۱-۲) شرح و بیان مساله پژوهشی

اقتصاد به عنوان علم تخصیص بهینه منابع به موضوعات مرتبط با تولید، توزیع و مصرف می‌پردازد. یکی از عناصر مهم در مباحث علم اقتصاد، تحلیل رفتارهای اقتصادی انسان است؛ از این رو که تحلیل رفتار اقتصادی انسان و بررسی ابعاد فردی و اجتماعی این رفتارها از اهمیت بالایی برخوردار است. در واقع موضوع اصلی علم اقتصاد، تحلیل رفتارهای عوامل اقتصادی (از جمله انسان) در زمینه‌های مصرف، توزیع و تولید کالاها و خدمات است. در این راستا، شاخه اقتصاد خرد، به بررسی رفتارهای فردی انسان- به عنوان مصرف کننده، تولید کننده – می‌پردازد و موضوع شاخه اقتصاد کلان، تحلیل رفتارها و ویژگی‌های تجمعی اقتصاد، ناشی از رفتارهای جمعی انسان‌هاست. بدین جهت جمعیت^[۳]- به معنای کمیت تجمعی انسان- همواره از موضوعات مهم علم اقتصاد بوده و تاثیر آن بر متغیرهای اقتصادی از جمله رشد اقتصادی^[۴] که به معنای توسعه و گسترش امکانات و ظرفیت‌های اقتصادی در یک افق زمانی است، در آرا و نظرات اندیشمندان اقتصادی در ادبیات اقتصادی مورد تحلیل قرار گرفته است(عبدالملکی، ۱۳۸۹).
از چالش برانگیزترین نظریات اقتصادی سنتی در خصوص حد جمعیت و اثرات آن، نظریه بدبینانه‌ی مالتوس است. وی در سال ۱۸۰۳ موضوع رشد هندسی جمعیت، در مقابل رشد حسابی غذا و احتمال کمبود غذا را در نتیجه این تفاوت مبنایی در نرخ رشد، مطرح کرد. در نظریه مالتوس، تولید کل در طول زمان افزایش می‌یابد. این افزایش موجب رشد بیشتر جمعیت خواهد شد، رشدی که ناشی از زاد و ولد بیشتر و مرگ و میر کمتر است؛ اما با توجه به ثابت بودن زمین به عنوان عامل اساسی تولید (لااقل در آن زمان) بهره‌وری نهایی عامل اساسی دیگر، یعنی انسان، کاهنده خواهد بود (اوری^[۵]، ۲۰۰۵).
تفکر و نگرانی در مورد اثرات وجود افراد به اصطلاح اضافی، برروی عرضه‌ی زمین، غذا و دیگر منابع مورد نیاز و محیط‌زیست حتی در دوران باستان نیز دارای توجه و اهمیت بوده است، قبایل اولیه به وسیله‌ی سقط جنین و کودک‌کشی( به ویژه کشتن دختران) سعی در مبارزه با این ترس از اضافه شدن جمعیت در سطح خانواده و قبیله داشتند (دلالی اصفهانی،۱۳۸۶). و حتی بزرگانی نظیر افلاطون، سنت آگوستین^[۶]، لاکریتوس^[۷] و دیگران در مورد افزایش تخلیه خاک و مواد معدنی، جنگل زدایی و مسائلی از این دست نگران بودند(شومپیتر^[۸]، ۱۹۵۴).
با گذشت زمان، پژوهش‌های جدید در این موضوع عملا با نظریه‌ی اقتصادی کلاسیک‌ها در قرن هفدهم وسعت یافت. در این زمان که ویلیام پتی^[۹] به عنوان پدر علم اقتصاد مطرح می‌شود، مسائلی را مورد بررسی قرار داد که حتی بنیان عقاید بسیاری از افراد مشهور بعد از وی شد. از آن جمله می‌توان به مثال ساخت یک ساعت وی اشاره نمود که استنباط کرده بود با افزایش جمعیت هر صنعتی راحت‌تر و آسان‌تر شده و محصول نیز با کیفیت‌تر و ارزان‌تر خواهد شد(پتی، ۱۶۸۲). نظریه‌ی آدام اسمیت^[۱۰] درمورد تقسیم کار در مورد کارخانه سوزن مشهور است. او عقیده داشت که هجده کار تولیدی در طول تولید یک سوزن می‌تواند شکل بگیرد، که البته این موضوع به طور تلویحی نیاز به اندازه جمعیت را در خود دارد (آدام اسمیت، ۱۷۷۸).
در ادامه این روند و در دیدگاه‌های بعدی، احتمال بروز اثرات مثبت در نتیجه‌ی افزایش جمعیت مطرح گردید. در این دیدگاه‌ها، بروز اقتصاد مقیاس، شتاب بیشتر رشد فن‌آوری ، تغییرات نهادی پیش رونده، ارتباطات و حمل و نقل ارزان‌تر و توسعه آسان‌تر سرمایه‌های اجتماعی به عنوان برخی نتایج مثبت افزایش جمعیت مطرح شدند.
مثلا گادوین^[۱۱] (۱۸۲۰) به نهادهای اجتماعی اعتقاد داشت و در مقابل نظریه مالتوس می‌گفت اگر جامعه وضعیت خود را به خوبی بشناسد، قوانین طبیعی موجب محدودیت نخواهد شد. اورت^[۱۲] هم به ضعف نظریه‌ی مالتوس با توجه به شواهد تجربی در ایالات متحده اعتقاد داشت، وی عقیده داشت که افزایش جمعیت در یک منطقه‌ی خاص سبب تقسیم کار فوری می‌شود که به نوعی، خود موجب ایجاد راهکارهایی جدید می‌شود که در ادامه منجر به بهبود روش‌های مختلف صنعتی و پیشرفت سریع در شاخه‌های مختلف علم و هنر می‌شود، این اثر در واقع حاصل از بهبود بهره‌وری ناشی از تقسیم کار است (اورت،۱۹۷۰).
نظراتی بدین مفهوم تا آنجا پیش رفت که در دیدگاه گروه دیگری از اقتصاددانان همچون لوکاس، کرامر، مک‌نیکول و غیره هیچ نقش اقتصادی منفی‌ای برای جمعیت قابل تصور نیستند. در نظریه‌های مختلف مرتبط با نیروی کار، بازار کار و اشتغال، نظریه‌ای که افزایش بیکاری را منبعث از افزایش جمعیت بداند وجود ندارد. از سوی دیگر با افزایش باروری و زاد و ولد، افزایش تقاضایی اتفاق می‌افتد که موجب تحریک طرف عرضه، افزایش تولید و در نتیجه کاهش بیکاری می شود(دلالی اصفهانی، ۱۳۸۵).

علاوه بر مسائل و نظرات ذکر شده، در تحلیل‌های اقتصادی مربوط به جمعیت، در کنار اهمیت پرداختن به موضوع جمعیت از دیدگاه تاثیر مثبت یا منفی بزرگ شدن حجم جمعیت بر رشد و توسعه‌ی اقتصادی، موضوعات دیگری نیز وجود دارد که از اهمیت برخوردارند و لازم است که مورد توجه قرار گیرند.
یکی از این موضوعات مهم، تحلیل اثرات ساختار سنی^[۱۳] و تحولات آن بر متغییرهای اقتصادی است. به عبارتی به نظر می‌رسد رشد جمعیت به تنهایی بازگوکننده‌ی بسیاری از حقایق موجود در زمینه‌ی جمعیت شناختی نباشد. از این رو برای دستیابی به حقایق بیشتر و نتایج مفیدتر در زمینه‌ی رشد اقتصادی، توجه به ساختار سنی جمعیت نیز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است، به طوری که بی‌توجهی به آن می‌تواند باعث بروز ناهماهنگی‌ها و ایجاد مشکل در برنامه‌ریزی‌ها شده و در نهایت به عدم تعادل در بخش‌های مختلف اقتصادی منجر شود (مهرگان، ۱۳۸۸).
از موضوعات بسیار مهم دیگر، آهنگ تغییر جمعیت و دستیابی به نرخ بهینه رشد جمعیت^[۱۴] است. در واقع تحلیل‌ها و نظریات مربوط به نرخ بهینه رشد جمعیت، به دنبال یافتن نرخ رشدی از جمعیت هستند که با توجه به ساختارهای موجود در هر اقتصاد، متغیرهای حائز اهمیت از جمله رشد اقتصادی، پس انداز، سرمایه گذاری و غیره را به سمت وضعیت بهینه این متغیرها هدایت می‌کند. هم‌چنین در این مطالعات، شرایطی که امکان تحقق این نرخ رشد را فراهم می‌کند، تحلیل و بررسی می گردد.
در این راستا، پژوهش حاضر از یک سو در پی تحلیل اثرات اندازه جمعیت بر رشد و توسعه اقتصادی است. برای دست یابی به این هدف، مدل‌های “اثر مقیاس” و “اثر اندازه بازار” تبیین و تحلیل می‌گردند، که بر تاثیر جمعیت و مقیاس اقتصاد، بر فرایند کشف نوآوری‌ها در بهبود کیفیت کالاها و فن‌آوری‌های جدید و همچنین بر تاثیر جمعیت بر پیشرفت‌های فن‌آوری و انتشار فن‌آوری در گستره اقتصاد تاکید دارند که این فرآیندها باعث شتاب در رشد اقتصادی می‌شوند. از سوی دیگر، این پژوهش در پی تحلیل نظریه نرخ بهینه برای جمعیت است که توسط ساموئلسون^[۱۵] (۱۹۵۸و ۱۹۷۵) مطرح شده است. در این راستا، در قالب تحلیل‌هایی از جنبه اقتصادی و ریاضی، به تحلیل نظریه مذکور پرداخته شده و از این رهگذر، به پاسخ گویی به این پرسش می‌پردازد که اندازه بهینه نرخ رشد جمعیت برای یک جامعه چه مقدار است.
در نهایت، بر اساس یکی از مدل‌هایی که در قالب آن، نقدی بر نظریه ساموئلسون مطرح شده است، برای اقتصاد ایران، مدلی کالیبره خواهد شد و اثر رشد جمعیت، بر رفاه و مصرف بین زمانی، در قالب نمودار به تصویر کشیده می‌شود.

