مراد از تحلیل فرایندی و یا رویکرد جامعه‌شناختی در حدیث موردبحث این است که جدای از این‌که دروغ بستن بر پیامبر به چه معنا و مفهومی است اصولاً این عمل در زمان حیات ایشان از نظر مصادیق افرادی که مرتکب آن می‌شدند دارای چه دامنه و حوزه‌هایی است، در این بررسی هرچند این موضوع نیز دارای اهمیت است، لیکن بیش از آن انواع دروغ‌پردازان موردبررسی قرار می‌گیرند. بنابراین در تحلیل فرایند روایت تأکید بر «من» موصوله در روایت است. عبارت «قَدْ کُذِبَ‏ عَلَى‏ رَسُولِ اللَّهِ (ص) عَلَى عَهْدِهِ حَتَّى قَامَ خَطِیباً فَقَالَ أَیُّهَا النَّاسُ قَدْ کَثُرَتْ عَلَیَّ الْکَذَّابَه‏»^[۳۱۹] در سیاق روایت از زبان حضرت امیر مؤمنان علیه‌السلام دلیل مناسبی برای بررسی رویکرد جامعه‌شناختی نسبت به این مسئله است، به‌علاوه ازآن‌رو که احادیث موضوعه عموماً مربوط به بعد از پیامبر است، با استناد به «أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ (ص) قَالَ إِنَّهُ سَیُکْذَبُ‏ عَلَیَّ کَمَا کُذِبَ عَلَى مَنْ کَانَ قَبْلِی‏»^[۳۲۰] چنانکه تصویری مناسب از دروغ‌پردازان نسبت به پیامبر بر اساس قرآن ارائه گردد به جریان شناسی بعد از حیات ایشان نیز کمک خواهد نمود. زیرا باوجود پیامبر و نزول وحی، رسوایی‌های پی‌درپی مخالفان، راه را برای دروغ بستن بر حضرت سخت نموده بود.

