساند. هدف از این پژوهش نیز شناسایی منابع ایجادکننده استرس در بین مدیران مدارس متوسطه شهرستان بندماهشهر است. و پیشنهاد راهکارهایی برای مدیریت استرس در مدارس و بین مدیران می باشد.
۱-۳-اهمیت و ضرورت پژوهش:
مدیران امروزه با افزایش مداوم وظایف شغلی در محیط کار روبرو هستند این در حالی است که اوقات بیشتری را صرف کار می‌کنند و این موجب وارد آمدن فشار بیش از اندازه بر آنان می شود. امروزه انتظارات از مدیران در درون و بیرون این سیستم اجتماعی بسیار زیاد شده است و آنها دائماً تحت فشار کاری هستند. این فشار احتمالاً آنها را بیش از پیش تحت تأثیر قرار می دهد سلامت و آسایش شخصی آنان را به خطر می اندازد آنان را دچار استرس می­ کند و در اثر فشارهایی که بر آنان وارد می­ شود پس از مدتی از توان و انرژی این نیروی مهم کاسته می‌شود و به همین خاطر ممکن است از کارایی و اثربخشی آنها نیز کاسته شود. در واقع استرس اگر ادامه داشته باشد موجبات واماندگی و فرسودگی آنان را به وجود می ­آورد (مورهد و گریفین^[۱۸]، ۱۳۸۲) لذا برای مواجهه با این مشکل باید به دنبال راهکارهایی برای مدیریت استرس بود .
امروزه استرس یکی از مشکلات انسان ها به ویژه در کشورهای در حال رشد و پیشرفته است و شناخت علل و عوامل به وجود آورنده این مشکل و ارائه­ نتایج و راهکارهای مناسب برای پیشگیری و درمان آن، ذهن افراد زیادی را به خود مشغول کرده است. مدیران مدارس ازجمله افرادی هستند که در سازمان­های گوناگون با این پدیده روبرو هستند و از آن رنج می برند. بررسی استرس شغلی به دو دلیل ضروری است: نخست آنکه بی توجهی به استرس شغلی می تواند آسیب­های فراوانی به توان منابع انسانی یک سازمان وارد نماید و پیامدهای منفی مانند کاهش تولید را به بار آورد. دوم آنکه اگر استرس شغلی به درستی باز شناخته نشود و با تدبیر و دوراندیشی هدایت و سرپرستی نگردد، می ­تواند در کاهش عملکرد کارمند و عدم رضایت او مؤثر باشد (مورهد و گریفین، ۲۰۰۵).
از آنجا که بخش عمده ای از زندگی انسان و تأمین نیازهای مادی و معنوی او، از طریق کارکردن میسر می­ شود؛ شناخت پدیده‌ی استرس و نحوه کنترل و اداره آن در محیط های کاری یا به عبارت دیگر مدیریت استرس برای مقابله با عوارض و پیامدهای نامطلوب آن اهمیت بسزایی می­یابد. بنا به گزارش مؤسسه ملی بهداشت و ایمنی در آمریکا، محیط­های کاری روز به روز پر استرس­تر می شود. در میان دو هزار سازمان مورد بررسی توسط موسسه ملی بهداشت و ایمنی در آمریکا، بیش از نیمی از آنها معتقد بودند که استرس، زیان‌های زیادی به آنها وارد کرده است (نیوش^[۱۹]، ۲۰۰۲). نظر به اهمیت استرس در زندگی افراد و در حیات سازمان­ها، همچنین مسائل و مشکلاتی که سازمان­ها به دلیل وجود استرس درگیر آن هستند و اهمیت این مسأله که سازمان­ها سالانه میلیاردها دلار بابت مسائل ناشی از بروز استرس در محیط کار، پرداخت می‌‌‌کنند، به ما این اجازه را می دهد که به گونه ای جدی تر به بررسی نقش استرس شغلی در ایجاد مشکلات سازمانی بپردازیم (ووئستنر^[۲۰]، ۲۰۰۲)
امروزه تأثیر عوامل مختلف ناشی از وظایف سازمانی، زندگی خصوصی مدیران ، انتظارات کارکنان، دبیران، دانش آموزان و والدین دانش آموزان، روابط نامناسب مدیران با کارکنان مدرسه، ویژگی های شخصی مدیران و شرایط فیزیکی محیط مدرسه است که در مدیران استرس ایجاد می­ کنند. بررسی و بازنگری پژوهش‌های انجام شده نشان می­دهد که مدیران دبیرستان­ها بیشتر از مسئولان اداره­ها و مسئولان رده­های بالاتر نظام آموزشی در معرض عوامل ایجادکننده استرس قرار دارند(گلمچ و چن، ۱۳۷۵).
پذیرش این واقعیت، اهمیت پژوهش حاضر را مشخص می­سازد؛ از طرفی دیگر شناخت عوامل فشارزا برای مدیران دبیرستان­ها کار دشواری است و غالباً در پشت نگرانی­های بیرونی مخفی می­ماند. یافته‌های پژوهش حاضر به مدیران کمک می‌کند تا عوامل مهمی که معمولاً در پیش روی آنها قرار دارد شناسایی کنند و به جای تحمل بیهوده فشار عصبی به کنترل عوامل فشارزا بپردازند. ضرورت و اهمیت دیگر پژوهش حاضر بررسی عوامل فشارزا بصورت مجموعه زیرمقیاس­های اصلی است. این عمل چهارچوب مناسبی برای مطالعه آن­ها فراهم می­سازد و به پژوهشگران و دست اندرکاران نظام آموزشی کمک می­ کند تا منبع هر یک از عوامل استرس زا را شناسایی کنند و در پی آن تدابیر و تصمیمات مناسبی برای رفع مشکلات مدیران دبیرستان ها اتخاذ کنند.

در ایام نزول این آیه اوس بن ثابت درگذشت و از او زنی با چندین دختر باقی ماند. پسر عموهای اوس، اموال او را در چنته گرفتند و سهمی به زن و دخترانش ندادند. همسر اوس نزد رسول خدا صلی الله علیه و آله رسید و از این وضعیت شکایت نمود. حضرت رسول، پسرعموها را احضار نمود. ایشان در پاسخ به همسر اوس گفتند: این ما هستیم که هنگام نبرد، سلاح به دست میگیریم و از ایشان دفاع میکنیم؛ پس ثروت هم متعلق به ماست. آنگاه حضرت حکم خداوند را به ایشان ابلاغ فرمود و ماترک اوس را به زن و فرزندانش داد.^[۳۴۶]
پس در اثر زوجیت، زوجین حق وراثت از یکدیگر را به دست می­آورند و یکی از حقوق مالی زوج و زوجه محسوب می­ شود. با این وصف، این حق برای زوج و زوجه اوصاف و شرایط متفاوتی دارد. از سویی، میزان ارث زوج و زوجه متفاوت است و از دیگر سو، اموال موضوع ارث زوجه دارای محدودیت های خاصی است که باید در جای خود بررسی شود. در این فصل، به بررسی شرایط ارث بردن زوجه، سهم الارث زوجه و اموال موضوع ارث زوجه می­پردازیم.