۱-۳) اهمیت و ارزش پژوهش

با توجه به اینکه جمعیت یکی از مهمترین متغیرهای اقتصادی و چه بسا اساسی‌ترین آنها محسوب می‌شود و مشخص کردن جهت حرکت و تعین اندازه‌ی آن از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است و هم‌چنین از آنجا که در بسیاری از مدل‌های رشد اقتصادی، نرخ رشد جمعیت به صورت برون‌زا در نظر گرفته شده است، در این پژوهش با دید وسیع‌تری و با تکیه بر نظرات گذشته و حال و مخصوصا نظرات ساموئلسون، به بررسی و تعیین نرخ بهینه رشد جمعیت در چارچوب یک مدل پویا پرداخته می‌شود.

۱-۴) اهداف پژوهش

۱- تعیین مقدار مطلق و تحلیل شرایط اندازه بهینه جمعیت
تعیین اثر رشد جمعیت بر رشد و رفاه طولانی مدت اقتصادی
تعیین بهینه اندازه و رشد جمعیت
تعیین اثر اندازه جمعیت بر رشد اقتصادی

۱-۵) کاربرد نتایج پژوهش

نتایج این پژوهش می‌تواند در سیاست‌گذاری کلی جمعیتی با توجه به شرایط تعریف شده اقتصادی در این پژوهش موثر واقع شود. در این راستا، وزارت اقتصاد، وزارت کار و امور اجتماعی، سازمان تامین اجتماعی و وزارت بهداشت و درمان می‌توانند از این نتایج در برنامه‌ریزی‌های بلندمدت خود استفاده نمایند. هم چنین نتایج این پژوهش در جهت روشن‌تر ساختن و معکوس نمودن افکار بدبینانه نسبت به بزرگ شدن جمعیت و رشد آن کمک خواهد نمود و هم‌چنین می‌تواند امعان نظر تدوین کنندگان الگوی بشریت اسلامی قرار گیرد.

۱-۶) سوال‌ها و فرضیه‌های پژوهش

آیا رشد بهینه‌ای برای جمعیت وجود دارد؟
حداقل و حداکثر رشد بهینه برای جمعیت چه مقدار است؟
آیا اندازه و رشد جمعیت با معادله‌ی لجستیک حد می‌خورد؟
تاثیرات اندازه جمعیت بر رشد اقتصادی چگونه است؟

۱-۷) روش پژوهش

این پژوهش از نظر هدف کاربردی و از نظر شیوه‌ی پژوهش و بررسی سوال‌ها، به صورت توصیفی- تحلیلی است. در بخش ادبیات موضوع از روش کتابخانه‌ای و برای این منظور از کتب، مجلات، مقالات و پایان‌نامه‌ها استفاده خواهد شد. طراحی و تدوین مدل با توجه به مبانی نظری و مطالعات تجربی مربوطه صورت خواهد گرفت. بنابراین، متناسب با اهداف رساله و با بهره گرفتن از مقالات پایه در زمینه‌ی موضوع پژوهش، به بررسی سوال‌های پژوهش پرداخته می‌شود. در ادامه، سعی می‌شود قضیه خوش‌اقبالی را که ساموئلسون برای اولین بار در سال ۱۹۷۵ بیان نمود، طرح و نهایتا به نقد بکشیم.
دیاموند و ساموئلسون، مدل سولو را که در آن سرمایه نقشی محوری ایفا می‌کند با مدل نسل‌های همپوشان ۱۹۵۸ ساموئلسون ترکیب نمودند و به وسیله‌ی آن نشان دادند که نرخ رشد بهینه‌ای برای جمعیت وجود دارد، و طلایی‌ترین وضعیت قانون طلایی که رفاه فرد و یا نسل نماینده را حداکثر می‌کند. اتفاق می‌افتد.
پس از ارائه مدل توسط ساموئلسون، یک سال بعد، دردورف (۱۹۷۶) در قالب مدلی به نقد و تحلیل نظریات ساموئلسون پرداخت. در این پژوهش، با ارائه و تشریح مدل دردورف و همچنین با ارائه نقدهایی از جنبه اقتصادی و ریاضی، به تحلیل نظریه نرخ بهینه جمعیت ساموئلسون پرداخته می‌شود و در ادامه، مدل دردورف برای اقتصاد ایران کالیبره خواهد شد و اثر تغییرات نرخ رشد جمعیت بر مصرف و رفاه بین زمانی به تصویر کشیده می‌شود. همچنین، برای دست‌یابی به هدف تحلیل اثر اندازه جمعیت، مدل‌های اثر اندازه بازار و اثر مقیاس به دقت تشریح و تحلیل می‎گردند.

۱-۸) واژگان کلیدی

رشد اقتصادی ^[۱۶]: افزایش ظرفیت اقتصاد برای ارضا کردن نیازهای کالایی و خدماتی اعضای جامعه(کندریک ، ۱۱۱:۱۹۶۱).
قضیه خوش اقبالی^[۱۷] : در هر نرخ رشد بهینه‌ی جمعیت، پس‌انداز بخش خصوصی دوران زندگی، طلایی ترین قانون طلایی دوران زندگی را می‌تواند فراهم کند (ساموئلسون^[۱۸]،۵۳۵:۱۹۷۵).
قانون طلایی انباشت سرمایه^[۱۹] : مسیر رشدی را توضیح می‌دهد که وقتی اقتصاد به آن مسیر دست یافت، برای همیشه مصرف سرانه‌ی بیشتری را نسبت به همه‌ی مسیرهای دیگر ارائه خواهد داد(برانسون^[۲۰]،۵۱۵:۱۹۷۹).
الگوی نسل‌های همپوشان^[۲۱] : الگوی نسل‌های تداخلی الگویی است که در آن گردش جمعیت در نظر گرفته می‌شود، به عبارتی در این الگو افراد عمر محدودی دارند و به طور مستمر افرادی به دنیا آمده و افراد دیگری می‌میرند(رومر^[۲۲]،۲۰۰۱). الگوی نسل‌های همپوشان ساموئلسون(۱۹۵۸)، دیاموند^[۲۳] (۱۹۶۵)، آلیس (۱۹۷۴) و بلانچارد (۱۹۸۵) یکی از دو الگوی پایه‌ای است و آحاد نسل‌های مختلف هم‌زمان زندگی می‌کنند که در اقتصاد کلان به طور وسیعی به کار گرفته می‌شود:
الف) الگوی نسل‌های همپوشان با زمان گسسته : دیاموند این الگو را بر مبنای کارهای اولیه ساموئلسون طراحی نمود. افراد عمر دو دوره‌ای دارند، در دوره‌ی جوانی کار می‌کنند و درآمد حاصل از کار را کسب می‌نمایند و در دوره‌ی پیری بازنشسته می‌شوند و پس‌انداز دوره جوانی را مصرف می‌کنند.
ب) الگوی نسل‌های همپوشان با زمان پیوسته : این الگو منسوب به بلانچارد (۱۹۸۵) است و ساختار الگو به گونه‌ای است که ادعا می‌شود الگوی رمزی حالت خاصی از آن می‌باشد (بلانچارد و فیشر، ۱۹۸۹).
نرخ بهره حیاتی^[۲۴] : نرخ بهره ای است که ناشی از رشد جمعیت است و تغییرات این نرخ ناشی از تغییر در نرخ رشد جمعیت انسانی است و تنها عامل آن باروری (تولید مثل) مادران انسانی است (ساموئلسون، ۴۷۲:۱۹۵۸).
اثر اندازه بازار : اثر اندازه بازار در واقع بیان‌گر این حقیقت است که افزایش در تعداد کارگران ماهر، اندازه بازار را برای فنون تولیدی مکمل مهارت، افزایش می‌دهد. به عبارت دیگر عرضه نسبی بزرگ‌تر یک عامل می‌تواند منجر به مکمل شدن سریع‌تر فنون تولید با این عوامل گردد(عاصم اغلو^[۲۵]، ۴:۱۹۹۸).
اثر مقیاس : اثر مقیاس بیان می‌کند که افزایش در موجودی نیروی کار یک اقتصاد، به نرخ رشد بالاتر بهره‎وری منجر می‌شود(پرتو^[۲۶]، ۲:۲۰۰۶).

۱-۹ ) خلاصه فصل

از موضوعات بسیار مهم جمعیت که نقش تعیین کننده‌ای در برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌های اقتصادی دارد ، آهنگ تغییر جمعیت و دستیابی به نرخ بهینه رشد جمعیت است. در واقع تحلیل ها و نظریات مربوط به نرخ بهینه رشد جمعیت، به دنبال یافتن نرخ رشدی از جمعیت هستند که با توجه به ساختارهای موجود در هر اقتصاد، متغیرهای حائز اهمیت از جمله رشد اقتصادی، پس انداز، سرمایه گذاری و غیره را به سمت وضعیت بهینه این متغیرها هدایت می‌کند. هم‌چنین در این مطالعات، شرایطی که امکان تحقق این نرخ رشد را فراهم می‌کند، تحلیل و بررسی می‌گردد.
از این رو در این پژوهش سعی خواهد شد ضمن تحلیل نوع اثر (اثر مثبت یا منفی) متغیر رشد جمعیت بر توسعه و رشد اقتصادی، به این مهم نیز پرداخته شود که نرخ مطلوب رشد جمعیت در یک اقتصاد چه مقدار است و چه عواملی در زمینه نرخ بهینه رشد جمعیت دارای اثر و اهمیت هستند و آیا اصلا می‌توان برای آن مقدار بهینه‌ای تعیین نمود یا خیر.
فصل دوم
مروری بر ادبیات موضوع و پیشینه پژوهش

۲-۱) مقدمه

پژوهش حاضر در پی تحلیل محاسبه نرخ رشد بهینه جمعیت در چارچوب مدل ساموئلسون است. دراین راستا، در فصل اول کلیات مربوط به پژوهش، اعم از شرح مساله پژوهش، اهداف، سوالات و هم‌چنین روش پاسخ‌گویی به سوال‌های پژوهش بیان گردید. در ادامه مطالب در فصل حاضر ادبیات موضوع پژوهش و مطالعات مرتبط با آن معرفی می‌گردد.
با توجه به مطالب ارائه شده در شرح و بیان مساله، این پژوهش دو محور و هدف کلی دارد. یکی از آن‌ها تحلیل تاثیر رشد جمعیت بر رشد اقتصادی و دیگری تحلیل نظریات و اندیشه‌ها در باب نرخ بهینه جمعیت در قالب مدل پل ساموئلسون و تحلیل امکان وجود مقدار بهینه‌ای برای این نرخ در اقتصاد است. از این رو مطالب این فصل در شش قسمت ارائه خواهد شد. در بخش اول مفاهیم مربوط به موضوع مورد پژوهش اعم از مفاهیم جمعیت و نرخ رشد بهینه جمعیت، رشد اقتصادی، مدل‌های رشد جمعیت، نظریه ساموئلسون و قضیه خوش‌اقبالی توضیح داده خواهد شد. در بخش دوم، نگاهی اجمالی به تاریخچه نظرات و اندیشه‌ها مطرح شده در مورد جمعیت از ابتدا تاکنون در ادبیات اقتصادی خواهیم داشت. در بخش سوم برخی از مهم‌ترین مدل‌های رشد اقتصادی با حضور متغیر جمعیت معرفی می‌گردد. در بخش چهارم از فصل حاضر تاریخچه‌ای از نظرات مطرح شده درباره‌ نرخ بهینه رشد جمعیت مطرح می‌شود و در بخش پنجم، مطالعات داخلی و خارجی انجام شده بیان می‌شود و سرانجام در بخش ششم نیز نتیجه‌گیری و جمع‌بندی از مطالب ارائه شده فصل ارائه می‌گردد.

