سولیوان^[۳۸] (۲۰۰۱) نشان داده است که افرادی که در سطح بالاتری از مذهبی بودن قرار دارند نسبت به افراد دارای سطح مذهبی پایین تر، ثبات زناشویی بیشتری دارند و از ازدواج خود راضی تر به نظر می رسند(همان).
هانلر و گنچوز^[۳۹] ( ۲۰۰۵) در مطالعه ای که روی زوجین ترکیه ای انجام دادند پس از کنترل متغیرهایی مانند سطح تحصیلات و مدت زمانی که از زندگی زناشویی آنها می گذشت، به این نتیجه رسیدند که مذهبی بودن تأثیر عمده ای بر رضایت زناشویی دارد، اما مذهبی بودن زوجین نمی تواند حل مسأله زناشویی را در زوجین افزایش دهد. (همان)
کال و هیتون^[۴۰] (۱۹۹۷) با انجام مطالعه ای بر روی ۴۵۸۷ زن و شوهر به این نتیجه رسیدند که از میان ابعاد مختلف دینداری، حضور در کلیسا بیشترین رابطه را با ثبات زناشویی دارد و اختلاف بین زوجین در مورد حضور در کلیسا، خطر جدایی را افزایش می دهد. این مطالعه همچنین نشان داد زوجینی که به طور منظم با هم به کلیسا می روند، کمترین خطر را برای طلاق دارند.

مارگات، دادلی، فردریش و کونینسکی^[۴۱] (۱۹۹۰) در پژوهش خود به این نتیجه رسیدند که تجانس مذهبی با همسر، عبادت و حضور در کلیسا ( متغیرهای دیندرای‌) مهمترین پیش بینی کننده رضایت زناشویی فرد می باشد. همچنین اورتینکال و ونستیوگن^[۴۲] (۲۰۰۶) در مقایسه زوج هایی که فقط یک بار ازدواج کردند با زوج هایی که چندین بار ازدواج کردند به این نتیجه رسیدند که مذهبی بودن همبستگی مثبت با رضایت زناشویی دارد.(به نقل از میلانی فر،۱۳۷۰)
مطالعه بر روی ۹۷ زوج، که نماینده تنوع مذهبی زوج های آمریکایی بودند نشان داد که آنها مفهوم « تقدیس » را در مورد ازدواج خود به کار می برند. بدین معنی که غالباً چنین تصور می کردند که ازدواج آنها محتوایی معنوی دارد ( ماهونی^[۴۳]، ۲۰۰۵).
مولینز، بروت، براکت ، هریسون^[۴۴] طی مقاله ای در سال ۲۰۰۱ به بررسی رابطه دین و ازدواج پرداختند. نتایج نشان داد که دیندار بودن به طور معناداری با سازگاری زناشویی رابطه دارد. آنها معتقد بودند که اثر دیندار بودن بر ازدواج در گروهی که مسن تر هستند اساسی تر و بیشتر است ( همان).
گلین و پوز^[۴۵] در تحقیق در سال۱۹۷۸ نشان داده اند افرادی که مدت طولانی با هم زندگی می کنند دین را به عنوان مهم ترین عامل رضایتمندی از ازدواج تلقی می کنند ( به نقل از غباری بناب، ۱۳۸۰).
گرانر^[۴۶] در تحقیق در سال ۱۹۸۵ اثر اعمال عبادی شخصی بر سازگاری زناشویی را بررسی کرد، نتایج نشان داد که ارتباط مثبتی بین اعمال دینی و سازگاری زناشویی در تمام گروه های دینی وجود دارد. در حالی که خواندن کتاب مقدس … لور کلی به اندازه اعمال دینی مهم نبود و خواندن کتاب مقدس فقط برای دو گروه دینی ( از ۴ گروه سنی‌) در مقابله با مشکلات زناشویی مهم بود (به نقل از غباری بناب، ۱۳۸۰).
