. ابزار های تفکر سیستمی
هنر اصلی مدل سازی با روش پویایی سیستمها کشف و معرفی فرایندهای بازخورد است که همراه با ساختارهای حالت و جریان ، تاخیرات زمانی و غیر خطی بودن ها پویایی های یک سیستم را تعیین می کنند . تمام پویاییها تنها از فعل و انفعالات دو نوع از حلقه های بازخوردی به وجود می آیند ، حلقه های مثبت ( یا خودفزاینده[۱۲] ) و حلقه های منفی ( یا خود اصلاح[۱۳] ) .
بازخورد یکی از مفاهیم محوری در پویایی شناسی سیستم هاست . با این حال غالبا مدل های ذهنی ما در گنجاندن بازخوردهای حیاتی که پویایی های سیستم را ایجاد می کنند ، دچار مشکل می شوند . در پویایی شناسی سیستم ها از ابزار های نموداری مختلفی برای درک ساختار سیستم استفاده می شود که مهم ترین آنها نمودار های علی حلقوی[۱۴] و نمودار های حالت و جریان[۱۵] هستند .
۲-۳-۴-۱٫ نمودارهای علی حلقوی
ابزاری مهم برای نشان دادن ساختار بازخوردی سیستم ها هستند . یک نمودار علی از تعدادی متغیر تشکیل شده که به وسیله پیکانهایی که نشان دهنده تاثیر علی بین متغیر ها هستند به هم متصل شده اند .]۱۱[
۲-۳-۴-۱-۱٫ علائم نمودار های علی حلقوی
در جدول زیر مفهوم علائم و روابط بین متغیر X و Y توضیح داده شده است .
| نماد | تفسیر |
| در صورت ثابت بودن سایر متغیرها ، اگر X افزایش (کاهش) یابد ، Y نیز افزایش (کاهش) می یابد. | |
| در صورت ثابت بودن سایر متغیرها ، اگر X افزایش (کاهش) یابد ، Y نیز کاهش(افزایش) می یابد. |
جدول ۲-۱٫ قطبیت روابط علی
۲-۳-۴-۲٫ نمودارهای حالت و جریان
در بعضی حالت نمودارهای علی دارای محدودیت هایی هستند از جمله آنکه متغیر های حالت و جریان را نمایش نمی دهند . حالت ها و جریان ها در کنار بازخورد دو مفهوم اساسی در نظریه سیستم های پویا به شمار می روند .
متغیر های حالت همان انباشتگی ها هستند که وضیعت سیستم را مشخص کرده اطلاعاتی را ایجاد می کنند که بر مبنای آن تصمیم گیری و اقدام می شود . متغیر های حالت به سیستم اینرسی داده برای آن حافظه ایجاد می کنند . متغیر های حالت از طریق انباشته کردن تفاوت بین جریان ورودی[۱۶] به یک فرایند و جریان خروجی[۱۷] از آن تاخیر ها را ایجاد می کنند .
شکل ۲-۱ . نمایش ساختار حالت و جریان
. فرایند مدل سازی[۱۸]
با مشاهده پدیده به عنوان یک کل و استخراج رفتار مرجع آن که مبیّن تغییرات آن در گذشته است، پاره ای از مفاهیم در ذهن فرد تحلیل گر(مدل ساز) در قالب مدلهای ذهنی شکل می گیرد. تحلیل گر با کمک دانش سیستمی که از قبل کسب نموده و همچنین اطلاعات و دانش دریافتی از افراد صاحب نظر و مبانی نظری موضوع تحقیق، مدلهای ذهنی را به گزاره های قابل فهم که در قالب مدلهای تشریحی بیان می شوند، تبدیل می نماید؛ این گزاره ها همان فرضیه های دینامیکی[۱۹] هستند. ]۱۱[
پس از مرحله فرضیه سازی، متغیرهای اصلی مدل در قالب متغیرهای مستقل و وابسته همراه با روابط بین آنها و نحوه تاثیرگذاری آنان بر یکدیگر شناسایی شده و سپس با طراحی یک مدل مفهومی[۲۰] از مساله تحقیق به عنوان یک پدیده، حلقه های علت و معلولی شکل می گیرند. در ادامه فرایند تبدیل پدیده به مدل که سبب تکمیل چرخه تصمیم گیری نیز می شود، نمودارهای جریان که زیربنای مدل سازی هستند طراحی و ساخته می شوند.
در گام بعدی، براساس تئوری ساختمان سیستم، که یک نظام چند لایه می باشد متغیرهای حالت، نرخ، واسطه و همچنین فیدبکها و روابط بین متغیرهای نرخ و حالت شناسایی شده و با اعمال مقادیر به متغرها و ثابتهای مدل، فرمولها و معادلات نوشته شده که پس از اجرای مدل توسط نرم افزار Vensim، شبیه سازی صورت می گیرد. بدین ترتیب با بررسی روند تغییرات رفتار پدیده در گذشته و با مشاهده ادامه روند این تغییرات در آینده و انجام آنالیز حساسیت روی متغیرهای مدل، ضمن اعتبارسنجی آن، سیاستهای اجرایی مناسب قابل پیشنهاد می باشد.
فرایند مدل سازی از مراحل زیر تشکیل شده است:
-
- تعریف مسئله
ـ انتخاب موضوع
ـ متغیرهای کلیدی: متغیرهای کلیدی مسئله چه هستند و چه مفاهیمی باید در نظر گرفته شوند؟
ـ افق زمانی : چه مدتی از گذشته و تا چه زمانی از آینده بایستی در نظر گرفته شود؟ که بسته به افق زمانی، دینامیک پدیده فرق می کند.
ـ تعریف مسئله دینامیکی ( حالت های مرجع)[۲۱] رفتار مفاهیم و متغیرهای کلیدی چگونه بوده است و در آینده چگونه ممکن است باشد؟
-
- فرموله کردن یک فرضیه دینامیکی
ـ تولید فرضیات اولیه: چه مکانیزم یا ساختاری سبب این رفتار شده است؟
ـ تعریف فرضیه دینامیکی : تحلیل رفتار دینامیکی متغیرهای مهم براساس روابط علت و معلولی.
ـ ترسیم: نمایش تصویری فرضیه دینامیکی با روابط علت و معلولی، دیاگرام جریان و….
-
- فرموله کردن یک مدل شبیه سازی
ـ مشخص نمودن ساختار و قوانین تصمیم گیری تخمین پارامترها، ارتباطات رفتاری و شرایط اولیه.