۲-۲) معرفی مفاهیم مربوط به جمعیت

توسعه اقتصادی از مفاهیمی است که اغلب با مفهوم رشد اقتصادی مرتبط می‌شود. با این تفاوت که رشد اقتصادی دربرگیرنده شاخص‌های کمی اقتصادی است ولی توسعه اقتصادی تغییرات انواع متفاوت محصول نسبت به گذشته و نیز تغییرات فنی و ساختاری موثر در تولید و توزیع را شامل می‌شود که اگر دقیق‌تر بیان شود توسعه اقتصادی به مفاهیمی چون تغییر و تحولات اقتصادی نزدیک‌تر است تا به مفهوم رشد اقتصادی. چون متضمن فرایندهای پیچیده‌تری بوده و علاوه بر ابعاد کمی که رشد اقتصادی دارد، توسعه یک فرایند کیفی است.
رسیدن به رشد بالا و بهبود توسعه اقتصادی از جمله اهداف مهمی است که همه اقتصادها در پی آن هستند، اما دست‌یابی به این مهم نیازمند شناخت عوامل و امکانات بالقوه و به کارگیری درست آن‌هاست. یکی از مهم‌ترین عوامل در این راستا مساله جمعیت است.
جمعیت به اجتماعی از افراد مقیم در یک مکان اطلاق می‌شود، اعم از اینکه اقامتشان مستمر باشد یا موقت. در جمعیت شناسی معمولاً منظور از جمعیت، تجمعی است از افراد انسان که در یک منطقه مثل شهر ور روستا به طور مستمر و معمولاً به شکل تجمعی از خانوار و خانواده زیست می کنند.

در سایر مکاتب و رویکردهای غالب روان شناسی در دهه های اول قرن بیستم نیز هیجانات مثبتی همچون شادی و لذت، به طور اختصاصی، مورد تأکید و توجه قرار نداشتند. در طی این سال ها تمرکز اصلی بسیاری از رویکردهای روانشناسی که به مقوله ی هیجانات می‌پرداختند، بر حالات هیجانی منفی ناسالم مانند افسردگی و اضطراب، به خصوص در موقعیت ها و زمینه های بالینی بود (واتسون^[۸۰]، ۲۰۰۲). البته در این میان، رویکردهایی همچون رویکرد انسان گرایی با پیشگامی‌مزلو، برخلاف جریان غالب، با تمرکز محض بر آسیب شناسی روانی مخالف بودند و بر توجه به جنبه های مثبت انسان،‌ تمرکز داشتند، ولی در این رویکردها جریان پژوهشی منسجم، علمی‌ و نظام داری که به طور اختصاصی، حیطه ی هیجانات مثبت را هدف قرار دهد، راه اندازی نشد. تا اینکه در اواخر قرن بیستم با تغییراتی که در تعاریف ارائه شده از سلامت روان بوجود آمد (مک دونالد، ۲۰۰۶) و بویژه با شکل گیری رویکرد روانشناسی مثبت به پیشگامی‌سلیگمن، موج بی سابقه ای از اقبال پژوهشگران به حیطه ی هیجانات مثبت، بوجود آمد که بویژه از اوایل قرن بیست و یکم به طور بارزی در پژوهش های علمی‌روانشناسی، قابل مشاهده بود (شولتز و شولتز؛ ترجمه ی سیدمحمدی، ۱۳۸۷). امروزه این جریان پژوهشی به طور روزافزونی به رشد و گسترش خود ادامه می‌دهد و تأکید و تمرکز عمده ی آن، بویژه بر هیجانات شادی و لذت است (سلیگمن، ۲۰۰۲).
۲-۲-۲ هیجان شادی
۲-۲-۲-۱ ریشه های تحولی^[۸۱]
شادی به عنوان یک هیجان نخستین محسوب می‌شود که جزء الگوهای هیجانی مادرزادی است و تقریباً در تمام فرهنگ ها به صورت یکسان متجلی می‌شود (خداپناهی، ۱۳۸۷). نخستین تظاهرات هیجان شادی،‌ از همان هفته های اول بعد از تولد، در قالب لبخندهای نوزادان، نمایان می‌شود. این لبخندها در ابتدا در پاسخ به محرک هایی همچون نوازش کردن و تکان دادن، و در حدود یک ماهگی در واکنش به دیدنی های جالب، ایجاد می‌شود. در حدود ۶ تا ۱۰ ماهگی، نوزاد به چهره ی انسان، لبخند می‌زند و در حدود سه تا ۴ ماهگی برای نخستین بار، خنده نمایان می‌شود. این تظاهرات هیجان شادی در ماه های اول پس از تولد، بسیار حائز اهمیت است، زیرا والدین را ترغیب می‌کند تا به اندازه ی کافی پاسخدهی عاطفی داشته باشند و تحریکات محیطی لازم را برای نوزاد، فراهم آورند. بنابراین کارکرد حیاتی هیجان شادی در دوران نوباوگی و نوپایی، تقویت رابطه والد- کودک است که برای رشد جسمانی و روانشناختی سالم کودک، لازم است (برک، ترجمه ی سیدمحمدی، ‌۱۳۸۶؛ ماسن، کیگان، هوستون و کانجر؛ ترجمه ی یاسایی، ۱۳۸۷). از این دوران به بعد، تظاهرات شادی به موازات رشد توانمندی های شناختی، پیشرفت می‌کند و از کارکردهای اجتماعی بیشتری برخوردار می‌شود. به موازات پیشرفت سن در دوره های تحولی بعدی، فرد می‌تواند به طور هشیارانه از تظاهرات شادی خود برای تأثیر در روابط و تعاملات اجتماعی خویش بهره ببرد (محسنی، ‌۱۳۹۰).