ازآن‌رو که قرآن از نظرگاه بازتاب تاریخ حیات پیامبر(ص) ناب‌ترین تاریخ است، با مراجعه به همان آیاتی که در آن از دروغ بستن بر خدا سخن به میان آمده است این بار از زاویه‌ای دیگر ماهیت دروغ زنندگان بر خداوند و پیامبر (ص) را به‌صورت اجمالی موردبررسی قرار می‌دهیم.
بررسی آیاتی که دروغ بستن بر خدا در آن به‌کاررفته است با کمک برخی از تفاسیر نتایج زیر را نشان می‌دهد.
۲-۴-۲-۲-۲-۱-تحلیل نتایج (دروغ‌زنی نسبت به خداوند)
الف. مشرکان بیشترین سهم از دروغ بستن به خداوند را به خود اختصاص داده‌اند؛ به‌علاوه اگر تعداد آیاتی که بیانگر اتهام پیامبر به دروغ‌گویی است را به این تعداد بیفزاییم بیشتر نیز می‌شود؛ لیکن، آیاتی نیز وجود دارند که بر اساس برخی تفاسیر دلالت می‌کنند که مشرکان در دروغ بستن‌های خویش بسیار متأثر از یهودیان بوده‌اند^[۳۲۱] زیرا یهودیان با علم و بر اساس اطلاعات دروغ می‌بستند و بر اساس همان دانش مشرکان را نیز تشویق می‌نمودند.
ب. یهودیان پس از مشرکان بیشترین سهم را در دروغ زدن بر خداوند دارند؛ علامه طباطبایی در تفسیر آیه ۲۴ سوره مبارکه «آل‌عمران» افتراء بستن بر خدا با علم و آگاهی به این‌که گفتارشان باطل است را رویه یهود می‌داند و با ارجاع به آیه ۷۶ سوره مبارکه بقره افتراء بستن از سوی یهود را امری بدیهی از سوی آن‌ها می‌داند^[۳۲۲]
آیه ۴۸ سوره مبارکه نساء نیز بیانگر این است که یهودیان پس از آگاهی و علم به آنچه در تورات آمده است، به قرآن ایمان نیاوردند^[۳۲۳] و پس از حصولِ اطمینان در تورات به انکار آن در قرآن پرداختند.^[۳۲۴] هرچند از باب عمومیت لفظ شوکانی^[۳۲۵] حکم آیه را به مشرکان از اهل کتاب و غیر آن تعمیم داده است اما مفسرانی دیگر از این آیه شرک یهود را در عرف شرع استنباط نموده‌اند.^[۳۲۶] در آیه ۵۰ از همین سوره نیز خودستایى یهود و این‌که خود را پسر، دوست و ولى خدا مى‏خوانند افترایى دانسته شده که به خداى تعالى مى‏بندند.^[۳۲۷]
آنچه در مورد یهودیان حائز اهمیت است این است که با توجه به دانش و علم مبتنی بر تورات همان‌گونه که مشرکان را در دروغ بستن بر خدا و مخالفت با پیامبر(ص) یاری می‌رساندند به منافقان در مدینه نیز در رویارویی با پیامبر و دروغ بستن بر خداوند و تکذیب آیات او کمک می‌کردند.^[۳۲۸]
ج. منافقان هرچند از جهت کمّی، کمترین سهم از افتراء بستن بر خداوند را دارا هستند؛ لیکن اگر دانش و آگاهی را متغیر معنادار در دروغ بستن بدانیم، تأکید بر نکات زیر اهمیت مخالفت و دروغ بستن آن‌ها را آشکار می‌سازد.
منافقان از یک‌سو به جهت حضور در محضر پیامبر و جمع مسلمانان از روی اطلاع و آگاهی بر خداوند دروغ می‌بستند و از سوی دیگر حضور در مدینه زمینه تعامل بیشتر آن‌ها با یهود و گرفتن اطلاعات را فراهم می‌آورد، تا بدان جا که به سبب غایت دوستی با یهود بر اساس آیه ۱۴ سوره مبارکه مجادله^[۳۲۹] ملحق به یهود هستند.^[۳۳۰]
اهمیت گروه منافقان را از زاویه نوع مخالفت آن‌ها نیز می‌توان بررسی نمود؛ تا بدان جا که نه‌تنها بر خدا دروغ می‌بستند؛ بلکه آیات قرآن را ساخته‌وپرداخته پیامبر و نظر شخصی ایشان می‌دانستند، تفسیر آیات ۲۳ و ۲۴ سوره مبارکه شوری^[۳۳۱] تصویری گویا از رویکرد منافقان و نیز کلیات راهبرد احتمالی آن‌ها نسبت به حاکمیت جامعه را بعد از پیامبر به تصویر می‌کشد.
طبری سه تفسیر از مودت «فی القربی» در آیه ارائه می‌دهد؛ دوست داشتن پیامبر به سبب قرابت، دوست داشتن خویشاوندان پیامبر(ص) ونیز تقرب به خدا با اطاعت و عمل صالح سه معنایی است که طبری نام می‌برد؛ طبری برای معنای نخست نزول آیه را در مکه و مخاطب را مشرکان قریش و دایره قرابت را به تمام قریش وسعت می‌دهد و در تأیید آن ۱۴ روایت بیان می‌دارد که خلاصه تمام آن‌ها این است که به سبب قرابتی که قریش با پیامبر دارند باید وی را یاری نموده و برعلیه دشمن مدد رسانند و بنا بر معنای دوم مخاطب را اهل مدینه و مراد از قربی اهل‌بیت پیامبر(ص) هستند، طبری در این زمینه نیز سه روایت بیان می‌دارد؛ که یکی مربوط به گواهی امام سجاد در شام به دلالت آیه بر اهل‌بیت است و دیگری بیان روایتی نسبتاً طولانی است که آیه موردنظر را پاسخ انصار در تصمیم بر جمع‌ آوری مال در مقابل امر رسالت است و درنهایت برای معنای سوم که مراد قربی را تقرب به خداوند می‌داند ۶ روایت بیان نموده و خودش با استناد به دلالت فی بر «سبب» معنای نخست را برمی‌گزیند. ازاین‌رو وی حسنه در ادامه روایت را به معنای عمل صالح و خیر معنا نموده و به همان دلیل که خطاب مودت فی القربی را متوجه قریش می‌داند، «مَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى» را نیز حمل بر دروغ بستن قرآن و نبوت از سوی حضرت می‌داند.^[۳۳۲] بنا بر نظر طبری، این دو آیه بیانگر اوضاع مکه و آزار مشرکان از سوی قریش است.
پیرامون تفسیر آیات فوق اقوال مفسران از فریقین خواندنی است و عموماً در سه گروه قابل‌جمع است.
برخی از مفسران با گزینش نظر طبری و تأکید بر وسعت دایره قربی بر تمام قریش^[۳۳۳] و حتی بر تمام عرب^[۳۳۴] با تکلف سایر احتمالات را مردود دانسته‌اند. هرچند برخی دیگر، از میان عرب اهل‌بیت را در اولویت قرار داده‌اند^[۳۳۵] اما برخی دیگر دلالت آیه بر توصیه به اهل‌بیت را منافات با برخی آیات دیگر و حتی به‌دوراز شأن نبوت دانسته‌اند.^[۳۳۶] و حسنه را ناظر بر عمل صالح و نسبت افتراء به پیامبر در آیه را از سوی مشرکان دانسته‌اند. نظر آلوسی تناقض دارد زیرا وی که طرح مودت قربی از سوی پیامبر را مردود می‌دانست و قربی را تا قریش و حتی عرب توسعه می‌داد در ادامه آیه «یقترف حسنه» را در شان ابوبکر می‌داند، شأنیتی که ازنظر وی به سبب مودت با اهل‌بیت محقق می‌شود^[۳۳۷]
در گروهی دوم از مفسران صاحب شواهد التنزیل مسیر متفاوت از طبری پیموده است؛ وی در نقل روایات (۲۴ روایت) به وسعت طبری عمل نموده است با این تفاوت که اولاً روایاتی را بیان نموده که دلالت بر محبت اهل‌بیت دارند و ثانیاً برخلاف طبری بیش از دوسوم روایت وی در مورد اهل‌بیت و نزول آیه در مدینه است.^[۳۳۸]
زمخشری نیز نخست از روایات دلالت‌کننده بر اهل‌بیت و عترت نام برده^[۳۳۹] و سپس دو وجه دیگر را با تأکید کمتر با عنوان احتمالات معنایی دیگر بیان نموده است؛ وی در ادامه آیه نیز «حسنه» را مودت اهل‌بیت و مودت ابوبکر نسبت به اهل‌بیت را شأن نزول آیه دانسته است.
فخر رازی تقریرهای مختلف طبری در مورد دلالت‌های قربی را بیان می‌دارد وی هرچند عمومیت آل پیامبر را تا قریش وسعت می‌دهد اما اهل‌بیت را دارای اولویت می‌داند و با اشاره به روایاتی در شأن حضرت فاطمه زهرا و اهل‌بیت و عترت، روایات در مورد حب آن‌ها را متواتر و غیرقابل‌انکار می‌داند و سپس چون دلالت آیه بر اهل‌بیت انکارناپذیر بوده و روایات فراوانی بر آن دلالت داشته‌اند و حال که امکان رد آن‌ها نبوده است می‌کوشد تا صحابه را نیز در آن داخل سازد: «….إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى‏ فیه منصب عظیم للصحابه لأنه تعالى قال: وَ السَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُولئِکَ الْمُقَرَّبُونَ‏ [الواقعه: ۱۰] فَکُلُّ من أطاع اللّه کان مقرباً عند اللّه تعالى فَدَخلَ تحت قوله إِلَّا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبى‏ و الحاصلُ أنَّ هذه الآیه تَدِلُّ على وجوبِ حبِّ آل رسول اللّه صلى اللّه علیه و سلّم و حب أصحاب»^[۳۴۰] یعنی: «در آیه (الّا المودّه فی القربی) برای صحابه مقام بزرگی وجود دارد، زیرا خداوند فرموده است: (پیشی گیرندگان، پیشی گیرندگان، آنان مقرّب در گاه الهی می‌باشند) بنابراین هر کس خدا ر اطاعت کند نزد خدا مقرّب و مشمول آیه «الاّ المودّه فی القربی» می‌شود و در نتیجه، این آیه بر وجوب حُبّ آل رسول الله و حبّ اصحاب او دلالت دارد. وی سپس به جمع بین حب اهل‌بیت و صحابه اشاره نموده و می‌گوید: «و سمعتُ بعضَ المذکرین قال إنّهُ صلى اللّه علیه و سلّم قال: «مَثل أهل بیتی کَمثل سفینه نوح من رکب فیها نجا» و قال صلى اللّه علیه و سلّم: «أصحابی کالنجوم بأیهم اقتدیتم اهتدیتم» و نحن الآن فی بحر التکلیف و تضربنا أمواج الشبهات و الشهوات و راکب البحر یحتاج إلى أمرین أحدهما: السفینه الخالیه عن العیوب و الثقب و الثانی: الکواکب الظاهره الطالعه النیره، فإذا رکب تلک السفینه و وقع نظره على تلک الکواکب الظاهره کان رجاء السلامه غالباً، فکذلک رکب أصحابنا أهل السنه سفینه حب آل محمد و وضعوا أبصارهم على نجوم الصحابه فرجوا من اللّه تعالى أن یفوزوا بالسلامه و السعاده فی الدنیا و الآخره»^[۳۴۱] یعنی: «از یکی از راویان حدیث شنیدم که پیامبر صلی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «مثل اهل بیت من مانند کشتی نوح است هر که سوار آن شد نجات یافت» و نیز فرمود: «اصحاب من مانند ستارگانند که به هر کدام از آنها اقتدا کنید هدایت می‌شوید» و ما اکنون در دریای تکلیف قرار داریم و امواج شبهات و شهوات بر ما کوبیده می‌شود و کسی که در دریا گرفتار شده به دو چیز نیازمند است یکی کشتی بدون عیب و نقص و دیگری ستاره‌های درخشان پس هرگاه سوار کشتی شد و چشمش به ستارگان صحابه بود از خدا امید دارد که با سلامت و سعادت در دنیا و آخرت پیروز شود. و یاران ما یعنی اهل سنّت این چنین بر کشتی حُب آل محمد سوارند و چشمهاشان را به ستارگان صحابه دوخته‌اند؛ بنابراین از خداوند امید دارند که در دنیا و آخرت به سلامت و سعادت نایل شوند».
تمامی مفسرانی که قربی را بر اهل بیت حمل نمودند نزول آیه را در مدینه و ناظر بر روایتی می‌دانند که طبری این‌گونه نقل می کند: «عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، قَالَ: قَالَتِ الْأَنْصَارُ: فَعَلْنَا وَفَعَلْنَا وَکَأَنَّهُمْ فَخَرُوا، فَقَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ، أَوِ الْعَبَّاسُ، شَکَّ عَبْدُ السَّلَامِ: لَنَا الْفَضْلُ عَلَیْکُمْ، فَبَلَغَ ذَلِکَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَأَتَاهُمْ مَجَالِسَهُمْ، فَقَالَ: “یَا مَعْشَرَ الْأَنْصَارِ ، أَلَمْ تَکُونُوا أَذِلَّهً فَأَعَزَّکُمُ اللَّهُ بِی؟ ” ، قَالُوا: بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ، قَالَ: ” أَلَمْ تَکُونُوا ضُلَّالًا فَهَدَاکُمُ اللَّهُ بِی؟ ” ، قَالُوا : بَلَى یَا رَسُولَ اللَّهِ ، قَالَ: ” أَفَلَا تُجِیبُونِی؟ ” ، قَالُوا: مَا نَقُولُ یَا رَسُولَ اللَّهِ؟ قَالَ: ” أَلَا تَقُولُونَ: أَلَمْ یُخْرِجْکَ قَوْمُکَ فَآوَیْنَاکَ؟ أَوَلَمْ یُکَذِّبُوکَ فَصَدَّقْنَاکَ؟ أَوَلَمْ یَخْذُلُوکَ فَنَصَرْنَاکَ؟ ” . فَمَا زَالَ یَقُولُ حَتَّى جَثَوْا عَلَى الرُّکَبِ، وَقَالُوا : أَمْوَالُنَا وَمَا فِی أَیْدِینَا لِلَّهِ وَلِرَسُولِهِ، قَالَ: فَنَزَلَتْ: قُلْ لا أَسْأَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْرًا إِلا الْمَوَدَّهَ فِی الْقُرْبَى‏»^[۳۴۲] یعنی: «انصار گفتند که ما فلان کار و فلان کار را انجام دادیم، گویا افتخار و فخر می نمودند، عباس یا ابن عباس گفت هرآنچه شما فخر کنید باز فضل برای ماست؛ خبر (این فخر فروشی) به پیامبر(ص) رسید. حضرت انصار را جمع کرد و فرمود: آیا شما در ذلت زندگی نمی‌کردید خدای عالم به برکت من به شما عزت داد گفتند بله یارسول الله حضرت فرمودند آیا شما در گمراهی به سر نمی‌بردید که خدای عالم به واسطه من شما را هدایت کرد گفتند بله یارسول الله حضرت فرمودند: چرا جواب مرا نمی‌دهید گفتند چه بگوییم حضرت فرمودند: شما ای انصار این گونه بگویید که ای رسول خدا آیا قومت تو را اخراج نکردند و ما سر پناهت دادیم و آنها تو را تکذیب کردند و ما تصدیقت کردیم و آنها زمینه خواری تو را فراهم کردند و ما یاریت کردیم و حضرت درحال سخن گفتن بود و انصار بر روی زانو نشسته‌ بودند؛ همگی گفتند تمام امول ما و هر آنچه که در دستمان هست همگی برای خدا و رسولش باشد؛ پس آیه نازل شد بگو: «به ازاى آن [رسالت‏] پاداشى از شما خواستار نیستم، مگر دوستى درباره خویشاوندان».
در برخی دیگر از منابع روایت فوق هنوز ادامه می‌یابد و آیه بعد که ناظر بر افتراء است را در برمی‌گیرد، به عبارتی مطابق آن روایت افتراء مطرح‌شده از سوی کفار و مشرکان نیست، بلکه از سوی برخی از حاضران در همان مجلس است که توصیه‌ مودت اهل‌بیت را ساخته‌وپرداخته پیامبر می‌دانستند که به خدا نسبت داده است.^[۳۴۳] توجه به این ویژگی افراد که به برخی از کتاب ایمان می آورند و به برخی از آن کفر می ورزند نیز بسیار مهم است.
طبرانی و سیوطی اشاره‌ای به برخی از افراد در روایت نمی‌کنند اما در ذیل همین آیه سیوطی روایت «من أبغضنا اهل البیت فهو منافق» را می‌آورد^[۳۴۴] و علاوه بر آن در روایاتی نیز به عبارت «.. فوقع فی قلوب المنافقین من أهل المدینه …» به‌صراحت اشاره‌شده که آن گروه منافقان اهل مدینه بوده‌اند.^[۳۴۵]
در سومین گروه تفاسیر شیعی غالباً به ترتیب مودت قربی بر مودت و تبعیت اهل‌بیت، «اقتراف حسنه» دوستی اهل‌بیت و افتراء نسبت دادن دروغ به پیامبر از سوی منافقان مبنی بر جانب‌داری از اهل‌بیتش است^[۳۴۶]
همان‌گونه که در آن روز برخی از مردم مدینه(منافقان) توصیه پیامبر به دوستی اهل‌بیت را نظر شخصی پیامبر دانستند، در برخی از تفاسیر نیز روایات دلالت‌کننده بر نظر پیامبر(ص) به سبب وجود فردی شیعی در سند مورد مناقشه قرار گرفته است.^[۳۴۷]
در ماجرای دستور پیامبر مبنی بربستن تمامی درها به‌جز درب خانه حضرت علی(ع) نیز برخی از اصحاب در مورد پیامبر(ص) سخنانی گفتند؛ تا این‌که حضرت برخاست و پس از حمد و ثنای الهی فرمود من دستور دادم که همه درب‌ها جز در خانه علی بسته شود ولی برخی از شما دراین‌باره سخنانی گفته‌اید، به خدا سوگند [به اختیار خود] دری را باز یا بسته نکرده‌ام بلکه فرمانی به من داده شده است و از آن پیروی کرده‌ام.^[۳۴۸]
ابن جوزی به نقل از عبدالرحمان بن رافع و او به نقل از پدرش چنین می‌گوید: «کُنْتُ عِنْدَ النَّبِیِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَیْهِ وَسَلَّمَ فَجَاءَهُ رَجُلٌ فَقَالَ: إِنَّ النَّاسَ یَتَحَدَّثُونَ عَنْکَ بِکَذَا، قَالَ: مَا أَقُولُ إِلا مَا یَنْزِلُ مِنَ السَّمَاءِ، وَیْحَکُمُ. لَا تَکْذِبُوا عَلَیَّ فَإِنَّهُ لَیْسَ کَذِبٌ عَلَیَّ کَکَذِبٍ عَلَى أَحَدٍ».^[۳۴۹]
مضمون این روایت بیانگر این است سخنانی که در مورد حضرت گفته‌شده است دروغ بستن برایشان بوده است. کسانی که در ماجرای بستن درب‌ها به‌جز درب خانه علی (ع) اعتراض داشتند و چه‌بسا به پندارشان کار حضرت را نوعی تبعیض می‌دانستند، بی‌شک هدفی جز حسادت و رقابت نداشتند و برای این هدف راضی شدند به پیامبر دروغ ببندند، این سخنان آن‌ها چنان بر پیامبر گران می‌آمد که آرزوی می‌نمود بمیرد و از آنان راحت شود؛ از ابن عباس نقل‌شده است که به پیامبر گفته شد که خوب است برای شما جایگاهی درست کنیم تا از بالای آن برای مردم سخن بگویید و آنان بشنوند پیامبر(ص) فرمود همواره چنین خواهد بود غبار آن‌ها بر من می‌نشیند و خاندان مرا آزار می‌دهند تا این‌که خداوند مرا از شر آنان آسوده می‌گرداند. آنگاه حضرت در ادامه این سخن فرمود: «فَمَنْ کَذَبَ عَلَیَّ فَمَوْعِدُهُ النَّارَ».^[۳۵۰]
این‌همه یادآوری حرمت دروغ بستن در موضوع مرتبط با خاندان ایشان شرایط فوق‌العاده‌ای را که پیامبر(ص) با آن روبرو بوده است به تصویر می‌کشد و اندوه عظیم ایشان را ملموس می‌سازد. کسانی که در حیات پیامبر(ص) توصیه‌های وحیانی در مورد اهل‌بیت ایشان را برنمی‌تاباند و حمل بر جانب‌داری نموده و سخنان حضرت را نظرات شخصی و احساس عاطفی می‌دانستند، پیداست پس از رحلت ایشان جایگاهی برای سخنان حضرت قائل نخواهند بود.
منافقانی که در مدینه به شکل‌های مختلف با پیامبر مخالفت می‌ورزیدند، در موضوع مودت اهل‌بیت که طبق روایت کافی پس از جریان غدیر خم روی‌داده است^[۳۵۱]، وحی الهی را سخنان ساختگی پیامبر می‌دانستند. برای افرادی که وحی را افتراء می‌دانند، برساختن مطالبی نسبت به پیامبر (ص) کاری بس ساده‌تر است به‌ خصوص بعد از رحلت پیامبر(ص) که دیگر قرآن آن‌ها را رسوا نمی‌سازد.^[۳۵۲] چنین افرادی با رحلت پیامبر(ص) و پایان یافتن نزول قرآن می‌توانستند راهبردهای عملی خود نسبت به ادامه راه اسلام را رقم زنند.
تحلیل فرایندی روایت «من کذب»، راهبرد منافقان را در موضوع جایگاه اهل‌بیت پس از پیامبر (ص) قابل پیش‌بینی می‌سازد و بی‌شک اصلی‌ترین فعالیت منافقان پس از رحلت پیامبر (ص) توسعه دایره قربی به مجموعه قریش برای دورنگه داشتن آن‌ها از عرصه سیاست خواهد بود؛ و وجود نص مبنی بر دخالت اهل‌بیت در سیاست به‌دوراز شأن نبوت نامیده خواهد شد. چنانکه آلوسی حمل قربی بر اهل‌بیت و توصیه پیامبر نسبت به آن‌ها را مناسب شأن نبوت نمی‌داند.^[۳۵۳]
بی‌شک حضور منافقان در مدینه و فعالیت علیه پیامبر(ص) روحیه و توان یهود را که از مساعدت با مشرکان ناکام گشته بودند، احیاء و بازیابی نموده و این بار یهود نیز در لباس نفاق بیش از گذشته موفق خواهد شد. نقش یهود در مخالفت با اسلام بر هیچ‌کسی پوشیده نیست، لیکن در معادله جدید قدرت اسلام در مدینه، تنها منافقان هستند که جان تازه‌ای در کالبد یهود دمیدند و به مخالفت آن‌ها حیات جاویدان دادند.
نتیجه گیری
رویارویی علمی با حدیث موضوع و توافق بر سر چارچوب متقن سبب می‌شود از ورود داوری‌های سطحی و احساسی جلوگیری شود. بررسی و تحلیل مفهومی و مبتنی بر رویکرد جامعه‌شناختی قرآنی روایات «من کذب» تصویری روشن از ماهیت حدیث موضوع ارائه می‌دهد و حتی عملکرد دروغ‌پردازان بعد از پیامبر را قابل پیش‌بینی می‌سازد و نشان می‌دهد که مهم‌ترین موضوع مورد مناقشه پس از پیامبر(ص) موضوع سیاست خواهد بود. اهمیت این موضوع تا بدانجاست که حتی توصیه‌های پیامبر(ص) که مبتنی بر ارتباط وحیانی است، سفارشاتی شخصی و احساسی به حساب خواهد آمد و با اتمام وحی و رهایی منافقان از رسوایی‌های پیاپی در قرآن، در جنگ با دین به‌وسیله دین، گروه‌های مختلف در لباس نفاق فعالیت خواهند نمود و هر جا که لازم آید برای اهداف سیاسی قرآن تأویل و تحریف معنوی خواهد شد و همین رفتار با حدیث نبوی به‌گونه‌ای فراگیرتر خواهد بود، از یک‌سو احادیث پیامبر حتی‌المقدور تحریف خواهد شد و از سوی دیگر به سبب ماهیت احادیث که دارای چارچوبی متفق نیست، با انگیزه‌های مختلف که مهم‌ترین آن‌ها دور کردن اهل‌بیت از دخالت در سیاست است، سخنانی به پیامبر نسبت داده خواهد شد.