آنتونی^[۴۷] در تحقیق در سال ۱۹۹۳ ارتباط بین رضایت از زناشویی و بلوغ دینی را بررسی کرد یافته ها نشان داد افرادی که بالانرین نمره را در رضایت از زناشویی داشتند، دارای جهت گیری دینی درونی بودند و افرادی که دارای جهت‌گیری برونی بودند از رضایت زناشویی پایینی برخوردار بودند ( به نقل از میلانی فر، ۱۳۷۰).
ماهانی و دیگران^[۴۸] در تحقیق درس ال ۲۰۰۲ در تحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که دین موجب افزایش مشارکت کلامی و کاهش پرخاشگری کلامی و در نهایت موجب رضایتمندی از زناشویی می شود (به نقل از میلانی فر، ۱۳۷۰).
شرکات ^[۴۹]در بررسی خود در سال ۲۰۰۴ نشان داد که اختلاف دینی در خانواده ها موجب بروز مشکلات برای ازدواج می شود که منجر به کاهش رضایتمندی و افزایش تعارضات زناشویی و طلاق می شود ( به نقل از بنی اسدی، ۱۳۷۰).
۲-۱۸- پیشینه داخلی
احمدی در تحقیق در سال ۱۳۷۹ ثابت کرد افرادی که دارای تقیدات مذهبی خیلی زیاد بودند نسبت به افرادی که تقید مذهبی زیاد داشتند از رضایت زناشویی بالاتری برخوردار بودند و افرادی که دارای تقیدات مذهبی زیاد بودند نسبت به افرادی که تقید مذهبی متوسط داشتند از رضایت زناشویی بالاتری برخوردار بودند و افرادی که دارای تقیدات مذهبی متوسط بودند نسبت به افرادی که دارای تقید مذهبی کم بودند از رضایت زناشویی بالاتری برخوردار بودند ( احمدی، ۱۳۷۹).
برخی پژوهش های ایرانی همچون آقامحمدیان شعرباف و همکاران نشان داد که مولفه هایی همچون میزان همکاری، واکنش های هیجانی، رابطه خانوادگی باخویشان همسر و دوستان، رابطه فردی با خویشاوندان خود، وضعیت اقتصادی و مدیریت امور مالی، رابطه جنسی، چگونگی گذران اوقات فراغت و باورهای اخلاقی و مذهبی و عمل به آنها، آداب و سنن اجتماعی، ارضای عاطفی، تفاهم فکری و شناختی، میزان تحصیلات و زیبایی، از جمله عوامل موثر بر استحکام و رضایت از زندگی زناشویی محسوب می شود ( شعرباف، ۱۳۸۲).
مصلحی در تحقیقی در سال۹۲ به این نتیجه رسید که زوجینی که هردو پایبند به مذهب هستند درمقایسه با زوجینی که یکی از آنها پایبند به مذهب است از رضامندر زناشویی بیشتری برخوردار بودند و آنها نیز از زوجین هر دو نایپند به مذهب بیشتر اززندگی خود رضایت داشتند ودر نهایت به این نتیجه رسید که پایبندی مذهبی از عواملی است که در رضامندی زناشویی نقشی معنا دار دارد.(مصلحی ۱۳۹۲).
احمدی و دیگران در تحقیقی اعتقادات مذهبی، ایمان و تقوی را به عنوان عوامل موثر در موفقیت ازدواج مورد تایید قرار دادند.(احمدی و دیگران ۱۳۸۵)
همچنین بنی اسدی در پژوهشی به این نتیجه رسیده است که تفاوت در باور های مذهبی از عوامل در گسستگی پیوند زناشوی است. (بنی اسدی ۱۳۷۵)
حق دوست در پژوهشی که انجام داده است تفاهم اخلاقی وتشابه در باور های مذهبی رایکی از معیار های مهم همسر ایده آل معرفی می کند.(حق دوست و دیگران ۱۳۷۴).
فصل سوم: روش پژوهش
۳-۱- روش ها
با توجه به هدف پژوهش حاضر که تبیین رابطه میان رضایت زناشویی و پایبندی مذهبی است تحقیق حاضر کاربردی از نوع همبستگی است .