۲-۲-۲-۲ جنبه های ژنتیکی
مطالعات انجام شده بر روی دوقلوها با مقایسه ی دوقلوهای یک تخمکی و دو تخمکی، نقش ژنتیک را در تجربه ی هیجانات مثبت، تأیید کرده اند. بر این اساس، این موضوع تأیید شده است که حداقل بخشی از تفاوت های فردی در تجربه ی هیجانات مثبت، به تفاوت در استعدادهای ژنتیکی مربوط می‌شود. این موضوع هم در مورد هیجان شادی و هم در مورد هیجان لذت، صدق می‌کند (کامپتون و هافمن^[۸۲]، ۲۰۱۳).
بعضی از نظریه پردازان، معتقد هستند که برای تجربه ی شادی، یک «حد نهایی^[۸۳]» وجود دارد. بر این اساس، همانطور که در مورد کنترل وزن، مطرح شده است که افراد، صرف نظر از اینکه چه رژیمی‌بگیرند، دارای یک حد نهایی برای میزان وزن خود هستند، برای تجربه ی شادی نیز مطرح می‌شود که شادی، ریشه ی ژنتیک دارد و هرفردی علی رغم تلاش در جهت تجربه ی شادی، بازهم به همان حد معین تجربه ی شادی بازخواهد گشت (رسنیک^[۸۴]، ۱۹۹۷). البته عده ای از نظریه پردازان از جمله سلیگمن (۲۰۰۲) با پذیرش مطلق و افراطی این رویکرد جبر گرایانه مخالف هستند. این نظریه پردازان، ضمن اذعان به اینکه شادی مبنای ژنتیک دارد، معتقدند که میزان تجربه ی شادی، تا حد زیادی در کنترل خود افراد است. در واقع رویکردهای واقع بینانه تر و متعادل تر بیان می‌دارند که اگرچه استعداد ژنتیک، در تعیین محدوده ی تجربه ی شادی،‌ تأثیر گذار است ولی عامل اصلی تعیین کننده در تجربه ی شادی، قضاوت ها و ارزشیابی های شناختی افراد از رویدادهای زندگی روزمره و نیز میزان تجارب هیجانات مثبت، همچون لذت است (رسنیک، ۱۹۹۷).
۲-۲-۲-۳ جنبه های فیزیولوژیک
براساس پژوهش های انجام شده به نظر می‌رسد که در بین مراکز مغزی، دسته ی تارهای جلویی میانی (ام- اف - بی)، سپتال و کرمینه مخچه که با سپتال رابطه دارد، می‌تواند در تجربه ی هیجان شادی، نقش داشته باشد. به علاوه، نقش هسته های دمی‌(بخشی از هیپوتالاموس و تالاموس) در تجربه ی هیجان شادی، تأیید شده است (خداپناهی، ۱۳۸۷). همچنین نتایج پژوهش های اخیری که در این زمینه انجام شده اند، نشان می‌دهند که قشر پیش پیشانی نیمکره ی چپ مغز،‌ به هنگام تجربه ی هیجان شادی، فعالیت قابل توجهی دارد. این یافته ها نشان می‌دهند که این قسمت از مغز با فرایند کاهش و بهبود هیجانات منفی نیز ارتباط داشته و فعالیت آن توسط بعضی از اعمال ارادی در جهت کاهش هیجانات منفی، قابل افزایش است (کامپتون و هافمن، ۲۰۱۳).
۲-۲-۲-۴ جنبه های شناختی
در مورد جنبه های شناختی هیجان شادی، آنچه که مورد توافق نظر نظریه پردازان هیجانات مثبت است، این است که این بعد، عمدتاً به ارزشیابی شناختی در مورد رضایت از حیطه های مختلف زندگی، اشاره دارد (کار، ۲۰۰۵). رضایت از زندگی، محصول ارزیابی فرد از کارکرد و شرایط زندگی خود است، به گونه ای که کیفیت این ارزیابی، به استانداردها و معیارهای هرفرد، مربوط می‌شود (وایتنک و همکاران^[۸۵]، ۲۰۰۴). بنابراین تحقق بعد شناختی هیجان شادی، هنگامی‌اتفاق می‌افتد که فرد براساس معیارهای درونی شده ی خود، ارزیابی مثبتی از کل زندگی و حیطه های اختصاصی آن داشته باشد و تجارب زندگی خود را در مجموع، خوب، معنادار و ارزشمند، تلقی کند (کالاهان، ۲۰۱۱). براین اساس، شادی یک مفهوم ذهنی است و هرکسی خود، بهترین قضاوت کننده در مورد سطح شادی خویش است. به همین دلیل است که به صرف وجود یا عدم وجود شرایط مثبت بیرونی و مادی نمی‌توان در مورد سطح شادی افراد، اظهار نظر قطعی کرد. این احتمال وجود دارد که افرادی با شرایط و امکانات محیطی محدود، سطح شادی بالایی را تجربه کنند و برعکس، افرادی حتی با فراهم بودن شرایط و امکانات مناسب، سطح مناسبی از شادی را تجربه نکنند. در واقع علت این تفاوت ها به ارزشیابی های شناختی افرد در رابطه با رضایت از حیطه های مختلف زندگی و نیز رضایت از کلیت زندگی خویش، مربوط می‌شود (کسبیر و داینر، ۲۰۰۸).
۲-۲-۲-۵ جنبه های اجتماعی
براساس مطالعات انجام شده در زمینه ی شادی، نمی‌توان این هیجان را در خارج از یک بافت بین فردی، تبیین نمود. میزان بالاتر اجتماعی شدن و همکاری بین فردی، از جمله مواردی است که همواره با سطوح بالاتر شادی همراه است. پژوهش ها نشان می‌دهد که کمیت و مهمتر از آن، کیفیت روابط بین فردی دوستانه، به طور مثبتی با شادی همبستگی داشته و احساس تنهایی، به طور قوی با افسردگی همبستگی دارد. اهمیت این موضوع تاحدی است که حتی مطرح شده است که روابط اجتماعی رضایت بخش، می‌تواند مهمترین منبع شادکامی‌محسوب شود (کسبیر و داینر، ۲۰۰۸). برای این یافته های پژوهشی، تبین های مختلفی مطرح شده است که سه مورد از مهمترین آن ها عبارتند از (کار، ۲۰۰۵):
۱- افراد شاد در نظر دیگران جذاب تر به نظر می‌رسند و به همین دلیل، بیشتر احتمال دارد که توسط دیگران برای روابط بین فردی و تعاملات اجتماعی، انتخاب شوند. همچنین افراد شاد، نسبت به افراد افسرده و ناشاد، که یبشتر بر خودشان متمرکز هستند و کمتر تمایل به درگیری با مسائل دیگران دارند، بیشتر تمایل دارند که به طور یاریگرانه با دیگران ارتباط برقرار نمایند و به آن ها کمک کنند.
۲- هر انسانی به لحاظ روانشناختی، نیازی اساسی به پیوند داشتن با دیگران دارد، لذا ارتباطات مطلوب با دیگران به دلیل تأثیر مثبتی که بر ارضای یکی از مهمترین نیازهای انسان می‌گذارد، به افزایش احساس رضایت و شادی منجر می‌شود. این موضوع در بسیاری از نظریه های مطرح شخصیت و روان درمانی همچون نظریه ی مزلو (شولتز؛ ترجمه ی خوشدل، ‌۱۳۸۵) و واقعیت درمانی گلاسر (اوندرا و گرینوالت^[۸۶]، ۲۰۰۷؛ گلاسر؛ ترجمه ی رحمانیان، ۱۳۸۵) بسیار مورد تأکید قرار گرفته است. درواقع بین شادی و روابط بین فردی، یک رابطه دوجانبه وجود دارد، به طوریکه از یکسو شادی به تجربه ی ارتباطات مؤثر کمک می‌کند و از سوی دیگر، ارتباطات مؤثر به افزایش شادی منجر خواهند شد.
۳- ارتباطات مؤثر با دیگران، شبکه ی حمایت اجتماعی مطلوبی را برای فرد تأمین می‌کند که می‌تواند با کمک به حل مسائل مختلفی که فرد با آن رو به رو می‌شود، به حفظ و تداوم احساس شادی کمک نماید.
۲-۲-۲-۶ جنبه های اقتصادی
ارتباط پول و درآمد، با شادی قابل انکار نیست، زیرا تحقق بسیاری از نیازهای اساسی انسان، همچون نیاز به غذا، امنیت، سرپناه و مواردی از این قبیل در گروی تأمین مناسب منابع مالی است (فرانکلین، ۲۰۱۰). این موضوع در دیدگاه صاحب نظرانی همچون گلاسر (گلاسر؛ ترجمه ی رحمانیان، ۱۳۸۵) و مزلو (شولتز؛ ترجمه ی خوشدل، ۱۳۸۵) که به بررسی نیازهای اساسی انسان پرداخته اند، نیز مورد تأکید است . البته باید توجه داشت که این به معنای آن نیست که ثروت، به عنوان یک منبع و عامل ایجاد کننده ی شادی محسوب می‌شود. بسیاری از افراد ناشاد هستند که هیچ مشکلی از جانب منابع مالی ندارند و اضافه شدن ثروت و دارایی، نمی‌تواند باعث افزایش شادی آن ها شود. بنابراین می‌توان گفت ثروت و دارایی، تاحدی که بتواند نیازهای اساسی انسان را برطرف نماید، می‌تواند تا حد زیادی شرایط لازم برای تجربه ی هیجان شادی را فراهم آورد، ولی لزوماً به شادی منتج نخواهد شد (فرانکلین، ۲۰۱۰). نتایج پژوهش های مختلف نیز نشان می‌دهد که میزان ارتباط بین ثروت و شادی بسیار پایین است (سلیگمن، ۲۰۰۲).
۲-۲-۲-۷ جنبه های هیجانی
یکی از نخستین نظریه پردازی های اختصاصی در مورد جنبه ی هیجانی شادی، که امروزه مورد توافق نظریه پردازان و پژوهشگران روانشناسی شادی قرار دارد، نظریه ی برادبرن^[۸۷] است که در اواخر دهه ی ۱۹۷۰ مطرح شد. براساس نظریه ی برادبرن، شادی به عنوان یک حالت تعادل هیجانی بین دو دسته هیجانات منفی و هیجانات مثبت، قلمداد می‌شود. بر این اساس، تجربه ی شادی، هنگامی‌تحقق می‌یابد که از یکسو هیجانات منفی در کمترین سطح ممکن تجربه شوند و از سوی دیگر هیجانات مثبت، به میزان قابل توجهی تجربه گردند (اشموتکین^[۸۸]، ۲۰۰۵). در میان هیجانات مثبت مرتبط با شادی، هیچ هیجانی به اندازه ی هیجان لذت، مورد تأکید قرار نگرفته است. امروزه این موضوع مورد توافق نظریه پردازان و پژوهشگران حیطه ی هیجانات مثبت است که هیجان لذت، جزئی تفکیک ناپذیر از هیجان شادی محسوب می‌شود و به عنوان مولفه ی هیجانی شادی به حساب می‌آید (دوک ورث، استین و سلیگمن^[۸۹]، ۲۰۰۵).
۲-۲-۳ هیجان لذت
۲-۲-۳-۱ ریشه های تحولی
ریشه های تحولی هیجان لذت نسبت به هیجان شادی، در متون مربوط به روانشناسی تحول، کمتر مورد بحث قرار گرفته است. شاید دلیل این امر، این باشد که اساساً لذت به عنوان مولفه ی هیجانی شادی، محسوب می‌شود و لذا می‌توان ریشه های تحولی شادی در بعد هیجانی را به نوعی به عنوان تحول هیجان لذت نیز در نظر گرفت (آرگایل؛ ترجمه ی گوهری انارکی، ۱۳۸۳).
لذت نیز همچون شادی از جمله هیجان های نخستین محسوب می‌شود (خداپناهی، ۱۳۸۷) که به اشکال مختلف، از بدو تولد، جلوه های مختلف‌آن قابل مشاهده است. این نشانه ها که جهان شمول هستند، معمولاً در طول دوره ی نوباوگی به صورت حالت انبساط عضلانی و بستن چشم ها در هنگام ارضای نیازهای فیزیولوژیک مانند تغذیه شدن، قابل مشاهده هستند (ماسن و همکاران؛ ترجمه ی یاسایی، ۱۳۸۷). با این حال، هیجان لذت در دوره های بعدی تحول، در همین سطح جسمانی باقی نمی‌ماند و به موازات رشد جنبه های شناختی، لذت های پیچیده تری که تحت تأثیر حواس فیزیولوژیک نیستند نیز پدیدار می‌شود که تحت عنوان لذت های برتر شناخته می‌شود (کار، ۲۰۰۵).
۲-۲-۳-۲ جنبه های فیزیولوژیک
پژوهش های نوروپسیکولوژی در مورد هیجان لذت، تاکنون بسیاری از جنبه های فیزیولوژیک مربوط به این هیجان را به خوبی شناسایی کرده اند. بویژه در بعد لذت های حسی، انتقال دهنده های عصبی خاصی در ارتباط با هیجان لذت، مشخص شده و مناطق مغزی مرتبط با این هیجان، دقیقاً شناسایی شده اند. در میان انتقال دهنده های عصبی، نقش دوپامین و سروتونین در تجربه ی هیجان لذت، بسیار برجسته است. همچنین پپتیدهای شبه افیونی که شامل آندروفین ها، آنکفالین ها و دینورفین ها می‌شود، علاوه بر اثر تسکینی و ضددرد، در تجربه ی هیجان لذت نیز نقش دارند (حائری روحانی، ۱۳۸۶).
در میان مناطق مغزی، نقش بعضی از ساختارهای دستگاه کناری و بویژه شکنج زاویه ای و سپتال، در رابطه با تجربه ی لذت های بدنی همچون لذت جنسی، مورد تأکید قرار گرفته است. همچنین مشخص شده است که هیجان های مثبتی همچون لذت، بیشتر در نیمکره ی چپ، مورد بررسی قرار می‌گیرند (خداپناهی، ۱۳۸۸). علاوه بر مواردی که ذکر شد، مشخص شده است که بعضی از هورمون ها از جمله هورمون اکسیتوسین^[۹۰] نیز در تجربه‌ی لذت، نقش اساسی دارد (کامپتون و هافمن، ۲۰۱۳).
۲-۲-۳-۳ جنبه های غریزی