مبحث اول: شرایط ارث بردن زوجه
«موجب ارث دو امر است: نسب و سبب» (ماده ۸۶۱ ق.م.) در وضع کنونی مصداق عمده و بارز سبب، زوجیت می­باشد. سایر مصادیق «سبب» عبارت است از «ولاء عتق»^[۳۴۷]، «ولاء ضمان جریره»^[۳۴۸] و «ولاء امامت»^[۳۴۹]؛ دو مورد اول در حال حاضر موضوعاً منتفی شده و مورد سوم هم در موارد خاص و محدودی مصداق می­بابد. لذا ماده ۸۶۴ ق.م. درمقام تشریح سبب –به عنوان یکی از موجبات ارث-، از نکاح نام میبرد.
ماده ۹۴۰ ق.م. نیز در مقام بیان شرایط توارث زوجین از یکدیگر به دو شرط دوام زوجیت و ممنوع نبودن از توارث اشاره می­نماید.^[۳۵۰] البته وجود زوجیت، شرط اولی توارث است که با توجه به مفاد ماده ۸۶۴ ق.م. نیاز به تصریح آن در ماده ۹۴۰ نبوده است. همچنین به طور ضمنی مشخص است که لازمه توارث زوجین، بقای زوجیت هنگام مردن یکی از ایشان است. در برابر ممنوع نبودن از توارث، شرط ارث بردن نیست بلکه ممنوعیت، مانع توارث است. بنابر این در این مبحث، وجود زوجیت، دائمی بودن و بقای زوجیت را بررسی مینماییم.
گفتار اول: وجود زوجیت
ماده ۱۱۰۲ ق.م. مقرر می­دارد: «همین که نکاح بطور صحت واقع شد، روابط زوجیت بین طرفین موجود و حقوق و تکالیف زوجین در مقابل همدیگر بر قرار می­ شود». یکی از حقوقی که ناشی از زوجیت و نکاح می­باشد، توارث زوجین از یکدیگر است. (ماده ۸۶۴ ق.م.) بنابر این نکاح صحیح در ایجاد حق توارث بین زوجین کفایت میکند و نزدیکی، تأثیری در تزلزل یا استقرار این حق ندارد.^[۳۵۱]
در برابر، نکاح فاسد تأثیری در توارث ندارد. وطی به شبهه نیز با آنکه برخی آثار صحیح را در پی دارد و از جمله موجب توارث بین متولد از شبهه و والدین می­ شود ولی موجب توارث زن و مردی که وطی به شبهه نموده ­اند، نمی­ شود.^[۳۵۲]
البته نکاح صحیح پیروان سایر ادیان که در دین اسلام باطل محسوب می­ شود، برای پیروان آن شریعت نافذ است. ولی در مواردی که نکاح با نظم عمومی و اخلاق حسنه تعارض جدی داشته اختلافاتی بین فقیهان روی داده است. به عنوان نمونه، نکاح با محارم در اسلام و سایر ادیان ابراهیمی حرام و باطل می­باشد ولی در بین زرتشتیان نافذ بوده است.
برخی فقها این نکاح را مطلقاً صحیح می­دانند. دلیل فتوای ایشان روایتی از حضرت صادق علیه السلام است که فرمود: «حضرت علی علیه السلام به آن زرتشتی که با خواهر یا مادر خود ازدواج نموده بود، از دو جهت ارث می­داد: یکی از جهت نسب و یکی از جهت سبب».^[۳۵۳] بسیاری از فقهای پیشین از جمله سلار^[۳۵۴]، ابن براج^[۳۵۵]، ابن حمزه^[۳۵۶] و شیخ طوسی^[۳۵۷] بر این نظر بوده ­اند.
در برابر عده­ای بر این باورند که آن دسته از روابط نسبی و سببی که در اسلام جایز است، در کیش زرتشتیان نیز منشأ اثر می­گردد. ابن ادریس حلی بر این نظر است و از قول شیخ مفید نیز این نظر را نقل می­نماید.^[۳۵۸] قول سومی نیز در این خصوص ارائه شده که بر اساس آن، کافران بر پایه روابط نسبی مطلقا ارث میبرند و در روابط سببی، صرفاً بر اساس روابط سببی صحیح، توارث برقرار می­ شود. این نظر به فضل بن شاذان منتسب گردیده است.^[۳۵۹]
بنابر این غالب فقیهان نکاح صحیح پیروان سایر ادیان را در هر شرایطی نافذ می­دانند. باید دانست که این نظر موجب تخصیص قاعده اولی، یعنی شرط بقای زوجیت برای توارث نمی­ شود. اما قاعده فوق یک استثنای مهم دارد؛ نکاح در حال مرض منتهی به فوت.
گفتار دوم: نکاح در حال مرض منتهی به فوت
مطابق ماده ۱۱۰۲ ق.م. نکاح صحیح، برای زوجین حق وراثت به وجود می ­آورد و در این خصوص، نزدیکی زوجین تأثیری در این حق ندارد اما قاعده مزبور نیز خالی از استثنا نیست؛ «اگر مردی در حال مرض، زنی را عقد کند و در همان مرض قبل از دخول بمیرد، زن از او ارث نمی­برد. لیکن اگر بعد از دخول یا بعد از صحت یافتن از آن مرض بمیرد، زن از او ارث می­برد» (ماده ۹۴۵ ق.م.)
از منظری فقهی، این حکم موضوع اجماع فقها و روایات مختلف است. وسائل الشیعه، ۱۹ حدیث در همین باب نقل نموده که دلالت کافی بر حکم مزبور دارد^[۳۶۰] و تردیدی در نفوذ آن نیست اما در برخی فروعات و خصوصاً درباره گستره این حکم اختلافاتی مطرح شده است. با این وصف، پاسخگویی مبنایی به پرسش­هایی مربوط، مستلزم بررسی مبنای حکم فوق است. لذا در بند اول به بررسی مبنای عدم توارث زوجه از زوج مریض می­پردازیم و در بند دوم، دامنه حکم فوق را بررسی می­نماییم.