۳-۲- جامعه آماری، روش نمونه گیری، وحجم نمونه
جامعه آماری مورد مطالعه در این پژوهش کلیه دانشجویان متاهل دانشگاه آزاد اسلامی واحد علو م تحقیقات کرمانشاه در سال تحصیلی ۹۲-۹۳ ا ست.
روش نمونه گیری این پژوهش تصادفی خوشه ای با واحد نمونه کلاس، از کلیه رشته ها نمونه گیری شد .
تعداد حجم نمونه ۱۵۰نفر یا ۷۵ زوج است.
۳-۳- روش اجرا
در این پژوهش از تمام دانشجویان متاهل در دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات کرمانشاه برای همکاری دعوت به عمل آمد و تعداد ۳۰۰ پرسش نامه توزیع گردید پرسش نامه ها به یکی از زوجین که دانشجو بودند داده شد که پس از پر کردن با توجه به عدم عودت برخی از پرسش نامه ها و ناقص بودن تعدادی دیگر در نهایت تعداد ۱۵۰ نفر یعنی ۷۵ زوج به طور کامل پرسش نامه ها را برگرداندند .
۳-۴- متغیر های مورد بررسی
متغیر پیش بین: پایبندی مذهبی
متغیر ملاک: رضامندی زناشویی
۳-۵- ابزار پژوهش
در پژوهش حاضر از دو نوع آزمون رضامندی زناشویی اسلامی و آزمون پایبندی مذهبی استفاده شده است.
آزمون رضامندی زناشویی اسلامی
این پرسش نامه ، دارای پنجاه بعد و ده مولفه می باشد که میزان رضایت از زندگی زناشویی را می سنجد . مولفه های این پرسش نامه ارتباط کلامی و غیر کلامی، پایبندی مذهبی، حل تعارض، مدیریت مالی، روابط جنسی، فعالیت های اوقات فراغت، مسائل شخصیتی فرزندان و فرزند پروری، نقش زن و مرد و صله ارحام می باشد .(جدیری ۱۳۸۷ ،۱۴۳). این مولفه ها از طریق تحلیل متون دینی در حوزه قرآن کریم و روایات ائمه معصومه (ع) به دست آمده است. اعتبار پرسش نامه رضامندی زناشویی از طریق دو نیمه سازی ، ۸۱/۰و ثبات درونی (آلفای کرونباخ) ۸۷/۰به دست آمده است . همچنین برای محاسبه روایی محتوایی ، پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی با بهره گرفتن از روش همبستگی اسپیر من در حدود ۹۰/۰ به دست آمده است. همچنین روایی وابسته به ملاک از نوع همزمان نیز با بهره گرفتن از تست معادل به دست آمد. برای بررسی این نوع روایی ضریب همبستگی میان نمره کل آزمون مذکور بانمره کل پرسش نامه رضامندی زناشویی انریچ محاسبه شد و ضریب همبستگی ۷۲۶/۰ در سطح معنا دار کمتر از ۰.۰۱به دست آمد. نتایج نشان می دهد که پرسش نامه رضامندی زناشویی اسلامی از اعتبار و روایی بالایی برخوردار است(جدیری ۱۳۸۷، ۱۶۲).
آزمون پایبندی مذهبی
این آزمون رفتار های مذهبی را در موقعیت های بالینی و پژوهشی می سنجد و متغیر های مذهبی را در مداخله هایی که به نوعی از روش های مذهبی استفاده می کنند ، کنترل می نماید . این آزمون از یک پرسش نامه شصت سوالی تهیه شده است که سه عامل ( پایبندی مذهبی دو سو گرایی و نا پایبندی مذهبی ) را مورد سنجش قرار می دهد . در عامل پایبندی مذهبی فرد بی تردید رفتار خود را بر اساس معیار های مذهبی تنظیم می کند و می کوشد که همه رفتار هایش را بر اساس معیار های مذهبی تنظیم کند . در عامل نا پایبندی مذهبی فرد هیچ گونه تعمدی به تنظیم رفتار ها بر اساس اصول یا دستور العمل های مذهبی ندارد.