یکی از مهمترین منابع هیجان لذت، در بعد جسمی، ارضای نیازهای غریزی همچون خوردن و میل جنسی است (آرگایل؛ ترجمه ی گوهری انارکی و همکاران، ۱۳۸۳). این شکل از هیجان لذت، بویژه از دیدگاه تکاملی، بسیار حائز اهمیت است، زیرا تجربه ی لذتی که با ارضای نیازهای اساسی غریزی همراه است، افراد را به فراهم کردن شرایطی که به ارضای این نیازها بیانجامد برمی‌انگیزد که نتیجه ی آن، حفظ بقای آن ها خواهد بود (خداپناهی، ۱۳۸۸).
۲-۲-۳-۴ جنبه های شناختی
اگرچه جنبه های فیزیولوژیک و جسمی، جزئی اساسی از هیجان لذت هستند، اما لذت صرفاً به عنوان یک مولفه ی زیستی و بدنی محسوب نمی‌شود، بلکه اساساً این هیجان به یک حالت ذهنی خوشایند اشاره دارد که با بعضی از حواس و دریافت های بدنی همراه است (اگدن^[۹۱]، ۲۰۰۱). به عبارت دیگر لذت، علاوه بر ابعاد فیزیولوژیک، ابعاد پیچیده ی شناختی را نیز در بر می‌گیرد (پترسون، ۲۰۰۶). البته مطرح کردن بعد شناختی برای هیجان لذت، مانند آنچه که برای هیجان شادی، مطرح شد، به معنی معادل دانستن این دو هیجان نیست. در واقع تفاوت این دو هیجان، در این است که ارزیابی های شناختی مبتنی بر رضایت و خشنودی، یکی از مولفه های اصلی هیجان شادی است، که بدون تحقق آن، نمی‌توان سخن از تحقق هیجان شادی به میان آورد، ولی این مولفه های شناختی، جزء مولفه های اصلی هیجان لذت، محسوب نمی‌شوند، بلکه جزء عوامل تأثیر گذار بر تجربه‌ی این هیجان، محسوب می‌گردند. به همین دلیل است که امکان تجربه ی هیجان لذت، حتی بدون ارزیابی‌های شناختی مثبت، امکان پذیر است. به عنوان مثال، فردی که هیچ ارزیابی شناختی مثبتی از زندگی خود، به طور کلی و در حیطه های مختلف ندارد، با رفتارهایی مثل رابطه جنسی، کشیدن سیگار و مواردی از این قبیل که تجربه ی لذت حسی را فراهم می‌آورند، به طور موقت، هیجان لذت را تجربه خواهد کرد. با این حال، تجربه ی لذت پایدار در بلندمدت و در هردومقوله ی لذت های جسمی‌و برتر، بدون تحقق مولفه های شناختی مثبت و مؤثر، امکان پذیر نخواهد بود (کار، ۲۰۰۵).
۲-۲-۳-۵ جنبه های اجتماعی
به طور کلی رابطه هیجانات مثبت از جمله لذت، با روابط اجتماعی، دو جانبه است. یعنی افرادی که روابط اجتماعی مطلوبی دارند، میزان لذت بیشتری را تجربه می‌کنند و همچنین افرادی که سطح بالاتری از هیجانات مثبت همچون لذت را تجربه می‌کنند، روابط بین فردی مثبت تری دارند (جانسون، ۲۰۰۹). برخلاف هیجانات منفی مانند اضطراب که میزان درگیری افراد را در موقعیت های اجتماعی کمتر می‌کند و ممکن است مخل روابط بین فردی مطلوب شود، هیجانات مثبت مانند لذت، باعث می‌شود که افراد، بدون بازداری و کنار کشیدن از موقعیت های اجتماعی، با جنبه های مختلف موقعیت های بین فردی درگیر شوند و سطح بالایی از توجه و بینش را نسبت به ابعاد مختلف این موقعیت ها داشته باشند. این توجه گسترش یافته به افراد کمک می‌کند تا در موقعیت های اجتماعی، روی ایده ها، اعمال و فعالیت های جدید،گشوده باشند وخلاقیت بیشتری از خود نشان دهند. در نتیجه، این خلاقیت و گشودگی می‌تواند به ارتقاء و گسترش هرچه بیشتر روابط بین فردی ثمربخش و مفید برای سلامت روان منجر شود (کار، ۲۰۰۵).
همچنین روابط بین فردی نیز می‌تواند تأثیر بسزایی در تجربه ی لذت فراهم آورد. براساس نظریه ی انتخاب، بدون داشتن روابط رضایت بخش، تجربه ی هیجانات مثبت، به طور پایدار و در طولانی مدت، امکان پذیر نخواهد بود. زیرا هیجانات مثبت، هنگامی‌حاصل می‌شوند که یک یا چند مورد از نیازهای اساسی انسان، ارضا شده باشد و ارضای مطلوب و مناسب تمام نیازهای انسان حتی نیازهای فیزیولوژیک او، تنها در سایه ی روابط رضایت بخش، امکان پذیر است (اوندرا و گرینوالت، ۲۰۰۷). بنابراین تجربه ی هیجانات مثبت، که به دنبال روابط مطلوب ایجاد می‌شود، نشانگر این است که نیازهای جسمانی و روانشناختی فرد، به خوبی در حال ارضا شدن است و بنابراین سلامت روان او در وضعیت مطلوبی قرار دارد (گلاسر؛ ترجمه ی ملکیان و احمدی، ۱۳۸۶).
۲-۳ سلامت روان
۲-۳-۱ تاریخچه ی سلامت روان
تاریخچه ی نظریه پردازی های منسجم در مورد سلامت روان، به یونان و روم باستان بازمی‌گردد. یکی از نخستین نظریه ها در مورد سلامت و بیماری روانی، نظریه ی بقراط است. او معتقد بود که بدن انسان دارای چهار مایع مهم است به نام های سودا، صفرا، بلغم و خون (دم) که تعادل بین آن ها به منزله ی سلامت روانی و جسمانی و عدم تعادل بین آن ها به معنی بیماری روانی و جسمانی است. اگرچه مدلی که توسط بقراط ارائه شده بود، اساساً یک مدل سلامت بود، اما اکثر نظریه پردازی ها و مباحث مربوط به آن، حول مسائل و آسیب های جسمانی و روانشناختی متمرکز بود. سایر نظریه پردازانی هم که پس از بقراط، موضوع سلامت روان را مدنظر قرار دادند، عمدتاً روی مسائل و مشکلات سلامت روان و به عبارتی بیماری های روانی تمرکز داشتند. این نگرش تا روانشناسی علمی‌قرن بیستم نیز حاکم بود (هالجین و ویتبورن؛ ترجمه ی سید محمدی، ۱۳۸۷).
از زمان تأسیس رسمی‌علم روانشناسی در اواخر قرن نوزدهم، تا ده ها سال، مفهوم سلامت روان، به عنوان یک مفهوم مستقل از بیماری روانی، شناخته نمی‌شد. در واقع بسیاری از نظریه پردازان، به طور آشکار یا ضمنی چنین فرض می‌کردند که سلامت روان به معنای عدم بیماری روانی است (تنگلند^[۹۲]، ۲۰۰۱). بویژه در طی سال های جنگ جهانی دوم و پس از آن، روانشناسی بیش از حد روی مقولات آسیب شناسی روانی متمرکز شد، به طوریکه مشخصه ی اصلی روانشناسی، تشخیص و درمان اختلالات روانی در همکاری با متخصصین روانپزشکی بود (فیرس و ترال؛ ترجمه ی فیروزبخت، ۱۳۸۸). حتی در حیطه های پژوهشی، چه در مورد کودکان و چه در مورد بزرگسالان، اقبال پژوهشگران روانشناسی عمدتاً به سمت مقولات آسیب شناسی روانی و عوامل تأثیر گذار بر مسائل و اختلالات روانشناختی و یا درمان آن ها بود (سلیگمن؛ ترجمه ی کلانتری و همکاران، ۱۳۹۰).
در طول سال هایی که نگرش آسیب شناسی روانی بر علم روانشناسی، حاکم بود، چندین جریان نظریه پردازی سعی کردند تا تمرکز افراطی برمسائل و مشکلات روانشناختی به جای مقولات سلامت روان را به چالش بکشند. نظریه پردازانی همچون مزلو، راجرز و فرانکل، با نظریات متفاوت و متحولانه ی خود، گام بزرگی در جهت شکستن این جریان غالب، برداشتند (ساپینگتون؛ ترجمه ی حسین شاهی برواتی، ۱۳۸۷)، اما این نظریات نیز موفق به ایجاد یک جنبش علمی- پژوهشی مستقل در حیطه ی سلامت روان نشدند. علت این امر، آن بود که این نظریات، به طوراختصاصی مفهوم سلامت روان را به عنوان یک مفهوم مستقل، مورد بحث و بررسی قرار ندادند. همچنین بعضی از این نظریات همچون نظریه ی مزلو، بیشتر متمرکز بر افرادی بود که در اوج سلامت روان بودند و کمتر به درجه ی عمومی‌سلامت روان که در مورد اکثریت مردم، مصداق داشته باشد، پرداختند (تنگلند، ۲۰۱۰). با این حال، این نظریات، بستر لازم را برای تمرکز زدایی جریان روانشناسی از مسائل آسیب شناسی محض به سمت مباحث سلامت روان، که در اواخر قرن بیستم تحقق یافت، فراهم نمود. نظریات آنتونوسکی^[۹۳] در دهه ی ۱۹۸۰ یک گام مهم در جهت این تحول محسوب می‌شد. او مطرح می‌کرد که هدف درمان های روانشناختی، باید به جای تمرکز بر رفع نشانه های آسیب شناسی، ارتقاء توانایی های مقابله ای و مهارت های مؤثر در سلامت روان،‌ در جمعیت عمومی‌باشد (مک دونالد، ۲۰۰۶). این نظرات او به نوعی مقدمه ساز شکل گیری رویکرد روانشناسی مثبت، در اواخر دهه ی ۱۹۹۰ بود (گلانز و شوارتز، ۲۰۰۸).
با ایجاد جنبش روانشناسی مثبت توسط سلیگمن، موج جدیدی از جریان علمی‌و پژوهشی ایجاد شد که موضوع سلامت روان و افراد فاقد اختلالات روانی را به طور مستقل از مبانی آسیب شناسی روانی، مد نظر قرار داد. سلیگمن بیان کرد که هدف علم روانشناسی، لزوماً درمان اختلالات روانی نیست، بلکه توانمندسازی جمعیت عمومی‌به منظور پیش گیری از ناراحتی های روان شناختی، هدفی است که اهمیت آن کمتر از پرداختن به مقولات آسیب شناسی و درمان نیست (سلیگمن؛ ترجمه ی کلانتری و همکاران، ۱۳۹۰). تحت تأثیر این موج جدید در روانشناسی، امروزه بین نظریه پردازان و پژوهشگران سلامت روان، دیگر این موضوع مورد توافق عمومی‌است که سلامت روان، به معنی فقدان اختلال روانی نیست (مک دونالد، ۲۰۰۶).
۲-۳-۲ مولفه های سلامت روان
امروزه این بحث در بین پژوهشگران و نظریه پردازان سلامت روان، مطرح است که سلامت روان را نیز می‌توان همانند اختلالات روانی، در چارچوب یک نشانگان^[۹۴] مطرح کرد. به عبارت دیگر، سلامت روان نیز به حالتی اطلاق می‌شود که براساس آن، مجموعه ی مشخصی از علائم، در سطحی مشخص و برای دوره ی زمانی مشخصی، تحقق می‌یابند و منجر به عملکرد فیزیولوژیک، روانشناختی و اجتماعی متمایزی می‌شوند. بعضی از نظریه پردازان و پژوهشگران، معتقدند که بسیاری از مولفه ها و مفاهیم مرتبط با مفهوم خوب بودن ذهنی^[۹۵] می‌تواند به عنوان مجموعه نشانگان منعکس کننده ی سلامت روان، در نظر گرفته شود (کیس و لوپز^[۹۶]، ۲۰۰۲). داینر و کسبیر (۲۰۰۷) خوب بودن ذهنی را به عنوان قضاوت شناختی افراد در مورد رضایت از زندگی خود، و ارزیابی عاطفی آن ها از خلق و هیجاناتشان تعریف می‌کنند. همانطور که از این تعریف، مشخص است، مفهوم سازی خوب بودن ذهنی، بسیار مشابه مفهوم سازی شادی است. حتی پیشگامان مطالعات خوب بودن ذهنی همچون داینر، نیز این دو مفهوم را تقریباً معادل یکدیگر می‌دانند (داینر ، سوه، لوکاس و اسمیت^[۹۷]، ۱۹۹۹؛ لیوبومیرسکی، کینگ^[۹۸] و داینر، ۲۰۰۵؛ لیوبومیرسکی، شلدون و اشکید، ۲۰۰۵).
براساس پژوهش های متعدد انجام گرفته در زمینه ی خوب بودن ذهنی و سلامت روان، کیس (۲۰۰۷) ملاک های ۱۳ گانه ای را برای سلامت روان معرفی می‌کند که تحقق آن ها در یک فرد، می‌تواند به معنی بهره مندی مطلوب او از سلامت روان باشد. البته همانند آنچه که در مورد اختلالات روانی مطرح می‌شود، نگاه به سلامت روان، نباید صرفاً محدود به رویکرد طبقه بندی^[۹۹] و همه یا هیچ باشد، بلکه باید رویکرد پیوستاری^[۱۰۰] نیز در نظر گرفته شود. به عبارت دیگر، این ۱۳ مولفه، به صورت همه یا هیچ در افراد وجود ندارند، بلکه هرفردی ممکن است به میزانی از هریک از آن ها بهره مند باشد. براین اساس می‌توان گفت هنگامی‌که این مولفه ها حداقل در حد متعادل و متوسطی تحقق یابند، می‌توان از تحقق سلامت روان، سخن گفت. بنابراین حتی افرادی که دارای اختلال روانی تشخیص داده نمی‌شوند، خود می‌توانند در دو طبقه ی دارای سلامت روان و فاقد سلامت روان، قرار گیرند. این مولفه های ۱۳ گانه در جدول ۱-۲ ارائه شده اند (کیس، ۲۰۰۷).
جدول ۱-۲ مولفه های ۱۳ گانه ی سلامت روان براساس طبقه بندی ارائه شده توسط کیس (۲۰۰۷)