بند اول: مبنای ارث نبردن زوجه از مریض
برخی فقها علت و حکمت ارث نبردن زوجه از زوج مریض را در این میدانند که نکاح مریض رو به موت، در موضع اتهام است و نوعا از انجام چنین نکاحی، سوء نیت مرد برداشت می­ شود.^[۳۶۱] برخی حقوقدانان نیز سوء نیت زوج را مبنای این حکم استثنائی می­دانند.^[۳۶۲]
یکی از احتمالات در خصوص نکاح مریض آن است که مریض با توجه به آنکه قدرت کامجویی از زوجه ندارد، به نحو صوری و احتمالاً به قصد اضرار به ورثه، زنی را به نکاح خود در می ­آورد. برخی روایات حکمت عدم توارث از مریض را بطلان نکاح گفته­اند.^[۳۶۳] بسیاری از فقیهان نیز به بطلان نکاح مریض و تبعاً توارث او تصریح نموده ­اند.^[۳۶۴] بطلان نکاح بدان معناست که هنگام انعقاد نکاح، یکی از شرایط صحت عقد مانند قصد متعاقدین معیوب یا ناقص باشد.
با این وصف، پذیرش این نظر دشوار است. چه، در صورت بطلان نکاح، زن و مرد حق نزدیکی به هم نخواهند داشت حال آنکه تردیدی در امکان نزدیکی نمودن زوجین نیست. علاوه بر این، ممکن است زوج به موجب بیماری رو به موت باشد اما قدرت کافی و نیاز شدید به کامجویی داشته باشد. چنانچه شخصی دارای بیماری صعب العلاجی مانند سرطان باشد، نیاز و میل به دامن در او از بین نمیرود. ثالثاً از لحاظ منطقی، این نظر مستلزم دور خواهد بود. چه، نزدیکی مستلزم صحت نکاح است و نکاح مریض، مستلزم نزدیکی.
بر همین مدار، توجیهاتی از سوی فقها ارائه شده است. برخی گفته­اند عقد نکاح مریض متزلزل است و با نزدیکی مستقر و لازم می­ شود.^[۳۶۵] برخی هم گفته­اند که عقد متزلزل است و نزدیکی یا عدم نزدیکی زوجین کشف از صحت یا بطلان عقد می­نماید.^[۳۶۶] عده­ای نیز، بطلان را در احادیث وارد شده، بطلان نسبی می­دانند. بدان معنا که نکاح مریض از جهت برخی احکام مانند عده زوجه و ارث او باطل است و در خصوص سایر احکام نکاح صحیح می­باشد.^[۳۶۷]
به نظر می­رسد تزلزل عقد نکاح از لحاظ لزوم و جواز آن، با طبیعت مستحکم این عقد سازگاری ندارد و اصل لزوم در نکاح شدت بیش­تری دارد. لذا در غالب عقود، شرط فسخ و اقاله صحیح است اما در نکاح پذیرفته نیست. (ماده ۱۰۶۹ ق.م.) بنابر این نظریه اول با روح حاکم بر قواعد نکاح سازگار نیست. نظریه دوم، یعنی کاشفیت نزدیکی، مستلزم آن است که در صورت عدم نزدیکی زوجین، همبستر شدن آنها (بدون نزدیکی به معنای خاص) و نیز سایر رفتارهای معمول همسران دارای حرمت تکلیفی بوده است و از سویی زوج تکلیفی به انفاق نداشته است و …
از این رو، نظریه بطلان نسبی، موجه تر از سایر نظرات باشد و با مدلول روایات تناسب بیش­تری دارد.
بند دوم: دامنه حکم ارث نبردن از مریض
نکاح مریض در صورتی منشأ توارث نمیگردد که اولاً نکاح در حین مرض صورت گرفته باشد، ثانیاً شوهر در حال آن مرض بمیرد و ثالثاً نزدیکی بین زوجین صورت نگرفته باشد. در خصوص شرایط فوق مسائل و اختلافاتی مطرح شده است.
الف) امتداد مرض تا فوت
چنانچه مرد از بیماری خود بهبود یابد و مجددا مریض شود و بمیرد، حتی اگر همان مرض سابق باشد، زن از مرد ارث خواهد برد.^[۳۶۸] قانون مدنی با عبارت «در همان مرض» بمیرد، به این امر تصریح نموده است.
در همین زمینه این سوال مطرح می­ شود که اگر مرد بیمار در مدت همان مرض و قبل از دخول بمیرد، ولی علت مرگ او چیزی غیر از همان بیماری مانند قتل یا تصادف یا مریضی دیگر باشد، باز هم زوجه از ارث محروم می­ شود؟ تردید پرسشگر از آنجا افزون می­ شود که از سویی عدم توارث زوجه در حالت مریضی شوهر، حکمی استثنائی و خلاف قاعده است و در موضع تردید باید از گسترش این حکم خودداری نمود. همچنین متبادر به ذهن آن است که منظور روایات و قانون از این حکم، ناشی شدن مرگ از همان مریضی است. اما از سوی دیگر، در روایات مربوط به این حکم، عبارت «فی مرضه» به کار رفته است؛ همچنان که ماده ۹۴۵ از عبارت «در همان مرض» استفاده می­نماید.
همین تردید موجب شده است که برخی فقها در این مسأله توقف نمایند.^[۳۶۹] برخی از فقها نیز با ترجیح دادن قول اول، یعنی لزوم مرگ در اثر همان مریضی، قول مخالف را نیز خالی از وجه ندانند.^[۳۷۰] و البته برخی بر آنند که مرگ در دوران مریضی برای ممنوعیت زوجه از ارث کافی است؛ چه مرگ در اثر همان بیماری باشد و چه به سببی غیر از آن.^[۳۷۱]
همین اختلافات در میان حقوقدانان نیز دیده می­ شود. برخی حقوقدانان بر این باورند که مقصود از عبارت «در همان مرض بمیرد»، این است که به سبب آن مرض و «از همان مرض» بمیرد.^[۳۷۲] و در برابر برخی به استناد ظاهر ماده ۹۴۵ ق.م.، مرگ در هنگام مریضی را اعم از آنکه ناشی از آن بیماری باشد یا خیر، موجب ممنوعیت زوجه از ارث می­دانند.^[۳۷۳]
از منظر لفظی، قول اخیر موجه تر باشد؛ چه، قانون تصریح نموده است که «در همان مرض» بمیرد. اما رویکرد تفسیری نظام مند، مؤید ظاهر نمی ­باشد. چه، حکم استثنائی را باید تا حد امکان محدود و مضیق تفسیر نمود. به نظر می­رسد، پاسخ قاطع به این تردید، پس از بررسی مبنای این حکم استثنائی روشن می­ شود. چنانچه مبنای منوعیت زوجه از ارث، صوری بودن و بطلان نکاح مریض باشد، تبعاً فرقی ندارد که مرگ مریض ناشی از همان بیماری باشد یا به علت دیگر اما چنانچه مبنای حکم روشن نباشد، تفسیر مضیق حکم استثنائی و توجه به تبادر ذهنی از الفاظ شارع، تقویت می­ شود. از آنجا که مبنای حکم فوق، بطلان نسبی نکاح مریض است، مرگ بیمار ولو آنکه ناشی از «همان بیماری» نباشد، موجب منع از ارث بردن زوجه می­ شود.