در عامل دو سو گرایی مذهبی فرد همواره نگران و در حالت تردید مذهبی به سر می برد . بین کردار و گفتارش نا هماهنگی وجود دارد. در برابر سختی ها کم تحمل است. احساس خوبی به خود و رابطه خود با خدا ندارد. از اعمال مذهبی خود ناراضی است و تنها هنگام سختی ها به خدا پناه می برد.
شایان ذکر است ابعادی که در این پرسش نامه به دست آمده است ابعاد دین داردی را الزاما نمی سنجد بلکه ابعاد روی آوری به دین یا روی گردانی یک فرد را از مذهب یا ایمان فرد را به اعتقادات مذهبی می سنجد . ضریب آلفای کرونباخ کل آژمون برابر ۸۱۶/۰ و ضریب همسانی درونی عامل پایبندی درونی ۸۷۸/۰
، ضریب همسانی درونی عامل گذاری ۶۷۸/۰ و ضریب همسانی درونی عامل ناپایبندی مذهبی ۷۲۵/۰ ، گزارش شده که همگنی نشان دهنده اعتبار بالای این پرسش نامه است . همچنین برای محاسبه روایی ملاک ، نیز صورت اولیه این آزمون قبل از تحلیل عاملی با آزمون جهت گیری مذهبی آلپورت ۴۷/۰ گزارش شده است که در سطح (p< 001/0)معنا دار است.(جان بزرگی ۱۳۸۸،۷۹-۱۰۵).
۳-۶- روش ها و ابزار تجزیه و تحلیل داده ها
روش تجزیه و تحلیل داده ها در این پژوهش ابتدا با بهره گرفتن از آمار توصیفی تعیین فراوانی ، درصد، میانگین و انحراف معیارو… در هر یک از این مقیاس ها به دست آمد و سپس آزمون های استنباطی مانند آزمون های تی گروه های مستقل و همبستگی پیرسون و تحلیل واریانس یک راهه استفاده شد برای این کار از برنامه spss 18استفاده شد.
فصل چهارم : یافته های پژوهش
۴
۱-۱-آمار توصیفی
جدول (۴-۱) میانگین و انحراف استاندارد سن آزمودنی ها

کمبود منابع مالی
۱۰- نبودن حمایت مدیریت ارشد
این پژوهش به روش پرسشنامه ای صورت گرفته و بنا به یافته های تحقیق هزینه و پیچیدگی اجرای تجارت الکترونیک و نامناسب بودن این روش برای شرکتهای کوچک و متوسط بیشترین تاثیر را داشته اند.

در تحقیقی با عنوان “عواملی که بر پذیرش تجارت الکترونیک در شرکتهای کوچک و متوسط تاثیر دارند"، موانع پذیرش تجارت الکترونیکشامل موارد زیر ارائه شده است (Chong, 2010):
هزینه راه اندازی اولیه
کمبود نیروی انسانی متخصص
موارد امنیتی
عدم آمادگی فروشندگان یا تامین کنندگان در پذیرش تجارت الکترونیک
عدم آمادگی شرکت
شکاف بحرانی بین شرکاء
عدم دسترسی به اینترنت
عدم احساس نیاز
آگاهی ناکافی از تجارت الکترونیک
موارد استاندارد و حقوقی
آشنا نبودن با IT
این تحقیق موانع پیش رو هنگام اجرای تجارت الکترونیک را در موارد زیر دانسته است:
کمبود وقت مدیریتی
کمبود مهارت و تخصص
هزینه های مفرط
نبودن دانش تجارت الکترونیک
یکپارچه نبودن سیستمهای سازمانی
کوچک بودن بیش از اندازه شرکت
- کمبود دسترسی به وسایل و پشتیبانی فنی
نبودن زیرساخت اصلی در کشور
نبودن جدیت در کامپیوتریزاسیون و IT و تجارت الکترونیک
ساختار اقتصادی نامناسب
که موارد اول تا چهارم بیشترین تاثیر را داشته اند.