• 1. 1. فولیکول پیش انترال

   

   

با تسریع رشد فولیکول در پی بزرگ‌شدن اووسیت و احاطه شدن آن توسط یک غشا (زونا پلوسیدا^[۶۰]) فولیکول وارد مرحله پیش انترال می‌گردد. سلول‌های گرانولوزا تکثیر شده و چند لایه را به وجود می‌آورند. در همین حین، لایه‌ی تکا به‌تدریج از استرومای اطراف شکل می‌گیرد. این رشد وابسته به گنادوتروپین‌ها بوده و با افزایش تولید استروژن ارتباط دارد. مطالعات مولکولی نشان می‌دهند که تمام سلول‌های گرانولوزای فولیکول‌های بالغ از سه سلول پیش‌ساز مشتق می‌شوند (Hillier, 1991).
سلول‌های گرانولوزای فولیکول‌های پیش انترال این قابلیت را دارند که هر سه گروه استروئیدها را سنتز کنند؛ با این حال تولید استروژن‌ها توسط این سلول‌ها به نحو قابل توجهی بیش از تولید آندروژن‌ها یا پروژستین^[۶۱]‌هاست. یک سیستم آنزیمی آروماتاز^[۶۲]، آندروژن‌ها را به استروژن‌ها تبدیل می‌کند؛ این سیستم، یک عامل محدود‌کننده‌ی تولید استروژن توسط تخمدان‌هاست. آروماتیزاسیون^[۶۳] توسط FSH القا یا فعال می‌گردد. اتصال FSH به گیرنده‌ی خود و فعال ساختن آدنیلات سیکلاز^[۶۴] به بیان mRNAهای مختلف منجر می‌گردد. این mRNAها پروتئین‌های مسئول تکثیر، تمایز و فعالیت‌های سلولی را رمزگردانی می‌کنند. به این ترتیب FSH، هم آغازگر استروئیدوژنز در سلول‌های گرانولوزا بوده و هم رشد سلول‌های گرانولوزا را تحریک می‌کند (Sasano et al., 1989).
تا مرحله‌ی پیش انترال، گیرنده‌های اختصاصی FSH بر روی سلول‌های گرانولوزا قابل تشخیص نیستند. فولیکول‌های پیش انترال برای آروماتیزه کردن آندروژن‌ها و تولید محیط استروژنی خود نیازمند حضور FSH هستند. به این ترتیب تولید استروژن توسط تعداد گیرنده‌های FSH محدود می‌گردد. تجویز FSH غلظت گیرنده‌های آن را بر روی سلول‌های گرانولوزا افزایش و کاهش خواهد داد (تنظیم افزایشی (Up-rgulation) و تنظیم کاهشی (Down-regulation)). این اثر، تحت تنظیم فاکتورهای رشد است. گیرنده‌های FSH به سرعت به غلظتی حدود ۱۵۰۰ گیرنده به ازای هر سلول گرانولوزا می‌رسند (Schipper et al., 1998).

FSH از طریق سیستم G پروتئینی آدنیلات سیکلاز عمل می‌کند. این سیستم در معرض تنظیم کاهشی و کنترل توسط فاکتورهای زیادی است، از جمله سیستم میانجی کلسیم ـ کالمودولین^[۶۵]، هر چند استروئیدوژنز در فولیکول‌های تخمدان عمدتاً تحت تنظیم گنادوتروپین‌هاست، اما چندین مسیر پیام‌رسانی وجود دارد که به جز گنادوتروپین‌ها به فاکتورهای دیگر نیز واکنش نشان می‌دهند. به جز سیستم آنزیمی آدنیلات سیکلاز، این مسیرها عبارتند از: کانال‌های یونی، گیرنده‌های تیروزین کینازی^[۶۶] و سیستم‌ فسفولیپازی^[۶۷] پیامبرهای ثانویه. این مسیرها توسط فاکتورهای زیادی تنظیم می‌گردند. از جمله: فاکتورهای رشد، اکسید نیتریک^[۶۸]، پروستاگلاندین‌ها^[۶۹] و پپتیدهایی مانند GnRH، آنژیوتانسین II^[70]، α-TNF^[71] و VIP (پپتید وازواکتیو^[۷۲] روده‌ای). اتصال LH به گیرنده خود در تخمدان نیز با فعال شدن مسیر آدنیلات سیکلاز – AMP حلقوی از طریق مکانیسم G پروتئین همراه است (Ling et al., 1986؛ Xiao et al., 1992).
FSH در کنار استروژن به طور سینرژیستیک^[۷۳]، یک اثر میتوژنیک^[۷۴] را (حداقل در غیر نخستی‌ها) بر روی سلول‌های گرانولوزا اعمال کرده و باعث تکثیر این سلول‌ها می‌شوند. FSH و استروژن در کنار هم موجب افزایش سریع تعداد گیرنده‌های FSH می‌شوند؛ این امر تا حدی ناشی از افزایش تعداد سلول‌های گرانولوزا می‌باشد. حضور اولیه‌ی استروژن در داخل فولیکول، این امکان را فراهم می‌کند تا فولیکول به غلظت‌های به نسبت پایین FSH پاسخ ‌دهد. این پدیده، یکی از عملکردهای اتوکرین استروژن در داخل فولیکول است. با ادامه‌ی رشد فولیکول، سلول‌های گرانولوزا به جمعیت‌های سلولی مختلفی تمایز می‌یابند. به نظر می‌سد چگونگی تمایز توسط موقعیت سلول‌ها نسبت به اووسیت تعیین می‌شود (Urban et al., 1991).
نوعی سیستم ارتباطی در داخل فولیکول وجود دارد. لازم نیست که تمام سلول‌ها دارای گیرنده‌های گنادوتروپین باشند، سلول‌هایی که دارای گیرنده‌ گنادوتروپین هستند می‌توانند پیام را از طریق پیوندگاه‌های شکاف‌دار منتقل کنند. این امر باعث فعال شدن پروتئین کیناز در سلول‌هایی می‌شود که فاقد گیرنده هستند. به این ترتیب علی‌رغم آن که تنها بخشی از سلول‌ها به هورمون متصل می‌شوند، اثر هورمون می‌تواند در سراسر فولیکول اعمال شود. این سیستم ارتباطی باعث عملکرد هماهنگ و هم‌نوا در سراسر فولیکول می‌شود؛ فعالیت این سیستم در جسم زرد نیز ادامه می‌یابد (Zambrano et al., 1995).
نقش آندروژن‌ها در رشد و نمو اولیه فولیکول‌ها پیچیده است. گیرنده‌های اختصاصی آندروژن‌ها نه تنها به عنوان سوبسترای آروماتیزاسیون وابسته به FSH عمل می‌کنند، بلکه در غلظت‌های پایین می‌توانند باعث تقویت بیش از پیش فعالیت آروماتاز شوند. زمانی که سلول‌های گرانولوزا پیش انترال در یک محیط غنی از آندروژن قرار گیرند، بیش‌تر در راستای تبدیل آندروژن‌ها به آندروژن‌های قوی‌تری که در موقعیت ۵-α احیا شوند و در واقع، فعالیت آروماتاز را مهار می‌کنند. این آندروژن‌ها، اثر FSH را نیز در القای تشکیل گیرنده‌های LH مهار می‌کنند؛ این امر یکی دیگر از گام‌های اساسی در رشد و نمو فولیکول است (Sasano, 1994).
سرنوشت فولیکول پیش انترال در موازنه‌ای ظریف است. آندوروژن‌ها در غلظت‌های پایین‌، آروماتیزاسیون خود را تقویت کرده و در تولید استروژن شرکت می‌کنند. در غلظت‌های بالاتر، ظرفیت محدود آروماتیزاسیون اشباع شده و فولیکول، آندروژنیک و نهایتاً دچار آترزی می‌شود. رشد و نمو فولیکول تنها در صورتی پیشرفت می‌کند که هنگام ظهور آن، سطح FSH بالا و سطح LH پایین باشد. فولیکول‌هایی که در انتهای فاز لوتئال یا اوایل چرخه بعد ظاهر می‌شوند از بخت خوبی برخوردار هستند، زیرا در این محیط، آروماتیزاسیون در سلول‌های گرانولوزا می‌تواند فرایند غالب باشد. موفقیت فولیکول در گرو قابلیت آن در تبدیل یک محیط آندروژن ـ غالب به یک محیط استروژن ـ غالب است (Bicsak et al., 1986).