ب) عدم نزدیکی
عدم نزدیکی بین زوجین، برای مانع شدن از ارث، از فتاوی مشهور فقه امامیه است که برخی از فقها ادعای اجماع نموده ­اند^[۳۷۴] و برخی ادعای شهرت کرده ­اند.^[۳۷۵] از منظر روایی نیز، روایات چندی در این خصوص صادر و ضبط شده است؛ از جمله، روایت زراره از امام باقر یا امام صادق علیهما السلام: حضرت فرمود «مریض نمی­تواند طلاق بدهد ولی می ­تواند ازدواج کند. اگر ازدواج نمود و نزدیکی کرد عقدش صحیح است و اگر نزدیکی ننمود تا آنکه بمیرد نکاحش باطل است و مهر و میراثی برای زوجه نیست».^[۳۷۶]
همچنین است روایت عبید بن زراره از امام صادق علیه السلام: راوی از امام می­پرسد که آیا مریض می ­تواند زنش را در حال مرض طلاق دهد؟ حضرت فرمود: «نه ولی اگر بخواهد می ­تواند ازدواج کند؛ در این صورت اگر نزدیکی نماید، زن از او ارث میبرد و اگر نزدیکی نکرد، نکاحش باطل است».^[۳۷۷] روایت مشابهی نیز به واسط ابی ولّاد حنّاط از حضرت صادق علیه السلام به همین مضمون نقل شده است.
قانون مدنی نیز با صراحت به این موضوع دلالت نموده و نزدیکی زوجین را موجب توارث زن از مریض می­داند.
ج) ارث بردن زوج از زوجه بیمار
چنانچه پیش از این گذشت، «اگر مردی در حال مرض، زنی را عقد کند و در همان مرض قبل از دخول بمیرد، زن از او ارث نمی­برد…». همچنین دانستیم که مبنای این حکم استثنایی، بطلان نسبی نکاح مریض نسبت به ارث زوجه می­باشد چرا که طرفین عقد نکاح در موضع اتهام هستند و نوعاً چنین عقدی با انگیزه اضرار به وراث صورت می­پذیرد. با این توضیح، چنانچه مردی در حال بیماری، زنی را عقد کند و در همان مرض، زن بمیرد، آیا مرد از او ارث می­برد؟
روشن است که فارغ از مباحث فنی حقوقی و فقهی، پاسخ منفی به پرسش فوق ناعادلانه و غیر منصفانه به مظر می ­آید. رویکرد مبنایی نیز مؤید این نظر است. چه، اگر مانند بسیاری از فقها، نزدیکی را شرط صحت و نزدیکی نکردن را موجب بطلان نکاح مریض بدانیم، قاعدتاً زوج نیز از ارث بردن محروم می­گردد.^[۳۷۸]
بسیاری از بزرگان فقها بر همین مدار، به ارث نبردن مرد در این فرض نظر داده­اند یا قول مخالف را تضعیف نموده ­اند. تا جایی که نگارنده بررسی نمود، اکثر فقهای متأخر بر این نظر هستند.^[۳۷۹] برخی حقوقدانان نیز با استدلال ظریفی همین نظر را تقویت نموده ­اند. ایشان بیان می­دارند که مقتضی توارث زوجین، نکاح صحیح است و در فرض عدم نزدیکی زوجین، شک در مقتضی وجود دارد و نمی­ توان به اطلاق و عموم ماده ۱۱۰۲ ق.م. و لزوم توارث زوجین از یکدیگر استناد نمود. همچنین توارث امری طرفینی و دو سویه است و نمی­ توان یک طرف را به سببی از ارث منع نمود و دیگری از همان سبب تأثیر نپذیرد.^[۳۸۰]
مخالفان در تفسیر و اجتهاد خود رویکردی لفظی دارند. ایشان بر این باورند که تردیدی در استثنایی بودن حکم عدم توارث از مریض نیست و حکم استثنایی را نمی­ توان تعمیم داد. روایات صادر شده در این خصوص صرفاً اشاره به ارث نبردن زن دارد لذا نمی­ توان این حکم استثنایی را به مرد تعمیم داد.^[۳۸۱]
به نظر می­رسد حکم استثنایی را در پرتو مبنای آن باید تفسیر نمود و نمی­ توان صرفاً به عموم حکم اولی و لزوم تفسیر مضیق حکم استثنایی اکتفا نمود. با توجه به این که حکم استثنایی عدم توارث از مریض مبتنی بر بطلان نکاح نسبت به توارث است، نمی­ توان توارث زوج از زوجه را تجویز نمود. علت این که در روایات مربوط، صرفا به ارث نبردن زوجه اشاره شده، آن است که در زمان صدور این روایات قدرت اقتصادی در دست مردان بوده و لذا غالباً مردان در مظان اتهام بوده ­اند. لذا می­توان روایات صادر شده را ناظر به مورد غالب دانست.
گفتار دوم: دائمی بودن زوجیت؛ توارث در نکاح موقت
قانون مدنی در خصوص میراث زوجه منقطعه تصریح ندارد و در ماده ۱۰۷۷ ق.م. در باب نکاح منقطع مقرر می­دارد: «در نکاح منقطع احکام راجع به وراثت زن و مهر او همان است که در باب ارث و در فصل آتی مقرر شده است». در کتاب ارث، حکم مشخصی در خصوص نکاح منقطع بیان ننموده ولی در ماده ۹۴۰ ق.م. در خصوص وراثت زوجین، بیان داشته است که «زوجین که زوجیت آنها دائمی بوده و ممنوع از ارث نباشند از یکدیگر ارث می­برند».
از آنجا که ماده ۹۴۰ ق.م. در مقام بیان شرایط توارث زوجین از یکدیگر است، قید دائمی بودن مفهوم مخالف دارد ولذا مطابق قانون مدنی، نکاح موقت موجب وراثت نمی­ شود. با اینحال در خصوص اینکه آیا شرط توارث در نکاح موقت صحیح می­­باشد یا خیر، بیانی ندارد.