در پژوهش انجام شده در نیجریه، موانع توسعه تجارت الکترونیک در صنایع کوچک و متوسط به صورت زیر لیست شده اند (Ilsanmi, 2007):
فرهنگ عمومی
موانع زیرساختی شامل ناکافی بودن سرعت و کیفیت زیرساختارهای اعتباری
موانع سیاستی شامل سیستم اقتصادی ناپایدار، تغییر کردن قوانین دولتی
موانع اجتماعی شامل کمبود اطلاعات در مورد تجارت الکترونیک، پشتیبانی کم دولت، بی کفایتی چارچوب دولتی
در پژوهشی که برای یافتن و مقایسه موانع توسعه تجارت الکترونیک در شرکتهای کوچک و متوسط در دو کشور سوئد و اندونزی صورت گرفته است، موارد ذیل به عنوان موانع شناخته شده است (Kartiwi & Mac Gregor, 2007):
نامناسب بودن تجارت الکترونیک برای محصولات و خدمات شرکتهای کوچک و متوسط
نامناسب بودن تجارت الکترونیک برای روش تجارت شرکتهای کوچک و متوسط
نامناسب بودن تجارت الکترونیک برای روش تجارت مشتریان و تامین کنندگان
نداشتن منفعت کافی برای شرکت
نداشتن دانش فنی کافی و نحوه اجرای آن
پیچیدگی تجارت الکترونیک برای اجرا
امنیت ناکافی تجارت الکترونیک
بازگشت سرمایه طولانی تجارت الکترونیک برای شرکتهای کوچک و متوسط
نداشتن وقت کافی برای اجرای تجارت الکترونیک
پیچیدگی انتخاب استاندارد تجارت الکترونیک مناسب
که موارد نسبتا مشابهی از مقایسه این دو کشور به دست آمده است. در نهایت این موانع در قالب ۳ عامل عمده نامناسب بودن، پیچیده بودن و زمان تقسیم بندی شده اند.
در پژوهش الاتکن و کبنی (۲۰۱۰) موانع عبارتند از هزینه بالای اجرا، کمبود نیروی انسانی ماهر، سرعت پایین اینترنت، موانع امنیتی و عوامل ریسک بالا در اجرا که مهمترین آنها، عوامل امنیتی شناخته شده است. جالب توجه آنست که ۹۰ درصد پاسخگویان کمبود نیروی انسانی را بی اهمیت دانسته اند (Olatokun & Kebonye, 2010).

۷-۳-۲ نمایش درمانی برای کودکان

نمایش درمانی یکی از روش های هنر درمانی خلاق است که بازی نقش، داستان، بداهه گویی و دیگر تکنیک های تئاتر و تئوری ها و روش های درمانگری را با هم ترکیب می کند. نتیجه این عمل فرایندی تجربی است که ظرفیت کودک را برای بازی، استفاده از آن برای دسترسی و بیان احساسات، دست یابی به بینش، تمرین موفقیت آمیز دیدگاه ها در موقعیت های مختلف افزایش می دهد(NADT، ۲۰۰۸).
نمایش درمانی روش درمانی بسیار نزدیک به طبیعت کودکان است، چرا که کودک را همانگونه که هست می پذیرد، زمانی که عصبانی است، ناکام است یا از حرف زدن امتناع می کند و بدین خاطر که از تخیلات کودکان سود می جوید. این روش بخصوص برای کسانی مناسب تر است که به سختی اعتماد می کنند و ارتباط برقرار نمی کنند و یا در درمان مقاومت نشان می دهند.نمایش درمانی روش مناسب رشد یافته ای برای رخدادهای کودکان و نوجوانان که روش های کلامی برای آن ها مناسب نیست، فراهم می آورد. نمایش درمانی از گرایش طبیعی کودک برای عمل استفاده می کند و از آن برای کاوش در کردار و احساسات دردناک کودک سود می جوید. از جمله منافعی که در نمایش درمانی برای کودکان وجود دارد می توان به کاهش احساس تنهایی، رشد مهارت های تقلیدی و الگوبرداری، افزایش بیان احساسات، افزایش عزت نفس و خودارزشی، افزایش احساس بازی و خودانگیختگی و رشد ارتباطات اشاره نمود(همان منبع).