: رفتارها و راهبردهای حاکمیت در جعل حدیث

مقدمه:

برای دستیابی به تحلیل درست از وقایع تنها شواهد مقارن با زمان وقوع و یا نتایجی که پس‌ازآن روی می‌دهد کافی نیست؛ بلکه توجه به شواهد پیشینی به‌ خصوص در رابطه با عوامل سیاسی که نیازمند تأمل بیشتری هستند، ضروری است. سیاست منع تدوین حدیث پس از پیامبر(ص) دارای شواهد فراوانی است، لیکن پرداختن به شواهد پیشینی به درک درست سیاست منع تدوین حدیث و دلیل اصلی اعمال چنین سیاستی کمک می‌رساند.

سیاست منع نقل، کتابت و تدوین حدیث

منع تدوین حدیث از سوی خلفا بعد از پیامبر(ص) مطرح گردید و در ادامه‌ی این فصل شواهد مختلف آن ارائه خواهد شد؛ توجه به قراین و شواهدی که انگیزه‌های این سیاست را روشن می‌سازد و عموماً قابلیت کشف آن از تحلیل دقیق رفتارهای مشابه طراحان و مجریان این سیاست میسر می‌گردد، تحلیل واقع‌بینانه‌ای از عوامل، حوزه‌ها و پیامدهای جعل حدیث فراهم می‌سازد.
بر اساس تحلیل‌های قرآن که واقع‌نمایی تاریخی از گروه‌های سیاسی آخرین سال‌های حیات پیامبر(ص) و آخرین سوره‌های نازل‌شده بود، روشن شد که اردوگاه منافقان بیشترین سهم از تحرکات را به خود اختصاص داده است، گونه شناسی نفاق نشان داد که نفاق جریان پیچیده و خطرناک در جامعه اسلامی بوده است، بیماری‌ فراگیری که جامعه اسلامی را از درون تخریب می‌سازد. جریانی که با آیات الهی سر جنگ داشت بی‌شک جایگاهی برای پیامبر در جامعه اسلامی قائل نبود. گروه «الذین فی قلوبهم مرض» که در آخرین سال‌های حیات پیامبر چونان منافقان ماهیت «کفر» به خود گرفته بود از دو راه برای آسیب زدن به اسلام در تلاش بود:
نخست باروحیه شکاک خود از طریق معارضه زبانی، آیات قرآن و وعده‌های الهی را دروغ و فریب‌های مذهبی نامیدند. و همچنین در دروغ بستن بر پیامبر به گواهی حضرت امیرمومنان(ع) در تقسیم‌بندی انواع حدیث‌های موجود در دست مردم، سهم دروغ بستن عامدانه در کسوت صحابی منافق را به خود اختصاص دادند.
دوم این‌که با برخی از اقدامات منافقان مانند از میان برداشتن پیامبر(ص) در جریان جنگ تبوک و برنامه اعمال فشار اقتصادی^[۳۵۴] موافقت داشتند.
در کنار این جریان پیامبر(ص) از یک‌سو با کمک قرآن در موارد مختلف منافقان و بیماردلان جامعه را رسوا می‌نمود و از سوی دیگر در کنار آیه تطهیر می‌کوشید با ماجرای کساء، مباهله، غدیر خم، طرح ثقلین راه روشن جامعه اسلامی را ترسیم نماید.
مبارزه با نفاق و اهل رجس و مطرح نمودن اهل‌بیت(ع) که منزه از رجس هستند درواقع دوروی یک سکه‌اند. تقابل این دو اردوگاه قبل از رحلت پیامبر(ص) در آیات قرآن و توجه ویژه حضرت به این دو جریان نشان می‌دهد که سرنوشت جامعه اسلامی و قرآن با این دو گروه گره‌خورده است. پیش‌بینی پیامبر(ص) از حزب منافق به‌عنوان نقطه‌ضعف جامعه اسلامی و عامل مهم تهدید در آینده جامعه اسلامی و نیز حزب اهل‌بیت به‌عنوان نقطه قوت اسلام در زمان حیات ایشان و فرصت مهم برای جامعه‌ی پس از ایشان برای دستیابی به سعادت، که تماماً برگرفته از وحی الهی بود، نشان می‌دهد که پیامبر به‌عنوان رهبر جامعه اسلامی از هیچ کوششی برای سعادت آینده جامعه اسلامی دریغ ننموده است.
تحلیل جریان‌های سیاسی آخرین سال‌های حیات پیامبر بر اساس قرآن که برافزایش تحرکات منافقان و «الذین فی قلوبهم مرض» دلالت دارد، پیشبینی حزب سیاسی پیروز بعد از پیامبر را آسان می کند. بی‌شک این حزب چنانچه مطابق سفارشات پیامبر و مبتنی بر قرآن استقرار یابد، باید حزب اهل‌بیت باشد که با تأکید بر ماجراهای مختلف و به‌ خصوص غدیر خم، بی‌شک به رهبری «علی بن ابیطالب» خواهد بود و در غیر این صورت، حزب پیروز برخاسته از جریان منافقان و فعالیت‌های چشمگیر آن‌ها قبل از رحلت پیامبر خواهد بود و مقابله با حزب مخالف یعنی اهل‌بیت را یکی از مهم‌ترین راهبردهای خود برای تثبیت و دوام موجودیت خود قرار خواهد داد. تعامل آن‌ها با اهل‌بیت(ع) به‌عنوان نص پیامبر(ص) که خطر جدی برای موقعیت آن‌هاست، درواقع نمایانگر نوع تعامل با احادیث پیامبر(ص) است؛ ناگفته پیداست میزان مخالفت با حدیث نبوی متأثر از میزان تهدید موقعیت آن‌ها در جامعه اسلامی خواهد بود. به‌عبارت‌دیگر کنار نهادن اهل‌بیت(ع) به‌عنوان یکی از مهم‌ترین سفارشات مورد تأکید پیامبر(ص) نوع تعامل با احادیث پیامبر(ص) را قابل پیش‌بینی می‌سازد. همان‌طور که پیوند وثیق منافقان با حدیث «من کذب» که خاستگاه اصطلاح حدیث موضوع است نیز این را محتمل می‌سازد که چنانچه کنار زدن حدیث نبوی برای دوام و بقای حاکمیت سیاسی و تحقق قدرت، موفق نباشد، جعل حدیث راهبرد تکمیلی خواهد بود. لیکن در آستانه رحلت پیامبر(ص) در نگاه نخست احساس می‌شود که نفاق ازمیان‌رفته است؛^[۳۵۵] اما تأمل در برخی ماجراهای آخرین لحظات حیات پیامبر نشان می‌دهد که منافقان^[۳۵۶] فعالیت‌هایی انجام می‌دادند که مشابهِ برخورد آن‌ها با حدیث نبوی پس از رحلت پیامبر(ص) حضرت بوده است.

شواهد پیشینی

بررسی و تحلیل این شواهد تاریخی که اجمالاً به مخالفت با سخنان پیامبر(ص) اشاره دارد، از یک‌سو مدلی قابل‌تعمیم به مخالفت با نصوص حضرت پس از رحلت ایشان است و از سوی دیگر به تبیین عوامل سیاسی جعل حدیث پس از رحلت پیامبر(ص) کمک فراوانی می‌کند.