برخی نویسندگان در این خصوص بر این باورند که با توجه به مفاد ماده ۹۴۰ و شرط دائمی بودن نکاح در توارث، توافق بر توارث در نکاح موقت باطل و بلا اثر است. به عبارت دیگر مفهوم مخالف ماده ۹۴۰ ق.م. آن است که در نکاح موقت توارث وجود ندارد.^[۳۸۲]
به نظر می­رسد مفهوم گیری ایشان از ماده ۹۴۰ ق.م. صحیح است چرا که این ماده در مقام بیان شرایط توارث می­باشد و وصف نیز در جایی که با قرائن حالی و مقالی می­توان قید بودن آن را احراز نمود، مفهوم مخالف دارد. اما این که از این حکم، بطلان شرط توارث در نکاح موقت را استفاده نموده ­اند جای تردید دارد. شروط ضمن عقد اصولاً الزام آور هستند مگر اینکه بی فایده و غیر عقلایی بوده یا مخالف قانون و یا فاقد جهت مشروعیت جهت باشد. (مواد ۲۳۳ و ۲۳۴ ق.م.) با اینحال شرط توارث زوجه منقطعه با هیچ یک از اسباب بطلان شروط مواجه نیست.^[۳۸۳]
به هر حال از مفاد قانون مدنی به هیچ پاسخ روشن و قاطعی نمی­ توان رسید و باید به پیشینه فقهی رجوع نمود. در فقه امامیه چهار نظر در خصوص توارث در نکاح موقت ارائه نموده ­اند:
الف) توارث به مثابه مقتضای ذات نکاح موقت
یکی از نظرات شاذ فقهی در خصوص توارث در نکاح موقت این است که در نکاح موقت، زوجین از یکدیگر ارث میبرند و بر خلاف آن را نمی­ توان توافق نمود. ابن براج به صراحت از این نظر طرفداری نموده است.^[۳۸۴] دلیل عمده این نظر آن است که نکاح مطلقاً موجب ارث است و بر خلاف آن نمی­ توان توافق نمود. نکاح نیز اعم از دائم و منقطع می­باشد. در آیه ۱۲ از سوره مبارکه نساء نیز به نحو مطلق برای ازواج حق ارث تعیین شده است و می­فرماید: «وَ لَکُمْ نِصْفُ مَا تَرَکَ أَزْوَاجُکُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ فَإِنْ کَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَکُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْنَ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ یُوصِینَ بِهَا أَوْ دَیْنٍ وَ لَهُنَّ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَکْتُمْ إِنْ لَمْ یَکُنْ لَکُمْ وَلَدٌ فَإِنْ کَانَ لَکُمْ وَلَدٌ فَلَهُنَّ الثُّمُنُ مِمَّا تَرَکْتُمْ مِنْ بَعْدِ وَصِیَّهٍ تُوصُونَ بِهَا أَوْ دَیْنٍ …»
ب) توارث به مثابه مقتضای اطلاق نکاح موقت

در نتیجه عمل ساز ماندهی و هدایت یک گروه ، دفاع از منافع و تنسیق فعالیت هایش ، تنظیم درونی آن با توجه به هدفهایش ، کاستن از تنشهای درونی و فراهم ساختن وسایل و موجبات همکاری بین اعضای آن ، نیز رهبری خوانده می شود . ( بیرو ، ۱۳۸۰، ۲۰۲)
تعریف عملیاتی :
برای اندازه گیری مفهوم رهبری توده ها به عنوان یک متغیراز فرضیات تحقیق از شاخص هایی با عنوان های ذیل استفاده نموده ایم تا بتوانیم فرضیه مطرح شده در این پروژه را مورد بررسی قرار دهیم و آنها عبارتند از :

هماهنگ کنندگان ، ایدئولوگها ، اداره کنندگان ، سیاستگذاران، سازماندهی افراد ، هماهنگی بین مردم ،فراخوان مردم و رهبری آنها می باشد .
۱۱-۸-۳-کسب حمایت داخلی و خارجی :
تعریف نظری :
کسب حمایت داخلی و خارجی در یک جنبش اجتماعی به مفهوم پشتیبانی گروه های مختلف جامعه از موجودیت آنها در داخل و خارج از کشور است که با اختصاص منابع قابل توجه ای چون پول ، نیروی انسانی ، تسهیلات به همراه ارائه خط و مشی های سیاسی و …. می باشد .
تعریف عملیاتی :
برای اندازه گیری مفهوم کسب حمایت داخلی و خارجی به عنوان یک متغیراز فرضیات تحقیق از شاخص هایی با عنوان های ذیل استفاده نموده ایم تا بتوانیم فرضیه مطرح شده در این پروژه را مورد بررسی قرار دهیم و آنها عبارتند از :
حمایت افراد داخل و خارج کشور از جنبش ، حمایت خبرگزاری ها از جنبش چه داخلی وخارجی باشندو سخنرانی سران کشور ها از جنبش مردمی، ارسال پول ، حمایت رسانه ای ، کمپین بین المللی ، تجمع مقابل سفارت خانه ها در خارج ، تحریم های بین المللی ، بستن سفارتها ، تقلیل رابطه دیپلماتیک ، تظاهرات حمایتی ، ارسال پول ،ارسال اسلحه و نمایش تصاویر می باشد.
۱۲-۸-۳-آگاهی :^[۶۵]
تعریف نظری : آگاهی به معنای تجربه آگاهانه طرز تلقیها ، تمایلات و یا دیگر امور کیفی که از طریق حواس قابل شناخت هستند ، هر چند کاملا و یا مستقیما از طریق تستها و سنجه ها ، قابل اندازه گیری نیستند .( ساروخانی ، ۱۳۸۰ ، ۱۴۲)
تعریف عملیاتی :
برای اندازه گیری مفهوم سطح آگاهی مردم به عنوان یک متغیراز فرضیات تحقیق از شاخص هایی با عنوان های ذیل استفاده نموده ایم تا بتوانیم فرضیه مطرح شده در این پروژه را مورد بررسی قرار دهیم و آنها عبارتند از :
پخش اخبار از سوی رسانه ها ، نوشتن پیام و پخش آنها ، همچنین تصاویر و اطلاع رسانی، مطالعه شدن ، آگاهی یافتن ، خبردار شدن ، صاحب معلومات شدن و می باشد .
۹-۳- تعیین اعتبار ، تجزیه و تحلیل اطلاعات جمع آوری شده:
در کار تحلیل محتوا ، به منظور دقت بخشیدن به نتایج ، می توان از اعتبار های گوناگون استفاده کرد اما در تحقیق حاضر از اعتبار صور ی استفاده شده است . منظور از اعتبار صوری میزان توافق متخصصان یک امر در رابطه با یک شاخص یا معیار است. در تحلیل محتوای یک متن، می‌توان در راه ساختن مقوله‌ها از چند نفر کمک گرفت. اعتبار صوری را می‌توان ناشی از میزان توافق چند متخصص دانست.(ساروخانی ، ۱۳۸۰،۲۸۷)
اعتبار این پژوهش بر اساس روش داوری اجتماع علمی مورد بررسی قرار گرفته است . که بر این اساس پرسشنامه این تحقیق توسط اساتید راهنما و مشاور بررسی و مورد تایید نهایی قرار گرفته است.