بر طبق نظر اریکسون^[۲۵۰] و نظریه پردازان دیگر، بازی به کودک اجازه می دهد تا بر تناقضات و اضطراب های خود غلبه یابد. اغلب کودکان نمی توانند احساسات و افکار خود را در غالب کلام آورند. آنها زبان دیگری به نام زبان بازی دارند. کودکان از اسباب بازی ها و داستان ها برای فهم دنیای خود سود می جویند و به راحتی نیازها، خواسته ها و ترس هایشان را بیان می کنند. نمایش درمانگران از این روش استفاده می کنند تا از زبان مخصوص کودکان بهره گیرند (مورتاد، ۲۰۰۳).
در مدرسه، نمایش درمانی از طریق فعالیت های غیر رقابتی که تاکید بر مسئولیت و کار گروهی دارد، به رشد اجتماعی منجر می شود (مک کاسلین^[۲۵۱]، ۱۹۸۱). همین طور کاربرد فنون نمایشی در نظام آموزشی می تواند برای کودکان با نیازهای خاص و یا کودکانی که نگرش منفی نسبت به خود دارند، کمک مؤثری باشد. نمایش درمانی ضمن آماده سازی کودک برای یادگیری، محیطی امن برای برون ریزی احساس ها و مشکلات او فراهم می کند (والش^[۲۵۲]، کوسی دوی^[۲۵۳] و وانسون^[۲۵۴]، ۱۹۹۱). افزون بر این بسیاری از متخصصان آموزش و پرورش به نمایش درمانی به منزله یک ابزار مناسب برای سازش یافتگی با برنامه های مدرسه می نگرند و آن را عاملی می دانند که از بروز مشکلات در کودکانی که وارد مرحله نوجوانی می شوند، پیشگیری می کند (والش، ۱۹۹۲).
۸-۳-۲نمایش درمانی در آموزش ویژه
کاتاناچ (۱۹۹۶) بسیاری از روش هایی که می تواند برای آموزش ویژه مناسب باشد را عنوان می کند: جستجو در هویت فرهنگی، افزایش عزت نفس در میان افراد با مشکلات یادگیری، آموزش و تمرین مهارت هایی چون مهارت های اجتماعی، ایجاد گروه های حمایتی برای افراد با ناتوانی جسمی تا با هم به تبادل اطلاعات بپردازند، به هم کمک کنند و با هم شاد باشند. نمایش درمانی با بهره گرفتن از فضای زیبایی شناسانه، اسطوره ها و داستان ها تجربه جالبی را برای دانش آموزان فراهم می آورد. شرکت کنندگان وقتی نقشی را بر عهده می گیرند، شخصیت خود را در آن نقش درگیر می کنند و قسمتی از آن را بروز می دهند. در تئاتر از لباس ها و ماسک های گوناگون استفاده می شود. ماسک و لباس های نمایش باعث افزایش تجربه عینی و فهم کودک از نقش خود می شود (مورتاد، ۲۰۰۳).