تخلف از جیش اسامه

پیامبر در آخرین لحظات عمر خویش سپاهی به فرماندهی أُسامه که جوانی کم سن و سال بود به سمت شام و جنگ با رومیان گسیل داشت، حضرت خود پرچم را به دست اسامه داد و لشکر حرکت نمود و در منطقه «جُرف» اردو زد. در این جنگ بزرگان مهاجران(عمر، ابوبکر، سعد بن ابی وقاص، ابو عبیده، قتاده بن نعمان) و انصار به دستور پیامبر شرکت داشتند.^[۳۵۷] تا این قسمت ماجرا در بیشتر نقل‌ها تقریباً یکسان است جز این‌که در کتب حدیثی عموماً تنها از ابوبکر و عمر به‌عنوان «مهاجرون الاولون» نام‌برده می‌شود که در سپاه شرکت داشتند.^[۳۵۸]
پس‌ازاین قسمت ماجرا اعتراض گروهی به پیامبر مبنی بر گماردن فردی کم سن و سال بر «مهاجرون الاولون» مطرح می‌شود که پیامبر(ص) از این موضِع به‌شدت عصبانی می‌شوند و باوجود سردرد شدید، قطیفه به سربسته بر منبر می‌روند و با تکیه بر شایستگی اسامه بر لزوم همراهی با وی تأکید می‌نمایند.

.
.
.

.
.
.

.
.
.

.
.
.

.
.
.

زمستان۹۲

پاییز۹۲

تابستان۹۲

بهار۹۲

زمستان۹۱

بعد از ساختن ماتریس، داده های ورودی را به صورت زیر نرمالایز می کنیم.
‎
که در آن،  مقدار ویژگی i ام،  ، کمترین مقدار ویژگی و  ، بیشترین مقدار ویژگی موردنظر می‌باشد. نرمال کردن داده ها نتیجه بهتری از پیاده سازی مدل­های مختلف را در بردارد.

الگوریتم­های Prediction
پیش بینی، همانند طبقه بندی است با این تفاوت که در الگوریتم­های پیش بینی، وقوع نتایج در آینده صورت می­گیرد. بعضی از تکنیک ­های مشهور Prediction عبارتند از Nonlinear Regression, Linear Regression ، Decision Treeو Neural Networks. در این پایان نامه از تعدادی از این روش­ها به عنوان روش مقایسه استفاده شده است.
روش­های مورد بررسی
هدف از انجام این رساله این است که با بهره گرفتن از تکنیک‌های داده‌کاوی بتوان مدلی برای پیش‌بینی مصرف دارو ارائه داد. در واقع امکان ارائه یک مدل مبتنی بر تکنیک‌های داده‌کاوی تا کنون ارائه شده و می‌توان از آنها برای بهینه سازی خرید استفاده کرد. به همین دلیل باید روش­های مختلف رگرسیون را اعمال کرد تا بتوان مقایسه ای بین روش­ها و انتخاب بهترین روش داشته باشیم. از روش­های مختلف خطی که توسط روش کمترین مربعات خطا بهینه می­شوند را می­توان برای مقایسه به­کار برد. الگوریتم ­هایی که ما در این پایان نامه برای پیاده­سازی درنظر گرفته ایم به این صورت است: MLP،SVR ،AdaBoost.R ، (BAGTREE)، (LR)، (LSSVR) . در این رساله، به شرح بعضی از آن­ها برای آشنایی بیش­تر می­پردازیم.

روش NN
یکی از روش­های مورد بررسی در این مطالعه برای پیش ­بینی تقاضای دارو ، شبکه عصبی است. از شبکه ­های عصبی مصنوعی که در واقع بر مبنای رگرسیون غیرخطی کار می­ کند به طور وسیعی در مسائل پیش ­بینی استفاده شده است که نتایج حاصل از بررسی­ها حکایت از دقت بالای این روش دارد. شبکه عصبی که در این مطالعه استفاده شده است، از دو لایه پنهان تشکیل شده است که در هر لایه، پنج نرون وجود دارد. تعداد تکرار­ (epoch) شبکه، ۱۰۰ در نظر گرفته شده است. این مقادیر با سعی و خطا ایجاد شده اند. هر بار شبکه به ازای تمام داده ­ها منهای داده تست آموزش می­بیند و شبکه آموزش داده شده برای داده تست مورد استفاده قرار می­گیرد.
روش SVR
به طور کلی در مسئله رگرسیون، با داشتن داده های آموزش  ، هدف یافتن تابعی مانند  ( رابطه ۱)، می‌باشد که حداکثر به میزان  ، از هدف واقعی  فاصله داشته باشد و همچنین به اندازه کافی هموار باشد.
(۴-۲)
شکل ۴-۲ پارامترهای مورد استفاده در SVM
که در آن، پارامتر  ضریب بایاس،  به عنوان یک بردار وزن و  تابعی غیر‌خطی است که داده‌های  بعدی را به صورت مجازی به بعد بالاتر  می‌برد، در حقیقت بعد   به صورت ضمنی تعریف می‌شود و حتی ممکن است که بی‌نهایت باشد.
همانطور که گفته شد، هدف مسئله این است که برای همه‌ی نمونه های آموزشی،  حداکثر به میزان  ، از مقادیر هدف واقعی انحراف داشته باشد، به عبارت دیگر، از خطاهای کمتر از  چشم پوشی می‌شود. بنابراین از یک حد آستانه ϵبه منظور افزایش حاشیه و کاهش خطای کلی استفاده می‌شود (شکل ۴-۲). این روش برای تعیین خطا از تابع زیر(  ) استفاده می کند.
(۴-۳)
و مسئله بهینه سازی رگرسیون بردار پشتیبان به صورت زیر خواهد بود:

(۴-۴)
پارامترهای  و  متغیر‌های شل، هستند که قیود بالا و پایین خروجی مدل را تعیین می‌کنند، پارامتر، پهنای حاشیه و  ضریب ثابت می‌باشد. با تغییر پارامتر  ، مدل تعیین می‌کند که پهنای حاشیه بیشتر مدنظر است یا خطای حاصله. اگر ضریب  کوچک باشد نشان دهنده اهمیت بیشتر همواری مسئله نسبت به خطای حاصله است. در بهینه سازی باید شروط زیر برقرار باشد:

(۴ -۵)
برای حل مسئله از روش ضرایب Lagrange استفاده می شود و فرم زیر را خواهیم داشت:

• • دوران قبل از توقف: به موجب ماده ۴۲۴ ق.ت در صورتی که ثابت شود تاجر قبل از تاریخ توقف خود معاملاتی برای فرار از دین یا اضرار به طلبکارها منعقد نموده است و این معاملات متضمن ضرری بیش از ربع قیمت حین المعامله بوده است، این معامله قابل فسخ می­باشد.

• دوران توقف: به موجب ماده ۴۲۳ ق.ت، در صورتی که تاجر بعد از توقف اقدام به صلح محاباتی، هبه، نقل و انتقال بلاعوض، تادیه هر نوع قرض و یا انجام معاملاتی که منجر به مقید شدن اموال و اضرار به طلبکاران باشد، بنماید این معاملات باطل است.

• دوران ورشکستگی: این دوران از تاریخ صدور حکم ورشکستگی آغاز می­ شود. در این دوران تاجر بر اساس ماده ۴۱۸ ق.ت از تاریخ صدور حکم از مداخله در تمام اموال خود حتی آنچه که ممکن است در مدت ورشکستگی عاید او گردد ممنوع می­باشد. (حاجیانی، ۱۳۸۶، ص ۲۲۸)

اما این سوال همچنان باقی است که ورشکستگی آمر یا نماینده چه تاثیری بر قرارداد نمایندگی دارد؟
در واقع تاجر در سه محدوده زمانی مذکور اهلیت انجام معاملات و تصرف در اموال خویش را از دست می­دهد. بنابراین نماینده وی نیز اختیارات خویش را از دست می­دهد. زیرا بر اساس ماده ۶۶۲ ق.م موکل باید توانایی انجام اموری که برای آنها وکالت می­دهد را داشته باشد.
جهت بررسی تاثیر ورشکستگی طرفین قرارداد نمایندگی، دو دوره زمانی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

• ورشکستگی آمر یا نماینده قبل از انعقاد قرارداد

همانگونه که بیان گردید ممنوعیت تاجر با ممنوعیت محجورین ماده ۱۲۰۷ ق.م متفاوت است. به عبارت دیگر ممنوعیت تاجر ناشی از نقص در اهلیت وی نمی ­باشد و هدف قانونگذار از ممنوع نمودن تاجر در انجام معاملات بر خلاف سایر محجورین حمایت از خود وی نیست، بلکه هدف حمایت از طلبکاران تاجر است.
بر اساس مقررات حقوق ایران مسلما ورشکسته نمی­تواند جهت تصرف در اموال خود به دیگری نمایندگی اعطاء نماید مگر بعد از انعقاد قرارداد ارفاقی و حکم تصدیق آن از سوی محکمه که تاجر تمامی اختیارات خویش نسبت به اموالش را به دست می ­آورد و ممنوعیت مداخله وی در اموالش برداشته می­ شود. به موجب ماده ۴۱۸ ق.ت: «تاجر ورشکسته پس از صدور حکم از مداخله در تمام اموال خود حتی آنچه که در مدت ورشکستگی عاید او می­گردد ممنوع است». و تفاوتی نمی­کند که این مداخله به صورت مستقیم باشد یا به وسیله وکیل یا نماینده تاجر. (کاتوزیان، ۱۳۷۸، ص ۱۴۸)
اما در خصوص اینکه ورشکسته بتواند نماینده شود باید بررسی بیشتری نمود. به نظر می­رسد از آنجایی که اثر قراردادهای نماینده ورشکسته، مربوط به اموال شخصی آمر می­باشد و به حقوق طلبکاران وی زیانی وارد نمی­سازد، قبول نمایندگی از سوی نماینده با مانعی روبه رو نمی ­باشد. (کاتوزیان، ۱۳۷۸، ص ۱۴۹)
از سویی به موجب ماده ۵۵۷ ق.ت، کلیه قراردادهایی که پس از تاریخ توقف تاجر منعقد شده باشد، نسبت به هرکس، حتی خود تاجر ورشکسته محکوم به بطلان است و طرف قرارداد مجبور است که اموال و وجوهی را که به موجب قرارداد باطل شده، دریافت کرده است به اشخاص ذیحق مسترد دارد. بطلان مذکوردر این ماده شامل قرارداد وکالت نیز می­باشد. (کاتوزیان، ۱۳۷۸، ص ۱۴۹)
اما حکم این ماده از جهات گوناگون مخالف مبانی ورشکستگی می­باشد. زیرا باعث حجر کامل تاجر شده، محدودیتهای بیهوده بر وی تحمیل می­نماید و مانع انعقاد قراردادهای مفید فایده برای طلبکاران می­گردد. لذا مفاد این ماده را باید شامل معاملات مقرر در ماده ۴۲۳ ق.ت^[۷۷] و قراردادهایی دانست که به موجب آن اموال ورشکسته در اختیار دیگران قرار می­گیرد. (کاتوزیان، ۱۳۷۸، ص ۱۴۹)