۱۰-۳-پایایی
برای سنجش پایایی ابزار از آزمون و آزمون مجدد استفاده شد . به این ترتیب که از فرد دیگری خواسته شد همان متون را بار دیگربا همان پرسشنامه تنظیم شده مورد تحلیل قرار دهد، داده ها جمع آوری شده ونتایج حاصل با بهره گرفتن از فرمول زیر مورد بررسی قرار گرفت .
M شمار موارد توافق در دو کد گذاری است . N1 عبارت است از تعداد کد های اول و N2 کد های مطالعه دوم و اختلاف رده بندی ۱۴ می باشد . بنابراین ضریب پایایی عبارت خواهد بود : .(ساروخانی ، ۱۳۸۰،۲۸۹)
۱۱-۳-روش تجزیه و تحلیل داده ها
در این تحقیق تجزیه و تحلیل داده های بدست آمده از طریق روش آماری توصیفی انجام خواهد شد . در بخش آمار توصیفی با بهره گرفتن از جداول فراوانی و نمودارهای مناسب به معرفی مشاهدات پرداخته می شود و از آمار استنباطی در تجزیه و تحلیل اطلاعات موجود در داده های نمونه اسفاده خواهد شد . همچنین ابزار تجزیه و تحلیل داده ها به استفاده از برنامه نرم افزاری ۱۶ spss خواهد بود .که برای ورود اطلاعات به این نرم افزار از کد نامه ای به عبارت تکرار پذیری متغیر ها به شرح ذیل استفاده شده است .
عدد۰ = با نه (تکرار پذیر نبوده است یا متغیر سئوال در صحنه یا پاراگراف به کار برده نشده است ) عدد ۱= با بله ( تکرار پذیر بوده است یا متغیر سئوال در صحنه یا پاراگراف به کار برده شده است ) .
فصل چهارم
جنبش های اجتماعی و اینترنت : مورد پژوهی مصر و تونس
انقلاب مصر و تونس
۱-۴- کشور مصر :^[۶۶]
درشمال شرقی قاره آفریقا قرار گرفته وتوسط دره حاصلخیز نیل به دو قسمت تقسیم می شود. یکی بخش غربی که بی حاصل است و دیگری بخش شرقی که نیمه بیابانی می باشد. امضاء قراردادصلح بااسرائیل برای مصر امنیت ، به انضمام صحرای سینا وکمک های مالی آمریکا را به همراه آورد. مصر ظاهراً دارای نظام چندحزبی است .درعمل،حزب حاکم که حزب دموکرات ملی می باشدواز سوی ارتش پشتیبانی می شود ، سیاست تک حزبی را به مورد اجرا گذاشته است .
دولت حزب دموکرات ملی در چند سال اخیربه سرکوب نیروهای مسلمان مصر مبادرت کرده ، که خواستار برقراری حکومت اسلامی براساس شریعت اسلام و به سبک جمهوری اسلامی ایران بوده اند . مبارزین مسلمان مصری به منظور مبارزه بااشاعۀمنحط غرب ، درمقابل اهانت توریست های غربی به فرهنگ اسلامی واکنش نشان داده اند. پیام بنیادگرایان در مورد بهبود اوضاع ، روستاییان و شهرنشینان رابه خود جلب کرده است . اهمیت مساجد روبه افزایش بوده است . خدمات آموزشی و درمانی که از سوی مساجد ارائه شده ، هم سطح خدمات دولتی است . عکس العمل حزب دموکرات ملی اجرای قوانین سخت در مقابله با مبارزین مسلمان بوده است ، درحالیکه دیگر سازمان های مذهبی برای اجرای برنامه های اجتماعی خود از آزادی برخوردارند .
پس از ترورسادات ازسوی مبارزان اسلامی درسال ۱۹۸۱ ، حزب حاکم دموکراتیک ملی درمصر حالت فوق العاده اعلام کرد ، این وضع تا برقراری دموکراسی واصلاح انتخابات ادامه پیدا کرد . در نتیجه احزاب سوسیالیست و محافظه کار انتخابات سال ۱۹۹۰ را تحریم کردند. لیبرالها ی مدعی نیزخواهان رسیدگی به عدم رعایت حقوق بشر درکشور می باشند .
مصر پس از جنگ جهانی دوم دارای ثبات سیاسی بوده است . پس از مرگ پرزیدنت ناصر در سال ۱۹۷۰ سادات به قدرت رسید ودر پی ترور وی حسنی مبارک که خط مشی وی رادنبال می کرد ، جانشین وی شد و از آن زمان قدرت را دردست داشت . حزب دموکراتیک ملی با بهره جستن از حالت فوق العاده ، قدرت سیاسی خود را حفظ کرده بود که این امر ناشی از ارتباط نزدیکی بود که با ارتش( هم سادات و هم مبارک خلبان جنگی بودند ) و دستگاه اداری مصر داشت. ( جعفری ، ۱۳۸۲ ، ۴۱۶-۴۱۷-۴۱۸)
۲-۴- تاریخچه سیاسی
مصر در سال۱۹۲۲ رسما استقلال خودرا از بریتانیا کسب کرد. این استقلال درپی جنبش تحسین برانگیز نافرمانی مدنی سه ساله مصری هاعلیه سیطره استعماربه دست آمد. بعدها مبارزه با استعمار، “انقلاب ۱۹۱۹ ” نام گرفت. طی سه دهه بعدی حکومت لیبرال و مردمی ملک فاروق مصررا اداره کرد. سرهنگ جوانی به نام جمال عبدالناصردر سال ۱۹۵۲ با یک کودتای نظامی پادشاهی را برانداخت و دیکتاتوری نظامی را جانشین آن کرد. این الگو تا انقلاب ژانویه ۲۰۱۱ ادامه یافته است. ابتدا ناصر و جانشین وی انور سادات نظام سیاسی ای را درمصر جاانداختند که تقریبا همه قدرت را در دستهای رئیس جمهوری ای قرار داد که بابهره گیری ازماشین پرحجم امنیتی، جامعه مصررا زیر سلطه گرفت.درپی ترورانورسادات درسال ۱۹۸۱ حسنی مبارک رئیس جمهور شد و ۲۹سال گذشته برمصر حکومت کرده است.