• فولیکول انترال

تحت اثر سینرژیستیک استروژن و FSH، تولید مایع فولیکولی افزایش می‌یابد. این مایع در فضای بین سلول‌های گرانولوزا تجمع پیدا می‌کند. در نهایت این فضاها به هم پیوسته و یک حفره را تشکیل می‌دهند. این امر به موازات انتقال تدریجی فولیکول به مرحله انترال صورت می‌گیرد. تجمع مایع فولیکولی، ابزاری را فراهم می‌کند که اووسیت و سلول‌های گرانولوزای پیرامون آن می‌تواند از طریق آن در یک محیط اندوکرین اختصاصی پرورش یابند. در این هنگام، سلول‌های گرانولوزای احاطه‌کننده‌ی اووسیت، کومولوس اووفروس^[۷۵] خوانده می‌شوند. تصور می‌شود تمایز این سلول‌ها، پاسخی در برابر سیگنال‌های نشأت گرفته از اووسیت باشد. مایع فولیکولی، غنی از هورمون‌ها، فاکتورهای رشد و سیتوکین‌ها^[۷۶] بوده و محیطی را فراهم می‌آورد که برای رشد و بلوغ منظم اووسیت و سلول‌های اطراف آن ضروری است (Richards et al., 1987).
در حضور FSH، استروژن تبدیل به ماده‌ی غالب در مایع فولیکولی می‌شود. برعکس، در غیاب FSH، غلبه با آندروژن‌هاست. به‌طور طبیعی، LH تا اواسط چرخه در مایع فولیکولی وجود ندارد. چنانچه سطح LH پیش از موعد در پلاسما و مایع انترال افزایش یابد، فعالیت میتوزی سلول‌های گرانولوزا کاهش یافته، تغییرات دژنراتیو^[۷۷] به وقوع پیوسته و سطح آندروژن‌ها در داخل فولیکول افزایش می‌یابد. به این ترتیب، غلبه FSH و استروژن برای برقرار ماندن جمعیت سلول‌های گرانولوزا و ادامه‌ی رشد فولیکول ضروری است. آن دسته از فولیکول‌های انترال که دارای بالاترین میزان تکثیر سلول‌های گرانولوزا هستند، دارای بالاترین غلظت‌های استروژن و پایین‌ترین نسبت‌های آندروژن به استروژن هستند. احتمال این که این دسته از فولیکول‌ها میزبان یک اووسیت سالم باشند، بیش‌تر است. محیط آندروژنی، تکثیر سلول‌های گرانولوزا (در اثر القای استروژن) را آنتاگونیزه^[۷۸] می‌کند و چنانچه این محیط، پایدار بماند تغییرات دژنراتیو در اووسیت شروع خواهد شد (Xia et al., 1992).
غلظت استروئیدهای موجود در مایع فولیکولی هزاران برابر پلاسما می‌باشد؛ این مسئله نشان‌دهنده‌ی ظرفیت عملکردی سلول‌های گرانولوزا و تکای پیرامون اووسیت است. سنتز هورمون‌های استروئیدی در داخل فولیکول، به لحاظ عملکردی در دو بخش جداگانه صورت می‌گیرد که اصطلاحاً سیستم دو سلولی نامیده می‌شود (Wildt et al., 1981).

این چشمه در منطقه بینی گاو واقع شده است. وجه تسمیه آن به این علت است که از درون سلسله کوهی به ارتفاع حدود ۴۰۰۰متر فوران میکند و محل جوشش آن دو سوراخی است که از دور به شکل بینی گاو می باشد. آبی که از آن فوران میکند بدون صدا و دارای کف فراوان و کاملا سفید میباشد و به همین علت به سفیداب نیز مشهور است به همین جهت کل این منطقه را بینی گاو می گویند.^[۹۳]

چشمه شاه غار

این چشمه نیز در نزدیکی شینینه پژندور ورس قرار دارد و از بین یک غار جوشش دارد که یکی از چشمه های جالبی است که در هفته، دو روز آب آن خشک می شود و در بقیه روز ها آب آن بسیار زیاد و به اندازه دو آسیاب آب می باشد.^[۹۴]

ه. هفت چشمه

این چشمه جذاب در منطقه دهسرخک ابتدای دره چاشت شهرستان یکاو لنگ قرار دارد.^[۹۵]

و. چشمه جوشنک سرقل

در منطقه سر قل یکاولنگ در منطقه جوشنک یک چشمه معروف و بسیارعمیق است.^[۹۶]

ز. چشمه چهل تن

درمنطقه کهمرد در دره آجر چشمه آب عظیم از درون یک صخره بیرون می زند که مقدار ده الی چهارده آسیاب سنگ تخمین زده میشود. محمد ایوب الحاسب از نویسندگان قرن چهارم هجری دروصف آن چنین مگوید: دیگر به حد بامیان چشمه ای است بزرگ وابی از وی همی آید و آوازی از آن بیروون آید پنداری صدای رعد است و هرگز نبود که آن آب نجوشد به نهیب و آن بانگ نکند به هول.^[۹۷]
امااکنون در اثر زلزله ۱۹۵۶ میلادی این چشمه از آن حالت خارج شده و آب از چند جای صخره بیرون می آید و دیگر غرش ندارد.^[۹۸]

چشمه های آب گرم

الف. چشمه آب گرم رزک^[۹۹]

این چشمه در منطقه شیو قل ورس در قریه رزک کنار رود خانه قرار دارد.آبی که از این چشمه می جوشد در تمام فصول سال، گرم است.

ب. چشمه آب گرم شهیدان^[۱۰۰]

در منطقه قسمت غربی منطقه شهیدان بامیان در بالای تپه که از آهک تشکیل شده، آبی می‌جوشد که بسیار شور است؛ مردم جهت امراض پوستی و جلدی به آنجا رفته استحمام می کند.

ج. چشمه آب گرم خواجه علی^[۱۰۱]

مسیر بامیان-شهیدان در منطقه خواجه علی چشمه ای وجود دارد که آب آن بسیار گرم است، آب چشمه املاحی دارد که لباس را بدون مواد شوینده تمیز میکند.

د. چشمه دهن سرداق^[۱۰۲]

در انتها یزارین یکاولنگ نزدیک قریه «دهن سرداق» تپه ای از آهک وجود دارد که اژدر میگویند. از روی آن تپه آب شوری میجوشد که مردم محلی برای مداوای امراض پوستی از آن استفاده میکند.

ه. چشمه آب گرم پای موری^[۱۰۳]

این چشمه آب گرم و آب معدنی که در پای موری دره کالو قرار دارد، دارای خاصیت طبی میباشدو مسافران که در گذشته مسافتهارا پیاده میپیمودند، برای رفع خستگی و کوفتگی بدنشان در این چشمه حمام می‌کردند، و همچنین آب این چشمه برای امراض پوستی مفید است.چشمه های آب گرم بامیان، خصوصا چشمه آب گرم
کالو شهرت بسیار زیادی دارند، بخاطر این که یشتر آنها در مسیر جادههای پرتردد مثل جاده ابریشم واقع شده‌اند.

و. چشمه آب گرم پشته غرغری^[۱۰۴]

در منطقه شیبر پشته غرغری شهرستان پنجاب، چشمه آب گرمی وجود دارد که دمای آن حدود ۲۴-۳۵درجه سانتیگراد میباشد، به اندازه سه آسیاب آب از این چشمه خارج می‌شود.

ز. چشمه آب گرم خواجو مارو^[۱۰۵]

در تگاب برگ سفلی پنجاب، چشمه آب گرمی وجود دارد که آب آن شور است. این چشمه برای امراض پوستی مفید است، و مقدار جریان آب آن یک اسیاب آب است.

ح. چشمه آب گرم دره علی یکاولنگ^[۱۰۶]

در منطقه زیارت دره علی یکاولنگ چشمه آب گرمی وجود دارد که به نقل اهل محل هیچ نوع شامپو صابون در آن کف نمیکند و برای تمیزی لباس نیاز به هیچ شوینده‌ای نیست و آب این چشمه برای امراض پوستی بسیار مفیداست و دمای این چشمه بسیار بالا است.