• ورشکستگی آمر یا نماینده بعد از انعقاد قرارداد نمایندگی

ممکن است هریک از نماینده یا آمر در جریان قرارداد نمایندگی متوقف از پرداخت دیون و تعهدات مالی خودگردند. حال سؤال این است که ورشکستگی طرفین نمایندگی در خلال قرارداد چه تاثیری بر قرارداد خواهد داشت؟
موضوع نمایندگی تجاری فعالیت در امور تجاری است. بنابراین فعالیت در این زمینه بار مالی در پی خواهد داشت. در صورتی که آمر ورشکسته گردد، از تصرف در اموال و دارایی­ های خود محروم است. بنابراین نماینده نیز که در جهت اهداف وی و به نام و حساب او فعالیت می­ کند، نمی­تواند به حساب وی اقدام به انجام فعالیت­های تجاری نماید. زیرا نماینده با انعقاد قراردادها با اشخاص ثالث در واقع آمر را متعهد می­سازد. در حالی که تاجر، از انعقاد هر نوع قراردادی که موثر در حقوق طلبکاران باشد منع گردیده است. (آخوندی، ۱۳۸۴، ص ۱۳۱) (اسکینی، ۱۳۸۰، ص ۹۲) بنابراین پس از ورشکستگی آمر قرارداد نمایندگی موضوعا منحل می­گردد. بر اساس ماده S 418 قانون تعهدات سوئیس^[۷۸] نیز ورشکستگی آمر از موجبات خاتمه قرارداد می­باشد.
اما ورشکستگی منجر به فسخ قراردادهای جاری تاجر ورشکسته نخواهد شد و مدیر یا اداره تصفیه می­توانند فعالیت تاجر را ادامه دهند. منظور از قراردادهای جاری، قراردادهایی است که تاجر ورشکسته قبل از صدور حکم ورشکستگی با اشخاص ثالث منعقد کرده است و به گونه ای است که استمرار داشته یا در حال اجرا است. مانند قرارداد کار، وکالت، اجاره و بیمه. (اسکینی، ۱۳۸۶، ب، ص ۱۵۰)
به موجب ماده ۵۰۷ ق.ت: «اگر طلبکارها بخواهند تجارت تاجر ورشکسته را ادامه دهند، می­توانند برای این امر وکیل یا عامل مخصوص انتخاب نمایند….» همچنین ماده ۲۶ ق.ا.ت.ا.و مقرر می­نماید که: «بستانکاران می­توانند پیشنهاداتی راجع به ادامه جریان کار بازرگانی یا حرفه مربوط به متوقف بنمایند، ولی تصمیم با اداره تصفیه است و به طور کل اداره تصفیه نماینده منافع بستانکاران می­باشد».
با این حال هرچند ورشکستگی قانونا منجر به انحلال قرارداد نمایندگی نمی ­باشد، اما عملا اجرای آن را متوقف می­ کند. زیرا فقط در صورت تشخیص اداره تصفیه (ماده ۲۶ ق.ت.ا.و) یا طلبکاران تاجر ورشکسته (ماده ۵۰۸ ق.ت) نماینده می ­تواند با همان شرایط مذکور در قرارداد با تاجر ورشکسته به فعالیت خود ادامه دهد. اما در صورتی که آنان نماینده دیگری انتخاب نمایند یا با همان نماینده سابق قرارداد جدیدی منعقد کنند، قرارداد سابق منحل خواهد شد. (آخوندی، ۱۳۸۴، ص ۱۳۲)
ورشکستگی نماینده عموما تاثیر کمتری بر قرارداد خواهد داشت، زیرا کلیه اعمال و فعالیتهای نماینده متوجه آمر است. در واقع اگر آمر به جهت توانایی و تخصص نماینده با وی قرارداد منعقد نموده باشد ورشکستگی نماینده لطمه ای به مهارت و تخصص وی وارد نمی­کند، مگر آنکه همکاری با نماینده ورشکسته به اعتبار آمر خدشه وارد نماید یا طلبکاران تقاضای مهر و موم وجوه و اموالی که از آمر نزد نماینده است را به عنوان اموال نماینده بنمایند و از این حیث به آمر ضرری وارد شود. در این صورت آمر می ­تواند نماینده را عزل نماید. اما به نظر می­رسد ورشکستگی نماینده از موجبات انحلال قهری قرارداد نمایندگی نباشد. (آخوندی، ۱۳۸۴، ۱۳۳-۱۳۲)
برخی از نویسندگان حقوقی معتقدند که در صورتی که نماینده ورشکسته گردد به علت معوض بودن قرارداد نمایندگی تجاری و تاثیر آن در اموال و دارایی­ های تاجر، قرارداد نمایندگی منحل می­گردد. (حاجیانی، ۱۳۸۶، ص ۲۲۹)
نتیجه گیری
اهمیت ویژه تاسیس حقوقی نمایندگی تجاری، نیاز به تدوین قوانین و مقررات در این خصوص را در پی داشته است. متاسفانه در قوانین تجاری حقوق ایران به این مساله پرداخته نشده و صرفا مقررات مصادیقی از نمایندگی مورد بررسی قرار گرفته است.
بر اساس مقررات فعلی قانون تجارت شخص اگر به نام خود و به حساب دیگری عمل ­نماید به وی حق العملکار گفته می­ شود. اگر به نام و حساب دیگری عمل ­نماید، حسب میزان اختیارات می ­تواند قائم مقام تجاری و یا مستخدم باشد.
بر اساس مفاهیم فوق، بسیاری از حقوقدانان نمایندگی را به اعتبار وابستگی نماینده به اصیل، به نمایندگی مستقل و غیر مستقل تقسیم نموده اند. برخی از آنان تنها حق العملکار و قائم مقام تجاری را در زمره نمایندگان غیر مستقل قرار می­ دهند. در این نوع از نمایندگی، نماینده غیر مستقل تجاری، به آمر وابسته بوده و اجرت خویش را از وی دریافت می­نماید.
قسم دیگری از نمایندگان تجاری که قانون تجارت در خصوص مقررات راجع به آنها ساکت است، نمایندگان مستقل می­باشند. نماینده مستقل طبق قرارداد منعقده با آمر اختیار می­یابد که کالا یا خدمات در اختیار آمر را به نام و به حساب خویش به فروش رساند. نماینده مستقل وابسته به آمر خویش نبوده و اجرت خود را از وی دریافت نمی­کند.
در لایحه تجارت ۱۳۹۳ نوآوری در خصوص مفهوم نمایندگی تجاری ایجاد گردیده است. بر اساس ماده ۵۵ لایحه مزبور: «نمایندگی تجاری عبارت است از انجام مذاکرات مقدماتی، انعقاد قرارداد و یا ارائه خدمات پس از اجرای قرارداد به نام و به حساب دیگری در مقابل دریافت اجرت، بدون اینکه نماینده، مستخدم یا اجیر طرف دیگر باشد».
بر اساس تعریف فوق الذکر، نماینده تجاری وابسته به آمر بوده و نتیجه اعمال وی وارد دارایی آمر می­گردد، همچنین نماینده، اجیر آمر نمی ­باشد. در واقع نماینده با آمر رابطه استخدامی نداشته و روابط آنان مشمول مقررات قانون کار نمی ­باشد. ضمن آنکه آمر در قرارداد نمایندگی تاجر است و نماینده نیز به موجب اشتغال به نمایندگی تجاری تاجر محسوب می­گردد.
به نظر می­رسد نمایندگی تجاری موضوع ل.ت. ۱۳۹۳ همان عاملیت تجاری مذکور در بند ۳ ماده ۲ ق.ت. ۱۳۱۱ است. در خصوص تعریف عامل سه فرض وجود دارد:

• عامل کسی است که همانند فروشنده مستقل به نام و حساب خود عمل می­نماید.

• عامل کسی است که همانند حق العملکار به نام خود و به حساب دیگری عمل می­نماید.

• عامل شخصی است که به نام و حساب دیگری معامله می­ کند.

فرض اول منتفی می­باشد زیرا وضع فروشنده در بند یک ماده ۲ ق.ت. پیش بینی شده است و عامل با فروشنده که به نام و حساب خود خرید و فروش می­ کند، متفاوت است. همچنین عامل نمی­تواند حق العملکار باشد، زیرا مقنن در بند ۳ ماده ۲ حق العملکار را از عامل جدا کرده و در مواد بعدی مقررات حق العملکاری را بیان نموده است. آنچه می­ماند این است که عامل را کسی بدانیم که به نام و حساب دیگری عمل می­نماید.
به علاوه تعریف ارائه شده از نمایندگی تجاری در ل.ت. بسیار مشابه ماده L134-1 قانون تجارت فرانسه می­باشد. از این رو به نظر می­رسد نویسندگان لایحه تجارت ۱۳۹۳ در تدوین مقررات نمایندگی تجاری، قانون تجارت فرانسه را مورد توجه قرار داده­اند. در قانون مزبور در تعریف نمایندگی به لفظ Agence اشاره شده است که قانونگذار آن را در بند ۳ ماده ۲ عاملی ترجمه کرده بود و معنای آن به نام و حساب دیگری عمل نمودن است. ضمن آنکه در بند ۳ ماده ۱ ل.ت. ۱۳۹۳ لفظ نمایندگی تجاری در کنار دلالی و حق العملکاری ذکر گردیده است و به نظر می­رسد جایگزین لفظ عاملی در بند ۳ ماده ۲ ق.ت می­باشد.
مساله دیگر در خصوص آثار قرارداد نمایندگی می­باشد. حقوق و تکالیف طرفین قرارداد نمایندگی شامل تعهدات قانونی و قراردادی می­گردد. قانون تجارت در خصوص حقوق و تکالیف نمایندگان تجاری مقررات جامعی پیش بینی ننموده است. متاسفانه این نقص در لایحه تجارت ۱۳۹۳ نیز وجود دارد.
با آنکه لایحه تجارت مبحث جداگانه­ ای را به حقوق و تکالیف طرفین اختصاص داده است، اما جامع تمامی تکالیف آنان نمی ­باشد. ایراد قابل توجه دیگر در این خصوص این است که با وجود مبحثی جداگانه در خصوص حقوق و تکالیف طرفین، نویسندگان لایحه، اجرت نماینده را در مبحث دوم جداگانه بررسی نموده ­اند. حال آنکه اجرت نیز از حقوق نماینده بوده و بهتر بود مقررات آن در همان مبحث اول بررسی گردد.
مساله حائز اهمیت دیگر، موارد خاتمه قرارداد نمایندگی می­باشد. بر اساس مقررات عام در قانون مدنی، عقود جایز به موجب عزل، استعفا، موت و حجر (جنون، سفاهت) طرفین و همچنین انقضاء مدت و انجام موضوع نمایندگی منحل می­گردد. مورد عزل و استعفا از موجبات انحلال ارادی و موارد فوت، حجر، انقضاء مدت و انجام موضوع نمایندگی از موارد انحلال قهری می­باشند.
در خصوص انحلال قرارداد نمایندگی نیز گفتنی است که قانون تجارت و لایحه تجارت در خصوص موارد انحلال ارادی مقرراتی نداشته و صرفا در خصوص برخی موارد انحلال قهری مقرره­ای پیش بینی گردیده است. بر این اساس، قواعد مربوط به فوت و حجر نماینده در هر دو یکسان بوده اما در خصوص فوت و حجر (جنون، سفاهت، ورشکستگی) آمر تفاوت­هایی وجود دارد. بر اساس ماده ۴۰۰ ق.ت، فوت و حجر آمر از موارد انعزال نماینده نمی ­باشد، در حالی که به موجب ماده ۹ ل.ت، فوت و حجر تاجر از موارد انحلال قرارداد نمایندگی است.
البته به نظر می­رسد عدم انعزال به موجب فوت و حجر آمر در ماده ۴۰۰ ق.ت نیز تا زمان تعیین جانشین جدید و تعیین تکلیف از سوی وراث، ولی یا قیم و مدیر تصفیه آمر در صورت ورشکستگی می­باشد.
در مجموع چنین به نظر می‌رسد که لایحه تجارت ۱۳۹۳ پاسخ‌گوی نیازهای فعلی آمر و نماینده نبوده، فاصله زیادی با مقررات سایر کشورها دارد. قواعد عمومی نیز نمی‌تواند جوابگوی کل مسائل مربوط به قرارداد نمایندگی تجاری باشد. به همین جهت بازنگری مقررات لایحه تجارت ۱۳۹۳ با بهره‌مندی از تجربه و دانش سایر کشورها، امری اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد.
فهرست منابع
الف- منابع فارسی:

پودر ماهی جزو (یا ازجمله) اجزای گران قیمت جیره آبزیان می باشد که در بسیاری از مراکز پرورش طیور و دام نیز مورد استفاده قرار می گیرد. مواد خام با منشأ گیاهی ارزانتر از مواد خام با منشأ حیوانی هستند. بنابراین، تولیدکنندگان خوراک آبزیان تمایل به جایگزینی مواد با منشاء گیاهی بجای مواد با منشاء حیوانی (پودر ماهی) هستند. کنجاله دانه های روغنی با استخراج روغن از دانه های روغنی تولید می شوند که نسبت به پودرهای حیوانی پروتئین کمتری دارند (۳۰ تا ۵۰ درصد پروتئین). مقدار املاح معدنی آنها پایین است، اما دارای مقدار قابل توجهی از ترکیبات دیواره سلولی بوده ضمن آنکه شامل مواد ضد تغذیه ای بیشتری نیز می باشند. کنجاله سویا به علت قابلیّت دسترسی بالا، پایدار بودن، قیمت مناسب و بویژه ارزش تغذیه ای مطلوب، در تغذیه اغلب ماهیان پرورشی به صورت گسترده مورد استفاده قرار می گیرد. ارزش و اهمیّت دانه های روغنی از نظر تأمین انرژی مورد نیاز انسان، دام، طیور و آبزیان در بین محصولات زراعی از جایگاه ویژه ای برخوردار است. تولید جهانی روغنهای حاصله از دانه های گیاهی در سالهای اخیر به طور پیوسته افزایش یافته، به طوری که قیمت آنها نسبتاً ثابت و قابلیّت دسترسی به آنها بیشتر شده است. کنجاله ها که از فرآورده های دانه های روغنی می باشند به عنوان یک منبع پروتئینی مناسب در تغذیه آبزیان مورد استفاده قرار می گیرند. همانطور که اشاره شد پروتئین ها گرانترین بخش جیره غذایی آبزیان را تشکیل می دهند لذا برای کاهش هزینه جیره ها از منابع پروتئین گیاهی بجای منابع پروتئین ماهی استفاده می شود.

با توجه به اینکه صنعت آبزی پروری روندی کاملا صعودی را طی میکند و روز به روز میزان تقاضا به پودر ماهی و روغن ماهی افزایش می یابد. نهایتاً برای پایداری این روند باید چاره ای اندیشید تا رشد و توسعه این صنعت با رکود مواجه نشود و منابع دریایی نیز به خطر نیفتاده و برای آیندگان حفظ گردد.
در این تحقیق اثرات جایگزینی روغن ماهی و پودر ماهی با منابع گیاهی در تغذیه ماهی قزل­آلای رنگین­کمان بر شاخص­ های رشد و کارایی تغذیه­ای، ترکیب شیمیایی و ترکیب اسیدهای چرب بافت عضله، فعالیّت آنزیمی دستگاه گوارش، فاکتورهای خونی، پاسخ ایمنی و مقاومت در برابر استرس­ اکسیژن مورد بررسی قرار می­گیرد. امید است نتایج آن مورد استفاده مراکز علمی و پژوهشی، دانشگاهها، سازمانها و دستگاه های اجرایی خصوصاً سازمان شیلات ایران و بخشهای دولتی و خصوصی تکثیر و پرورش ماهی قزل آلا قرارگیرد.
۲-۱-ماهی قزل آلای رنگین کمان
قزل آلای رنگین کمان از خانواده آزادماهیان Salmonidae با نام علمی Onchorhynchus mykissاست و به نام انگلیسیRainbow trout معروف است .این ماهی سهم با ارزشی در تأمین غذای انسان دارد. علت این امر فقط ارزش غذایی بالای این ماهی و کمیاب و گران شدن ماهیان وحشی که از طبیعت صید می شوند نیست، بلکه به این دلیل است که گوشت این ماهیان غنی از چربیهای اشباع نشده ای هست که وجودشان در غذای سالم و با کیفیت، ضروری می باشد. این ماهی همچنین در برابر تغییرات محیطی نظیر تغییر مقدار اکسیژن و دی اکسید کربن محلول در آب، آلودگیهای کم و درجه حرارت مقاوم و از سرعت رشد مناسبی برخوردار است .به علاوه اینکه به راحتی از غذاهای دستی و مصنوعی استفاده می کند (ستاری،۱۳۸۰). در حال حاضر ماهی قزل آلا اساس صنعتی را تشکیل می دهد که در حال توسعه است و اهمیّت آن به ویژه در کشورهایی که قادر به تدارک شرایط ومهیّا کردن محیط آب شیرین یا شور برای پرورش آنها هستند در حال افزایش است (ستاری،۱۳۸۰).
۱-۲-۱- نیازهای زیستی قزل آلای رنگین کمان
گونه های مختلف آبزیان جهت رشد و تولید مثل نیازمند شرایط فیزیکو شیمیایی خاصّی می باشند. خلاصه ای از نیازهای حیاتی محیطی این راسته از ماهیان در جدول ۲-۱ آورده شده است.
جدول۲-۱: نیازهای زیستی قزل آلا )نفیسی، ۱۳۷۸)

۲-۲-۱- فیزیولوژی دستگاه گوارش و آنزیمهای گوارشی ماهی قزل آلای رنگین کمان:
هضم غذا در ماهی قزل آلا از معده شروع می شود. دندانها در این ماهی تنها جهت گرفتن و هدایت لقمه غذایی به حلق به کار می روند. غذا پس از عبور از حلق و مری به معده وارد می شود. فرایند هضم در معده و روده ماهی شبیه سایر مهره داران است. اتساع معده که در اثر وارد شدن غذا به معده رخ می دهد، باعث تحریک ترشح اسید کلریدریک و پپسینوژن می شود. پپسینوژن در اثر عمل هیدرولیز به پپسین تبدیل می شود. پروتئینها در اثر عمل هضم در معده به پلی پپتیدها شکسته می شوند، مواد معدنی نیز به حالت محلول درآمده، اما هیچگونه عملیات هضمی بر روی چربیها و کربوهیدراتها انجام نمی شود. غذا که در این حالت عمل هضم مختصر بر روی آن انجام شده و با موکوس و شیره های معده مخلوط شده و به آرامی و از طریق اسفنگتر پیلوریک به محیط قلیایی روده انتقال می یابد و در آنجا باعت تحریک آزادشدن یا ترشح صفرا و آنزیمهای گوارشی نظیر کیتیناز، آمیلاز و لیپاز از کبد و لوزالمعده می شود. در این حالت بعضی آنزیمها نیز از طریق دیواره روده ترشح می شود. دیواره دستگاه گوارش در ماهیها شامل یک لایه موکوسی درونی، در برگیرنده آنزیمهای هض
م و سلولهای ترشح کننده موکوس است، یک لایه زیر موکوس میانی که دارای عضله ای ساده است، از طریق انقباض و مخلوط کردن، عبور غذا را در طول دستگاه گوارش سبب می شود و یک لایه بیرونی که از جنس بافت پیوندی فیبری است. این ساختار فیزیولوژیکی هضم غذای بلع شده را از طریق تجزیه شیمیایی و فرآیندهای فیزیکی و تبدیل آنها به مولکولهای سازنده را بر عهده دارد. وقتی غذا وارد روده شد و تحت تاثیر آنزیمهای ترشحی هضم قرار گرفت از طریق ترکیبی از اعمال انتشار، انتقال فعال و یا حفره خواری به داخل خون جذب و از طریق سیاهرگ باب به کبد حمل می شود. مواد غذایی هضم نشده که حدود ۲۰% کل غذا را شامل می شود در روده باقی مانده و مدفوع را تشکیل می دهد (سالک یوسفی،۱۳۷۹).
آنزیمهای گوارشی ماهیان نظیر مهره داران عالی، در سه دسته طبقه بندی می شوند:

• • آنزیمهایی که توسط پانکراس و به میزان کمتر توسط معده، به شکل گرانولهای زیموژن یا آنزیم غیر فعال و به صورت مخلوط با ترکیب یونی و در pH ویژه ترشح می شوند.

• • آنزیمهای غشایی که در معده به مقدار کم وجود دارند، اما هنگام اتصال به غشا میکروپرزها و در شرایط طبیعی، فعالیّت می کنند. کل آنزیمهای این دسته روده ای هستند.

• • آنزیمهای سلولی دستگاه گوارش در مناطقی غیر از دیواره برای مثال، در لیزوزیم ها وجود دارند. چون بررسی عملکرد این آنزیمها پس از مرگ سلولی و در شرایط آزمایشگاهی، امکان پذیر است، بیان این نکته که این آنزیمها در هضم برون سلولی نقش دارند، دشوار است.