تا کنون رژیم مصر رارژیمی دورگه می خواندند، چون عملیات دموکراسی به ظاهر مراعات می شد اما همه چیز سطحی است ۱٫ از کودتای نظامی ۱۹۵۲ تحولات قدرت در دست نظامیان بوده است.مبارک و رهبران حزب دموکراتیک ملی همه تلاششان را برای کسب مشروعیت به کار می گرفتند. انتخابات برگزار کرده اند. در این انتخابات همه دستگاه های قدرت دولتی را به کار گرفته اند تا این تضمین را به وجود آورند که تنها خودشان برنده اند ۲٫در انتخابات سال ۲۰۰۵برای نخستین بار رئیس جمهوری با یک نامزد رقیب وارد میدان شد. همین طورهم در انتخابات پارلمانی.مبارک ۵/۸۸ درصد آراء را کسب کرد. ایمن نور رقیب وی از حزب الغد)فردا( تنها ۷ درصد آراء را به خود اختصاص داد. حزب دموکراتیک ملی مبارک در پارلمان هم ۷۰ درصد کرسی ها را به خود اختصاص داد و اعضای اخوان المسلمین (جنبش غیر قانونی اعلام شده) که به صورت منفرد نامزد شده بودند۲۰ در صد کرسی ها رابه خود اختصاص داده بود. تنها ۳۰ درصد افراد بر خوردار از حق رای درآن انتخابات شرکت کرده بودند.آن ۷۰ درصدی که شرکت نکردند به روند سیاسی اعتقادی نداشتند در انتخابات مصر از شفافیت واعتماد و اعتبار خبری نیست. در ثبت نام برای رای دادن، آزاد ی مبارزه وسازماندهی حزب های سیاسی، شفافیتی وجود ندارد.علاوه برمحدودیت فعالیت سیاسی، درمارس سال۲۰۰۷ دولت با اصلاح ماده ۸۸ قانون اساسی، نظارت قضائی برانتخابات را حذف کرد. درانتخابات پارلمانی سال۲۰۰۸ به خیلی ها اجازه داده نشد درحوزه ها ی را ی گیری برای نظارت حضور یابند. درهنگام شمارش آراء هم همین طور. با این تمهیدات، هم برگزاری وهم نظارت برانتخابات دراختیار وزارت کشور بود . در مصربه موجب قانون اساسی، رئیس جمهوری عملا همه حکومت را درکنترل دارد ۳٫ مبارک در ۲۹ سال گذشته کشوررا به موجب” قانون وضعیت اضطراری” اداره کرده بود. قانونی که به وی اختیار فوق العاده ای داده است. وی با به کارگیری گسترده پلیس امنیتی و سازمان های اطلاعاتی، کنترل خودرا بر نظام اعمال کرده و این نیروها که از اختیارات و مصونیت ها ی بسیار زیادی برخوردارند به خاطر بیرحمی و بهره گیری شدید از شکنجه بد نامند. حکومت با استناد به وضعیت اضطراری، آزادی اجتماع را محدود کرده بود. سایر قوانین هم آزادی ثبت نام برای رای دادن، ایجاد سازمان های غیر دولتی و احزاب سیاسی را محدود کرده بود. وضعیت تندرستی مبارک با شتاب زیادی زیر سوال رفته و روبه وخامت می رود. او به همین سبب دارد پسرش را برای جانشینی آماده می کند. جمال مبارک تلاش دارد ضمن استفاده از میراث پدر، خودرا نماینده نسل نوبا برنامه های تازه نشان بدهد. بسیاری از خودی ها ی حکومت با این تمهید مخالف بودند. همین طورهم احزاب سیاسی مخالف. ایمن نوروعده داده درصورتی که بتواند درانتخابات ریاست جمهوری سال۲۰۱۱ نامزد شود با بسیج نیروها به مخالفت با جانشینی جمال مبارک ادامه خواهد داد. دکتر محمد البرادعی رئیس پیشین آژانس بین المللی انرزی اتمی و برنده جایزه صلح نوبل هم اعلام کرده است در انتخابات ریاست جمهوری آینده خودرا نامزد خواهد کرد به شرط این که روند کنونی عوض شود و اعتباررقابت ها تضمین گردد. جوانان مصری و احزاب مخالف از این تصمیم استقبال گسترده ای کردند وهنگام ورود وی به فرودگاه قاهره همچون قهرمانی از او استقبال کردند. در اینترنت به گروه پشتیبان وی پیوستند و این گروه هم اکنون بیش از ۲۵۰ هزار عضو دارد. (منصور ،۲۰۱۱)
۳-۴- انقلاب مصر ۲۰۱۱^[۶۷]
انقلاب ۲۰۱۱ مصر ( انقلاب ۲۵ ژانویه) مجموعه ای از راهپیماییها، اعتراضات و نافرمانیهای مدنی است که از ۲۵ ژانویه ۲۰۱۱مصر آغاز شد و به استعفای حسنی مبارک در ۱۱ فوریه ۲۰۱۱ و ایجاد حکومتی نظامی در کشور منجر شد. مخالفان اهداف این اعتراضات را با الهام از موفقیت انقلاب تونس انقلاب علیه شکنجه، فقر، فساد و بیکاری سرنگونی حسنی مبارک و لغو قانون شرایط اضطراری، افزایش حداقل دستمزدها، پایان دادن به خشونتها و مهمتر از همه خواسته اخیر خود را روی کار آمدن دولتی مردمی اعلام کردند. ( ویکی پدیا ،۲۰۱۱)
پس از مدتی از شروع انقلاب نهایتا حسنی مبارک استعفاداده و اختیارات خود را به شورای عالی نیروهای مسلح متشکل از فرماندهان ارشد ارتش به ریاست ارتشبد محمدحسین طنطاوی سپرد. ارتش مصر در طول انقلاب از حمایت حکومت مبارک خودداری کرده بود. احمد شفیق نخست وزیر مصر بر اثر فشار معترضین در ۳ مارس مجبور به استعفا شد و شورای عالی نظامی عصام شرف را به ریاست دولت برگزید. عصام شرف هم در نوامبر همین سال استعفا داده و کمال جنزوری به جای او به این مقام رسید.