ج/۳ . معادن^[۱۰۷]

در بامیان معادن بسیار زیادی وجود دارند که بسیار از آنها هنوز کشف نشده‌است و تعدادی که کشف شده نیز زیاد است، که در گذشته نیز به داشتن معدن غنی مشهور بوده است، شیروانی (سیاح قرن ۱۱و ۱۲ هجری) می نویسد:« معدن فلزات نفیس و گیاهان کمیاب در آن دیار بسیار میباشد »^[۱۰۸]
که به مهمترین آنها اشاره می‌شود.
۱٫معدن بزرگ آجه گگ بامیان در کوتلی به همین نام قرار دارد که جزء معادن مهم آسیای مرکزی محسوب میشود و حدود ۸۰در صد آهن دارد. بر اساس آمارهای موجود، این معدن نزدیک به دو میلیارد تن آهن را در خود جا داده است.^[۱۰۹]
۲٫ذغال سنگ خشک‎چه کرمان در ولسوالی پنجاب^[۱۱۰]

3. 3. ذغال سنگ در
      ولسوالی یکاولنگ^[۱۱۱]

3. 3. ذغال سنگ ولسوالی سیغان (در مناطق سنگ کاریز، خواجه گنج بیگل و کوشک)^[۱۱۲]

۵٫معدن سرب روستای گنده کوتل(گردنه) نورکه در منطقه سیاه دره یکاولنگ^[۱۱۳]
۶٫معدن گچ کرمان پنجاب در قریه بارشتوگگ^[۱۱۴]
۷٫معدن نمک در سیاه دره یکاولنگ^[۱۱۵]
۸٫معدن گچ در منطقه مهر و تره پس پنجاب^[۱۱۶]

ه . جغرافیای سیاسی بامیان

بنابر اساطیر بامیان بناکرده قوم عاد است.^[۱۱۷] بنابر این گزارش اسطوره ای، بانی بامیان فردی از اقوام سامی است. پیدا است که این اسطوره در دوره اسلامی و پس از گسترش حاکمیت مسلمانان سامی نژاد در شرق، ساخته و یافته شده است. ولی تاریخ بامیان به اوایل دوران کوشانیان یعنی قرن اول میلادی باز میگردد که آیین بودا را تا نواحی شمالی هندوکش گسترش داد^[۱۱۸].
وضعیت سیاسی بامیان به عنوان بخشی از آیالات شرقی نجد ایران، عمدتاً تابع دولت های بزرگ حاکم بر نجد ایران بوده است، چه در دوران اسطوره‌ای نظیر دوران پیشدادیان و کیانیان و چه در دوران نارنجی، عصر مادها(۵۵۰-۷۲۰ق م) که احتمالاً قلمرو آنان از عصر هووخشتر(۵۸۴-۶۳۳ق م ) سومین پادشاه مادها، به سوی شرق ایران گسترش یافت و سراسر اقوام ایرانی را تحت حاکمیت خود قرار داد، و مانند دولت هخامنشیان(۳۳۰-۵۵۹ق م) که قلمرو آنان از نجد ایران بسیار فراتر رفت و نیز در دوران حاکمیت اسکندر و سلوکی ها(۱۲۹-۳۳۰ق.م.) و دولت یونانی بلخ و سپس اشکانیان.^[۱۱۹]
آنچه در این میان نقطه عطفی در وضعیت سیاسی آیالات شمال شرقی ایران و از جمله منطقه بامیان محسوب میشود، روی کار آمدن دولتی از اقوام زرد پوست د رحدود هفتاد سال قبل از میلاد تحت عنوان دولت کوشانی است.
چنانکه در جغرافیای انسانی منطقه اشاره خواهد شد، در پی تهاجمات هون های مستقر در شمال دیوار چین به اقوام بوئه چی و تهاجمات بوئی چی به سکاهای حوزه جیحون، مخلوطی از اقوام بوئه چی و سکاهای تورانی سرازیر جنوب سیحون و آیالات شرق و شمال افغانستان کنونی شدند و دولت کوشان در اواسط قرن اول پیش از میلاد از دل اقوام بوئه چی سربرآورد، دولتی که طی چند قرن با دولتهای ایران برسر حاکمیت بر این آیالت در جنگ و ستیز بودند. در آن زمان دولت اشکانی نیز در اوج قدرت بود و در نتیجه جنگهای سختی میان پادشاهان این سلسله و سکاها و بوئه چی ها در جریان بود.^[۱۲۰]

اکنون پس از شناخت از تعریف پروژه عمرانی، به تعریفی از ساخت و ساز شهری می پردازیم:
به مجموعه ای از فعالیت ها در رشته های مهندسی عمران، معماری، شهرسازی و تاسیسات که برای آماده نمودن یک ساختمان، سازه و یا ساختگاه در محدوده شهری جهت برآورده نمودن نیازهای ارتباطی، حرفه ای و اقامتی شهروندان و تحت ضوابط خاص شهری ساخته شود، اطلاق می گردد.

مراحل انجام تحقیق
طبق کلیت اشاره شده، مراحل زیر برای دستیابی به اهداف تحقیق انجام گرفته است:
تعیین عوامل موثر بر بهره وری در صنعت ساخت و ساز شهری سه دسته می شوند.
الف) تحقیقات مشابهی که در گذشته صورت گرفته است.
مطالعات کتابخانه ای: مطالعه کتب و مقالات سمینارهای داخلی و بین المللی و ترجمه مقالات لاتین از مجلات معتبر، پایان نامه ها و استفاده از سایت های اینترنتی.
ب) بررسی و تحلیل مستندات فنی پروژه ها و کارگاها.
مستنداتی که در هنگام انجام پروژه ها و یا پس از اتمام آنها ثبت و بایگانی می شود و یا در اختیار کارشناسان قرار می گیرد.
نظر کارشناسان، خبرگان و اساتید دانشگاهی
استفاده از پرسشنامه و نظر خواهی از عوامل دخیل(کارفرما، مشاور و پیمانکار) با بهره گرفتن از ابزارهای پرسشنامه، مصاحبه، مشاهده و بررسی اسناد و مدارک.
دسته بندی عوامل بر اساس فاز اجرایی چرخه حیات پروژه در قالب استاندارد PMBOK 2012
در این نوع دسته بندی عوامل با یک نظم و ترتیب منحصر به فردی دسته بندی می شوند. سپس در قالب پرسشنامه ای که سئوالات درج شده در آن بر اساس مقیاس ۵ گزینه ای لیکرت است، قرار
می گیرد.
تعیین میزان تاثیر عوامل موثر بر بهره وری ساخت
با انجام مطالعات میدانی و با بهره گرفتن از تهیه پرسشنامه و نظر خواهی از عوامل دخیل در صنعت ساخت و ساز شهری (کارفرمایان، مشاوران و پیمانکاران) درجه اهمیت عوامل مشخص شده تعیین
می گردد.
اولویت بندی عوامل موثر بر بهره وری
به منظور تجزیه و تحلیل داده های به دست آمده از پرسشنامه ها و اولویت بندی عوامل بر
بهره وری، روش شاخص اهمیت نسبی و روش فازی مورد استفاده قرار گرفته اند.
ارائه مدلی عددی بهره وری
با این مدل شرکت های پیمانکاری می توانند عدد بهره وری منابع انسانی خود را با سایر شرکتها مقایسه نمایند.
ارائه مدلی کیفی بهره وری
با این مدل شرکت های پیمانکاری می توانند وضعیت بهره وری منابع انسانی خود را با سایر شرکتها مقایسه نمایند.
ارائه پیشنهاد برای بهبود بهره وری در صنعت ساخت و ساز شهری
با تجزیه و تحلیل نتایج به دست آمده از مراحل قبل و پس از اعلام این عوامل، با بهره گرفتن از نظر خبرگان و متخصصین صنعت ساخت و ساز شهری پیشنهادات عملی برای کاهش اثرات منفی این عوامل به منظور بهبود بهره وری در این صنعت ارائه شده است.

ساختار پایان نامه
پایان نامه حاضر علاوه بر چکیده تحقیق که در ابتدا آمده است، مشتمل بر ۷ فصل و ۳ پیوست
می باشد که شرح مختصری از آنها ارائه می شود:
فصل اول : مقدمه
در این فصل ضمن تعریف موضوع، به بیان هدف، اهمیت، فرضیات و مراحل انجام تحقیق و همچنین ساختار پایان نامه پرداخته شده است.
فصل دوم: ادبیات تحقیق
این فصل به بررسی ادبیات تحقیق در زمینه بهره وری پرداخته شده است و شامل : تعریف بهره وری در سطوح مختلف، روش های اندازه گیری بهره وری منابع انسانی، بهبود بهره وری و عوامل موثر بر بهره وری می باشد.
فصل سوم: روش تحقیق
در این فصل به بررسی کلیات روش تحقیق به کار گرفته شده در مراحل مختلف انجام آن یعنی بررسی کیفی بهره وری ساخت و ساز شهری و بررسی عدد بهره وری توضیح داده شده است.
فصل چهارم: بررسی بهره وری منابع انسانی با رویکرد PLC در پروژه های ساخت و سازشهری
در این فصل به توضیح جامعه آماری، روش تعیین عوامل موثر بر بهره وری در طراحی پرسشنامه، روایی پرسشنامه و روش تجزیه و تحلیل و پردازش داده ها، در تحقیق پرداخته شده است. سپس نتایج به دست آمده از دو روش شاخص اهمیت نسبی و روش فازی و مقایسه شده نتایج آنها ارائه می شود.
فصل پنجم: ارائه مدلP.N.HR جهت مقایسه عدد بهره وری منابع انسانی
در این فصل عواملی که بر اساس عدد فازی نزولی رتبه بندی شده بودند را به صورت پرسشنامه مرحله دوم در اختیار ۳ شرکت دارای رتبه ۱ قرار گرفتند و پس از جمع آوری و تجزیه و تحلیل، مدلی بصورت «عدد بهره وری منابع انسانی» ارائه می شود و ۳ شرکت با یکدیگر مقایسه می شوند.
فصل ششم: ارائه مدل HR.P.S جهت مقایسه کیفی بهره وری منابع انسانی
در این فصل عواملی که بر اساس عدد فازی نزولی رتبه بندی شده بودند را به صورت پرسشنامه مرحله سوم در اختیار ۳ شرکت دارای رتبه های ۱،۲و۳ قرار گرفتند. پس از جمع آوری و تجزیه و تحلیل، مدلی بصورت «وضعیت بهره وری منابع انسانی» ارائه می شود و ۳ شرکت با یکدیگر مقایسه
می شوند.
فصل هفتم: تفسیر و نتیجه گیری
نتایج به دست آمده از تحقیق در این فصل به طور خلاصه جمع بندی شده و درباره یافته های حاصل از پرسشنامه ها بحث می شود. سپس کاربرد های عملی در قالب ارائه راهکارها، پیشنهاد به مسئولین در سطح کلان کشور و پیشنهاد به مسئولین پروژه ها ارائه می شود، در انتها هم پیشنهاداتی برای تحقیقات آتی بیان می شود.
فصل دوم
مروری بر ادبیات و پیشینه تحقیق
۲-۱- مقدمه
بدون تردید در جهان امروز بهره وری به عنوان یکی از مهمترین مفاهیم راهبردی در همه سطوح، مورد توجه است زیرا با توجه به محدودیت منابع، لازم است نهایت دقت و صرفه جویی در استفاده صحیح و بهینه از منابع و امکانات به عمل آید.