عملکرد آنزیمهای گوارشی در تمامی گونه ها مشابه نیست. برای مثال پپسین در ماهیان فاقد معده و کتیناز در گونه های خاصی از ماهیان وجود ندارند. لیپاز و آمیلاز در معده فعالیّت می کنند امّا در بین گونه ها، اندامهایی که آنزیمهای خاص ترشح می کنند متفاوتند.
پروتئازها شامل آنزیمهای معدی پپسین و چهار آنزیم کبدی تریپسین، کیموتریپسین، کلاژناز و الاستاز هستند. چهار آنزیم کبدی به خانواده پروتئینهای سرینی متعلق بوده و از انواع پپتیدازهای داخلی هستند که فعالیّت یکدیگر را تکمیل کرده و جایگاه کاتالیتیک آنها مشابه و حاوی سرین آزاد است.
ساختار لیپاز بسیار مشابه پروتئازهای سرینی و آمیلاز است که از انواع آنزیمهای کبدی بوده و در ابتدا به شکل فعّال ترشح می شوند. در مقایسه با سایر آنزیمهای فعّال در محیط آبی، لیپاز بر ذرات لیپیدی اثر می کند، از اینرو فقط میتواند به گلبولهای معلق در محیط آبی حمله نماید. در حالیکه نمکهای صفراوی رویارویی آنزیمها را با ذرّات، از طریق افزایش سطح تماس بالا می برند.
میزان فعالیّت آنزیمهای گوارشی در بین گونه ها یکسان نیست. سطح فعالیت آنزیمهای تجزیه کننده پروتئینها (پروتئیولیتیک)، حتّی در گونه های علفخوار، بالاست. میزان فعالیّت آنزیمهای تجزیه کننده لیپیدها (لیپولیتیک) از مقادیر بسیار بالا در ماهی آزاد اقیانوس آرام تا مقادیر متوسط در ماهی کفشک متغیّر است. فعالیّت آنزیمهای آمیلاز (آمیلولیتیک) در تمامی ماهیان از لحظه شروع زندگیشان وجود دارند و سطح آن در ماهیان علفخوار بالاتر از ماهیان همه چیزخوار است. واین حالت نشان دهنده سازگاری خوب ماهیان با عادات غذایی خود در محیط طبیعی است(Guillaumeetal.,1999).
۳-۱-تغذیه و نیازهای غذایی ماهیان :
علم تغذیه شاخه ای از علم فیزیولوژی است و به مطالعه فعالیّت هایی می پردازد که تأمین مواد غذایی مورد نیاز جهت انجام فرآیندهای حیاتی یک موجود زنده را تضمین میکند.
تغذیه شامل مراحل رفتار تغذیه ای و گرفتن غذا، هضم و جذب (عمل گوارش)، متابولیسم مواد غذایی و دفع مواد زاید می باشد. اولین مرحله به اتولوژی یا علم رفتار شناسی حیوان مربوط است. وقتی که غذا خوش طعم باشد، حیوان اشتهای بیشتری برای خوردن غذا نشان می دهد. باید توجه نمود که در علم تغذیه، گرفتن غذا (شامل خوردن آن) را نمی توان جذب نامید. اصطلاح جذب به عبور مواد غذایی یا غیر غذایی از دیواره روده به بخش داخلی اتلاق می شود. هضم ماکرونوترینتها اوّلین مرحله از مصرف غذا قبل از انجام جذب است. این مرحله اغلب به عنوان قابلیّت هضم^[۱]تعریف می شود که مفهومی بسیار کاربردی داشته و می توان با بهره گرفتن از معادله ای شامل مقادیر هضم و جذب، مقدار آن را محاسبه نمود. قابلیّت هضم تنها در رابطه با مواد آلی و خشک و ماکرونوترینتها بکار می رود. در رابطه با ذرّات غذایی، اصطلاح قابلیّت دسترسی^[۲]استفاده می شود.
قزل آلای رنگین کمان یک ماهی گوشتخوار است و زندگی آن به صید سایر موجودات زنده و تغذیه از آنها بستگی دارد. دستگاه گوارش قزل آلا برای هضم و جذب پروتئینهای حیوانی تخصیص یافته است و این ماهی فقط قادر به هضم تعداد بسیار محدودی از انواع فرآورده های گیاهی میباشد.
۱-۳-۱- پروتئین
پروتئین، یکی از اجزای اصلی بافتها و اندامهای بدن حیوانات می باشد که به طور مستمر باید در جیره غذایی در حد لزوم تأمین شود. البته، ترکیبات نیتروژن دار دیگری نیز در بدن وجود دارند که می‌توان از اسیدهای نوکلئوتیک، آنزیمها، هورمونها، ویتامینها و سایر مواد نام برد. پروتئینها در ترکیب خود کربن، هیدروژن و اکسیژن دارند و از این نظر، مشابه چربیها و هیدراتهای کربن هستند. اما علاوه بر این، درصد زیادی نیتروژن (۱۵ تا ۱۸ درصد، به طور متوسط ۱۶ درصد) دارند که به صورت ثابت، در
ترکیب آنها موجود است. وجود پروتئین در جیره جهت انجام فعالیّتهای طبیعی بافتها، نگهداری و تجدید ساختمان پروتئینهای بدن و همچنین رشد ماهی، ضروری است. میزان نیاز ماهی به پروتئین، تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد که از جمله می‌توان اندازه ماهی، دمای آب، میزان تغذیه، میزان دسترسی به غذاهای طبیعی و کیفیّت پروتئین را نام برد. میزان نیاز ماهیان به پروتئین، ارتباط نزدیکی با مقادیر مطلوب پروتئین در جیره غذایی دارد اما این مقادیر، در مورد ماهیان مختلف، با یکدیگر مساوی نیست. مقادیر مورد نیاز پروتئین در ماهیان مختلف، در شرایط پرورش کنترل شده، تعیین می‌شود و باید آن را به صورت مقدار پروتئین به ازای واحد وزن بدن ماهی در روز بیان کرد. این مقدار برای نگهداری پروتئین بافتها، حدود یک گرم و برای حداکثر میزان ابقای پروتئین در بدن حدوداً ۱۲ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز است. با این وجود، کارایی استفاده از نیتروژن برای رشد، زمانی به حداکثر می‌رسد که میزان مصرف پروتئین ۷ تا ۸ گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن در روز باشد. بنابراین، میزان پروتئین مطلوب برای تغذیه روزانه، توسط میزان نیاز به پروتئین تعیین می‌شود. البته باید کیفیّت پروتئین، میزان مواد انرژی زای قابل هضم، شرایط پرورش، فرآیندهای ساخت غذا، دمای آب و قیمت بازار را نیز مدّنظر قرار داد. نتایج تحقیقاتی که برای تعیین میزان نیاز ماهیان به پروتئین انجام شده است، بسیار شگفت انگیز است و در بین گونه‌های مختلف، تفاوتهای اندکی را نشان می‌دهد. وجود ۳۵ تا ۴۵ درصد پروتئین خام در جیره، برای تأمین نیازهای بیشتر گونه‌ها در شرایط پرورشی کافی است. پروتئینهایی که توسط ماهی بلعیده می‌شود، به عنوان منبع انرژی و همچنین بازسازی پروتئینهای بافتی و رشد حیوان (افزایش نیتروژن بدن) مورد استفاده قرار می‌گیرد. از آنجا که قیمت مواد پروتئینی گران است، لذا اگر همه پروتئنیهای جیره، جهت بازسازی بافتها و رشد، مورد استفاده قرار گیرد و فقط مقدار کمی جهت تأمین انرژی مصرف شود، جیره استفاده شده، مقرون به صرفه خواهد بود. وجود مواد غذایی انرژی‌زا یا ذخیره‌ای، نظیر چربیها و کربوهیدراتها، از جنبه تئوری، اکسیدشدن پروتئینها و تبدیل آنها به انرژی را کاهش، و در نتیجه، کارایی استفاده از مواد پروتئینی را افزایش می‌دهد (اثر ذخیره سازی پروتئینها). اثرات مفید ترکیبات غذایی ذخیره کننده پروتئین، به طور گسترده‌ای مورد مطالعه قرار گرفته و نسبت متعادل بین پروتئین و انرژی برای بسیاری از ماهیان، مشخص و ارائه شده است(سالک یوسفی، ۱۳۷۹).

مرکز توجه نظریه مبادله رهبر پیرو بر روابط اجتماعی بین رهبر و پیروان قرار دارد(حسینی و همکاران، ۱۳۸۹). نظریه مبادله رهبر- پیرو به منظور توضیح توسعه روابط زوجی و ارتباطات بین فرآیندها و نتایج رهبری از تبادل اجتماعی گرفته می شود(الیس^[۵۵] و همکاران، ۲۰۰۷).
۲-۳-۵-۱- ابعاد سبک رهبری مبادله رهبر- پیرو
لیدن و ماسلین چهار بعد برای مبادله رهبر پیرو پیشنهاد کردند که عبارت اند از: همکاری و مساعدت(به عنوان مثال: اجرای کار در ورای آنچه در شرح شغلی بیان شده است)، عواطف(مانند دوستی و علاقه)، وفاداری(مانند وفاداری و تعهد متقابل) و احترام حرفه ای(مانند احترام به توانایی های حرفه ای). در جدول زیر تعاریف هر یک از این ابعاد به صورت خلاصه آمده است(سید جوادین و همکاران، ۱۳۸۹):

( جدول ۲-۲) : ابعاد سبک رهبری مبادله رهبر - پیرو در دیدگاه لیدن و ماسلین(۱۹۹۸)
۲-۳-۵-۲- کیفیت رابطه رهبر- پیرو
کیفیت رابطه رهبر- پیرو بر سه فرض بنیادین استوار است:
اول: نگرش رهبر به نوع انسان چگونه است. آیا او را ذاتا تنبل و غیر قابل اعتماد می داند(تئوری X) و یا اعتقاد به خلاقیت و خود کنترلی انسان دارد که می تواند با انگیزش شایسته به شکوفایی برسد )تئوری .(Y
دوم: آیا منشاء قدرت یا اختیار خود را ناشی از مقامی می داند که در آن قرار گرفته یا به منزله تفویضی از گروهی می داند که بر آنان رهبری می کند.
سوم: هدفی است که از اعمال رهبری دارد، آیا اولویت اول او سازمان و تحقق هدف های سازمانی است یا پیروان، خود باوری و بلوغ اجتماعی آنان، اولویت اول او را تعیین می کنند(دلخوش، ۱۳۹۱).
۲-۳-۶- نظریه های رهبر- پیرو
قدمت اندیشه ها و نگرش های مرتبط با رابطه رهبر- پیرو به موازات ظهور زندگی اجتماعی و لاجرم نظریه های رهبری است، انسجام این اندیشه ها را می توان به ویژه در سال های پایانی قرن بیستم در قالب سه جریان عمده نظری مشاهده کرد:
۱- نظریه اقتضایی رابطه رهبر- پیرو
۲- نظریه تبادلی رابطه رهبر- پیرو
۳- نظریه خدمتگزاری رابطه رهبر- پیرو
۲-۳-۶-۱- نظریه اقتضایی رابطه رهبر- پیرو
رویکرد اقتضایی، ریشه در نظریه فیدلر دارد. وی که مبدع مدل اقتضایی رهبری است در مقام بیان وضعیت مطلوب رهبری، سه متغیر وضعیتی را به عنوان عامل های اصلی معرفی می کند:
اول: قدرت بیان، اختیاری است که رهبر به واسطه مقام پیدا می کند.
دوم: ساخت وظیفه، حدی است که جزئیات و روش های انجام کار اعضای گروه مشخص می شود.
سوم: رابطه رهبر- عضو، که رابطه شخص رهبر با اعضای گروه را مورد توجه قرار می دهد. وی مطلوب بودن وضعیت در متغیر سوم(رابطه رهبر- عضو) را موقعیتی می داند که رهبر محبوبیت لازم و کافی را برای اعضاء گروه دارا باشد(دلخوش، ۱۳۹۱).
فیدلر در تبیین کاربری مدل، تغییر وضعیت رهبری را در متغیر، رابطه رهبر- عضو، در شناسایی سبک رهبری متناسب با شرایط (ساخت مبتنی بر وظیفه با ساخت مبتنی بر روابط) چنین بیان می کند: زمانی که وضعیت برای رهبری بسیار خوب(مطلوب) و بسیار بد(نا مطلوب) باشد، استفاده از سبک رهبری وظیفه مدارانه می تواند بهترین عملکرد باشد. زمانی که وضعیت برای رهبری در حد متوسطی به لحاظ مطلوبیت باشد، استفاده از سبک رهبری رابطه مدار می تواند بهترین عملکرد باشد. جدول زیرتغییر وضعیت رهبر بر اساس شرایط پیروان (رابطه رهبر- عضو) در شناسایی سبک رهبری مناسب را نشان می دهد(هرسی و بلانچارد،۱۳۷۷)
( جدول ۲-۳) : تغییر وضعیت رهبری و سبک رهبری مناسب(رابطه رهبر- پیرو)
۲-۳-۶-۲- نظریه هرسی و بلانچارد
این دو نظریه پرداز با پذیرش ضمنی نظر فیدلر مبنی بر تغییر محیط یا وضعیت مناسب با سبک رهبری رهبر، که آن را مهندسی سازمان می نامیده اند، بر این نکته تاکید دارند که می توان در هر دو (سبک رهبری و محیط یا وضعیت) به نسبتی تغییر ایجاد کرد.
اینان تصریح کردند که با بهره گیری از نظریه سیکل زندگی کرمن که بر مدل سه بعدی اثر بخشی رهبر مبتنی است، نظریه خود را ارائه داده اند به نحوی که که بین رفتار رهبری مبتنی بر وظیفه یا مبتنی بر روابط و میزان رشد یا سطح بلوغ پیروان رابطه معنی داری برقرار ساخته اند. این نظریه به رهبری مبتنی بر موقعیت معروف شده، یک نوع نظریه اقتضایی است که در آن زیر دستان یا پیروان یک رهبر مورد توجه قرار می گیرند. رهبر موفق و اثر بخش کسی است که یک شیوه مناسب رهبری در پیش گیرد. از نظر این دو نظریه پرداز درجه رشد یا بلوغ پیروان، تعیین کننده سبک رهبری فرد است. بر این اساس، همچنان که سطح بلوغ پیروان بالا می رود رهبری مناسب نه تنها مستلزم ساخت دهی(وظیفه) هر چه کمتری است، بلکه باید به کاهش حمایت های عاطفی- اجتماعی(روابط) نیز منتهی شود. به عبارتی رابطه رهبر - پیرو به موازات رشد پیروان از نابالغی یا رشد نایافتگی به بلوغ یا رشد یافتگی تغییر می کند(دلخوش، ۱۳۹۱).