با وجود سرنگونی حکومت حسنی مبارک برخی از معترضین هم اکنون هم به اعتراضات خود ادامه داده اند.در ماه مارس قانون اساسی جدیدی در این کشور با همهپرسی عمومی رسمیت یافت. انتخابات پارلمانی هم در ۲۸ نوامبر برگزار شد. همچنین دادگاه حسنی مبارک و دو پسرش، به همراه تعدادی از مقامات حکومت وی در حال برگزاری است. ( ویکی پدیا ،۲۰۱۱)
به هر صورت هدف اصلی اعتراضات سرنگونی حسنی مبارک بود که از ۳۰ سال پیش و پس از ترور انور سادات قدرت را در این کشور به دست گرفته بود. لغو قانون شرایط اضطراری که از سال ۱۹۶۷ (۱۳۴۶) - به جز در یک دوره ۱۸ ماهه- پیوسته در حال اجرا بوده است، افزایش حداقل دستمزدها، و برکناری وزیر کشور، حبیب العادلی، که پلیس تحت امر او به خشونت بسیار متهم است از دیگر خواسته های معترضان بوده است. در این میان احمد شفیق وزیر کشور باقی مانده از حکومت مصر بر اثر فشار معترضین در ۳ مارس مجبور به استیفا شد.( کفاشی ، ۱۳۹۰)
۱-۳-۴- اولین جرقه های اعتراضات
اولین جرقه بیداری اسلامی درحقیقت در ۱۵ ژانویه ۲۰۱۱ م(۲۵ دی ۱۳۸۹ ) با تظاهرات شهروندان مصری در مقابل سفارت تونس که برای حمایت ازانقلاب تونس بود آغاز شدو بسیاری از تحلیلگران تظاهرات فوق را اولین جرقه انقلاب مصر قلمداد می کنند. ) خبرگزاری عصر ایران ، ۲۰۱۱(
دو روز پس از این تظاهرات یک جوان مصری با نام عبده عبدالمنعم حماده جعفر خلیفه در اعتراض به بسته شدن رستوران خود و عدم توجه مسئولان به شکوائیهاش، در مقابل ساختمان مجلس شعب^[۶۸] این کشور دست به خودسوزی زد. در ۱۷ ژانویه این جوان مصری قبل از خودسوزی در مقابل مجلس شعارهایی نظیر«ای نیروهای امنیتی این کشور حق من درون مصر ضایع و پایمال شده است » سر داد. ( وبگاه خبرگزاری تابناک،۲۰۱۱)
بعد از این تحولات اولین فراخوان برای انجام این اعتراضات توسط یک گروه جوانان حامی دموکراسی به نام جنبش ۶ آوریل در مصر است. روز ۲۵ ژانویه از آن رو پیشنهاد شد که روز« ملی پلیس» در مصر است . دهها هزار نفر ازافراد مشهور، هواداران فوتبال و اعضای گروه های اپوزیسیون در یک صفحه فیسبوک اعلام کردند که در تظاهرات شرکت خواهند داشت. وزارت کشور اعلام کرده بود که با قاطعیت با قانونشکنان برخورد خواهدکرد - بر اساس قانون شرایط اضطراری تظاهرات خیابانی ممنوع است- اما محمد البرادعی چهره سرشناس اپوزیسیون از اعتراض حمایت کرده و گفت وقت آن است که مخالفان حکومت مصر قدم در راه تونس بگذارند. ( کفاشی ، ۱۳۹۰)
رویترز گزارش داد که مردم مصر، برخلاف گذشته که می گفتند به دلیل ترس از نیروهای امنیتی در اعتراضات شرکت نمی کنند و در نتیجه به ندرت اعتراضات آنها بیش از چندصد نفر را همراه خود می کرد، این بار انگیزه بسیار زیادی داشتند و معترضان افرادی را که از پنجره خانه ها خیابان را تماشا میکردند به پیوستن به جمع خود تشویق میکردند و بسیاری نیز این کار را انجام میدادند. حتی وقتی پلیس با پمپهای فشار آب به سوی معترضان حمله میکرد آنها به جای فرار جسورتر شده و بعضی حتی مأموران پلیس را تعقیب میکردند و به نظر میرسید ترس خود را کاملاً از دست داده اند. بعضی از نیروهای پلیس نیز از نقش خود کاملاً ناراضی بودند. یک افسر پلیس به یکی از معترضان میگفت سه ماه دیگرخدمت او به پایان میرسد و پس از آن همراه آنها خواهد بود. اما برخی دیگر موضع خود را تغییر نداده با باتون به معترضان حمله میکردند. دولت مصرمانند گذشته اسلامگرایان را مسئول این اعتراضان اعلام کرد اما در واقع اخوان المسلمین نقش کوچکی در این اعتراضات داشت و حتی سازمان جوانان آن خشمگین بود که چرا اخوان المسلمین فعالتر عمل نمیکند. سازمان دهنده اصلی اعتراضات کاربران اینترنتی بودند که به خوبی از رسانه های اجتماعی برای تشجیع مردم ناراضی استفاده کردند . (رویترز ، ۲۰۱۱)
در ۲۶ ژانویه اعتراضات و شورشها ادامه پیدا کرد. در این روز خشونت هم از طرف معترضین و هم از طرف پلیس افزایش پیدا کرد. در این روز شهر سوئزشاهد یک قیام منحصر به فرد بود. معترضین در این شهر تعدادی از ساختمانهای دولتی من جمله چند پاسگاه پلیس را به آتش کشیدند. (ویکی پدیا ،۲۰۱۱)
بعد از این تحولات در پی نا آرامیهای مصر مردم این کشور با دعوت از مخالفین تظاهراتی میلیونی در میدان التحریر قاهره تشکیل دادندوتنها در یکی از این تظاهراتها پانصد تن دستگیر و روانه زندان حکومت مصر شدند. فعالان سیاسی مصر با انتشار بیانیه هایی در صفحه ای در فیسبوک به نام « همه خالد سعید هستیم » از ملت مصر درخواست کردند، پس از ادای فریضه نماز جمعه در اعتراض به شرایط بد معیشتی و ادامه « انقلاب خشم»در تظاهرات اعتراض آمیز روز خشم میلیونی وسراسری شرکت کنند. مردم و اقشار مختلف جامعه مصر بویژه جوانان مصری با در دست داشتن پلاکارد و سردادن شعارها علیه حکومت حسنی مبارک دراین روز خواهان کناره گیری رئیس جمهور مادام العمرمصراز قدرت و برقراری آزادی ودموکراسی واقعی درکشورشان شدند. در این تظاهرات نیروهای ضدشورش به طور گسترده با مردم با شلیک گلوله و گاز اشک آور و ماشینهای آب پاش درگیر شدند. در این تظاهرات شخصیتها، گروه ها و احزاب مختلف مصر بویژه گروه اخوان المسلمین شرکت داشتند. ناظران سیاسی تظاهرات روز خشم را برای تعیین سرنوشت مبارک تعیین کننده می دانستند. ( وبگاه خبرگزاری تابناک،۲۰۱۱)
بعد از این حوادث راهپیمایی روز جمعه ۲۸ ژانویه پس از نماز جمعه در تمامی شهرهای مصر پیشبینی شد.الجزیره روز بعد تعداد کشته های تأیید شدهاین روز را ۲۷ نفر در سوئز، ۲۳ نفر در اسکندریه و ۲۲ نفردر قاهره اعلام کرد. بیش از هزار نفر نیز مجروح شدند. در این روز معترضان مقر حزب دمکراتیک ملی، حزب حاکم مصر در قاهره را به آتش کشیدند.( الجزیره ، ۲۰۱۱)