( شکل ۲-۳) : رابطه رهبر- پیرو به موازات بلوغ پیروان(دلخوش، ۱۳۹۱)
۲-۳-۶-۳- نظریه تبادلی رابطه رهبر- پیرو
گرین و همکارانش، با مطالعه در رهبری سازمان ها، کیفیت رابطه رهبر- پیرو را مهمترین متغیری یافتند که امکان درک بهتری از رهبری فراهم می نماید(گرائن^[۵۶] و همکاران، ۱۹۹۵). هاریس و کاکمر تصریح می کنند که «گرین»، اساس نظریه را در کیفیت رابطه ای می داند که در جریان ایجاد نقش برای رهبر و پیرو اتفاق می افتد و مورد پذیرش آنان قرار می گیرد. اینان معتقدند که نظریه تبادلی رهبر- پیرو بر نظریه های نقش و تبادل اجتماعی قرار دارد(هریس^[۵۷] و همکاران، ۲۰۰۶). نظریه تبادلی رهبر- پیرو نشان داد که رهبران به شیوه های متفاوتی با پیروان رفتار می کنند: رابطه آنان با بعضی از پیروان به صورت دستیاران معتقد(اعضای درون گروه) و با بعضی دیگر به صورت افراد استخدام موقت(اعضای برون گروه) بر قرار می گردد(سید نقوی و همکاران، ۱۳۸۷).
۲-۳-۶-۴- نظریه خدمتگزاری رابطه رهبر- پیرو
گرین لیف، فلسفه خدمتگزاری رهبر را در راستای خدمت رسانی به پیروان، تامین نیازهایشان برای رشد و توسعه می داند. بنابراین، اصلی ترین هدف رهبری خدمتگزار، خدمت به پیروان است(گرینلف^[۵۸]، ۱۹۹۷). هاروی(۲۰۰۱)، معتقد است رهبر خدمتگزار به سازمان تنها توجه ندارد، او به پیروان به منزله هسته اصلی سازمان ارزش فوق العاده قائل است. کولینز (۲۰۰۱) هم می گوید برای رهبر خدمتگزار پرسش از چه کسی بر پرسش از چه چیزی اولویت دارد بنابراین پیروان محور اصلی توجه رهبر هستند و سازمان پس از آن قرار می گیرد. همچنین انگیزه رهبر خدمتگزار برای نفوذ در پیروان، کنترل آنان نیست بلکه انگیزه او برانگیختن پیروان برای خدمت است(اینگرام^[۵۹]، ۲۰۰۳).
۲-۳-۶-۵- نظریه پیترسون و وینستون
پیترسون، در مقام بیان تفاوت رهبری تحول آفرین با رهبری خدمتگزار، متفاوت بودن آن دو را در مرکز توجه می داند، وی رهبری تحول آفرین را متمرکز بر سازمان و رهبری خدمتگزار را متمرکز بر پیروان تعریف می کند. پیترسون اعتقاد دارد که رهبر خدمتگزار هدفی جز خدمت ندارد. او در فرایند انجام امور به پیروان بیش از کسب نتیجه اهمیت می دهد. رهبری خدمتگزار یک اعتقاد قلبی است به اینکه بهبود روش و تحقق اهداف سازمانی منوط به سلامت کارکنان و اعتقاد قلبی آنان به خدمت است مدل پیترسون بیشتر در بخش اول مورد بررسی قرار گرفت و همان گونه که شرح داده شد در این مدل، پیروان در اولویت اول رهبری خدمتگزار قرار دارند(پاترسون^[۶۰]، ۲۰۰۳).
وینستون، با ابداع حلقه دوم برای مدل پیترسون، رابطه پیرو با رهبر را فرایند رهبری خدمتگزار تبیین کرد. وی با اشاره به اینکه عموماً تحقیقات مبتنی بر نظریه رهبری خدمتگزار در فرایند رابطه رهبر- پیرو، خدمت رهبران را مورد توجه قرار داده اند نکته مهمی را آشکار می کند و آن واکنش پیرو به محبت و خدمت رهبر و تعهد پیرو به اوست. بر اساس مدل پیترسون، ابعاد یا سازه های رابطه رهبر- پیرو به شرح زیر قابل استنباط است: احترام رهبر به پیرو، تعهد پیرو به رهبر، خودباوری و رشد پیرو، به نحوی که خدمت و احترام رهبر به پیرو بر تعهد پیرو به رهبر و همچنین خود باوری و رشد پیرو تاثیر می گذارد(وینستون^[۶۱]، ۲۰۰۳).
۲-۳-۷- خود باوری و رشد پیرو
رهبر با ساخت مهارت های پیروانش، رفع موانع، تشویق خلاقیت ها و اختیار حل مسئله به رشد و افزایش اعتماد به نفس و خود باوری آنان خدمت می کنند. خودباوری^[۶۲] در سال ۱۹۹۷ توسط باندورا در تبیین پنداشت انسانها از توانایی های خود ارائه شد، براساس نظریه باندورا احساس توانمندی پیرو از شرایط اجتماعی تاثیر می پذیرد بنابراین رهبر می تواند بر پنداشت پیرو در رابطه با توانایی هایش تاثیر بگذارد. پیروان با باور داشتن به توانایی های خود قادر به انجام کارهای بزرگی خواهند بود(وینستون^[۶۳]، ۲۰۰۳).
انتظارات خود باوری در استدلال باندورا حداقل سه پیامد و شاخص رفتاری دارد که عبارتند از:
۱- رفتار نزدیکی در برابر اجتناب(استقبال از حل مشکل به عوض فرار از آن)
۲- کیفیت عملکرد رفتارها در حوزه مربوطه
۲- پشتکار در مواجهه با موانع یا تجربیات نا خوشایند(نوروزی، ۱۳۸۶).
اصول رهبری خدمتگزار رهیافتی طولانی مدت و متفاوت برای زندگی کاری و راهی برای بودن است که پتانسیل خود باوری و خلق تغییرات مثبت را دارد(دیویس^[۶۴]، ۲۰۱۰).
۲-۴- رضایت شغلی
انسان موجودی اجتماعی با نیازمندی های گوناگون است و در جوامع انسانی افراد برای رفع نیازهای مختلف خود به کار اشتغال می ورزند. هر فرد بنا بر توانایی، استعدادها ، انتظار ات و امکانات خود به کاری مشغول است و کار بخش مهمی از ساعات زندگی را به خود اختصاص می دهد. هدف اصلی از کار کردن رفع نیازهای مختلف مادی، معنوی و اجتماعی است. در حقیقت احتیاجات و نیازهای انسانی اعم از مادی و معنوی، جسمی و روحی ،همان محرک های انسانی در بر گزیدن پیشه و کار می باشد، پس با کار کردن علاوه بر رفع نیازهای مادی و تأمین معاش احساس رضایت روانی نیز حاصل می شود(رابینز، ۱۳۷۴).
اعتقاد کلی بر آن است که وجود نیاز ایجاد تنش کرده و فرد در جهت رفع تنش اقدام به رفتار می نماید و با برطرف شدن نیاز، تنش نیز مرتفع شده و احساس رضایت کامل حاصل می شود .ایجاد رضایت در زندگی حرفه ای، بقیه اوقات و مسائل زندگی فرد را تحت تأثیر قرار می دهد و با کاهش تنش ها در مجموع به بهبود زندگی شخص کمک مؤثری می نماید(پرهیزکار، ۱۳۷۵).
نیازهای انسانی منبع و مأخذ تولید انگیزه هستند و رفتار انسان بر پایه انگیزه های خودآگاه و ناخودآگاه متکی است درواقع انگیزه مشوق و ترغیب کننده فرد به کار است(پرهیزکار، ۱۳۷۵). بنابراین می توان گفت که کارگر یا کارمندی که تحریک شده و دارای انگیزش است، در وضعی به سر می برد که تنش نام دارد(یعنی بین فرد و محیط او نوعی عدم تعادل به وجود می آید). او برای رهایی از این تنش دست به اقدام می زند و تلاش و کوشش می کند. هر قدر این تنش بیشتر باشد سطح یا میزان تلاش و کوشش بیشتر خواهد شد. اگر این تلاش یا کوشش به صورت موفقیت آمیزی به ارضای نیاز منجر گردد تنش کاهش می یابد(رابینز، ۱۳۷۴).
رضایت از شغل یکی از عوامل بسیار مهم در موفقیت شغلی و عاملی است که باعث می شود افزایش بهره وری و کارایی و نیز احساس رضایت فردی ایجاد گردد، اگر شغل رضایت مطلوب را تأمین نماید فرد از شغلش راضی می باشد و اگر رضایت و لذت مطلوب را تأمین ننماید شخص شروع به مذمت شغل خود کرده و در صدد تغییر آن برمی آید. آنچه مسلم است رضایت شغلی بر روی رضایت شخصی فرد در زندگی تأثیر به سزا دارد و این رضایت به نوع شغل و فرد شاغل بستگی دارد(کلدی و سمواتیان، ۱۳۸۷).
۲-۴-۱- تعاریف رضایت شغلی
رضایت شغلی به مجموعه احساساتی که فرد نسبت به شغلش دارد، اطلاق می شود. فرد با رضایت شغلی بالا احساس مثبت و فردی که از شغلش ناراضی است، احساسی منفی نسبت به شغلش دارد. وقتی افراد درباره نگرش های کارمند صحبت می کنند، منظورشان همان رضایت شغلی است. در حقیقت این دو واژه معمولاً به طور مترادف به کار می روند(رابینز، ۱۳۸۸).
مورهد و گریفین(۱۳۷۷)، رضایت یا عدم رضایت شغلی را طرز تلقی فرد نسبت به شغلش می دانند که از جمله موضوع هایی است که بیشترین پژوهش درباره آن صورت گرفته است. شرمرهورن و همکاران (۱۳۸۶) نیز رضایت شغلی را میزان احساس مثبت یا منفی شخص نسبت به شغلش می دانند. به طور کلّ، رضایت شغلی عبارت از نوعی احساس خشنودی و رضایت خاطر فرد از شغل خود در سازمان است که با کار مناسب با استعدادها، میزان موفقیت در شغل، تأمین نیازهای منطقی، شکوفایی استعدادها، پیشرفت شغلی، تجربه های موفق، و جوّ سازمانی ارتباط دارد(میرکمالی،۱۳۸۰).