نمایش درمانی برای آموزش وتمرین مهارت های اجتماعی با دانش آموزانی که دارای آسیب های شناختی و ارتباطی اند، مناسب است. تعاملات اجتماعی وابسته به مهارت های ارتباطی و شناختی است که در کودکان با ناتوانی آسیب دیده است. این آسیب ها مشکلاتی در کسب مهارت های اجتماعی به وجود می آورد، چراکه این کودکان از تعاملات معمولی همسالان و بازی هایی که این مهارت های پیچیده را رشد می دهد، محروم اند. شایستگی های اجتماعی به عنوان نمایش رفتارهای اجتماعی مناسب، حل تناقضات در رفتارهای قابل قبول،تاثیر گذار در رسیدن به هدف های اجتماعی وداشتن توانایی پاسخدهی و فعالیت های مناسب در یک زمان مناسب در بافت اجتماعی تعریف می شود. کوپ^[۲۵۵] ، لیدل^[۲۵۶]، اندل^[۲۵۷] و کراکو^[۲۵۸](۱۹۸۲) بیان می کنند که برای کودکان با ناتوانی شرکت در موقعیت های اجتماعی و پاسخ به نشانه های اجتماعی بسیار چالش انگیز است. ریچارد لاویه^[۲۵۹] (۱۹۹۴) بیان می کند که کودکان با مشکلات یادگیری همیشه تنها و بدون دوست هستند چراکه بزرگترها و همسالانشان رفتار های ناپخته و غیرقابل پیش بینی این کودکان را به غلط تفسیر می کنند. اسچامکر^[۲۶۰] و دشلر^[۲۶۱] (۱۹۹۵) با این پیشنهاد موافق اند که این کودکان با آماده سازی های ویژه می توانند رفتارهای اجتماعی پیچیده را یاد بگیرند. کیمسوس^[۲۶۲] (۲۰۰۱) از پیشنهاد کری^[۲۶۳] و کری (۱۹۹۷) حمایت می کند که دسته های گروهی مداخله مناسبی برای بهبود روابط دوستی در کودکان است که بر این اساس نمایش درمانی نوعی گروه درمانی محسوب می شود. کنترل ضعیف تکانه ها برروی رفتارهای اجتماعی اثر می گذارد و جلسات نمایش درمانی برای بهبود آن کار می کند- حتی در زمانی که کودک روی صندلی نشسته و منتظر آن است که نوبت او شود، کنترل تکانه ها را فرا می گیرد. تکرار عبارت “هر کس باید نوبت خود را رعایت کند."به کودک یادآور می شود و او را تشویق می کند تا منتظر نوبت خود بماند تا فرا رسد (کریمنز، ۲۰۰۶).
۹-۳-۲استفاده از نمایش درمانی برای افراد دارای مشکلات یادگیری
چندین محقق برجسته کارهای انگشت شماری در حوزه مشکلات یادگیری انجام داده اند.برای مثال، ماریان لیندویست پیشرو رویکرد حرکت و نمایش درمانی سسمی در کار با دانش آموزان اوتیستیک بود. او فواید نمایش درمانی را این گونه ذکر می کند: بسیار واضح است که می توان از نمایش درمانی برای ارتباطات، رشد روابط دوستانه، بالا بردن آگاهی بدن و کاهش رفتارهای قالبی استفاده کرد… این کار به انجام دهنده آن رضایت می دهد و باعث تشویق مهارت های کلامی در گروه می شود و احساس شرکت در یک تجربه خلاقانه را به وجود می آورد. همچنین باعث بالا رفتن عزت نفس می گردد.
سو جنینگز در سال ۱۹۷۳ “نمایش شفابخش” را نوشت که در آن عناوینی چون “نمایش و کودک عقب مانده” و “نمایش با کودکان بسیار کم هوش و چند معلولیتی” است. این کتاب بسیار آموزنده و عملی است و لذت و رضایت در کار خلاقانه را با این افراد نشان می دهد. آنا چسنر^[۲۶۴] (۱۹۹۵) عنوان می کند که ریشه کارنمایش درمانی در اصل به کار با افراد دارای مشکلات یادگیری باز می گردد.
ماریلین ریچمن^[۲۶۵] تاثیر نمایش خلاق را در کودکان با اختلال بیش فعالی-کمبود توجه^[۲۶۶] (ADHD) شرح می دهد. او شخصیت ADHD را با کمبود رشد ادراکی، شناختی، زبانی، مهارتی، حافظه، رفتاری، اجتماعی و هیجانی شرح می دهد. ریچمن سپس جنبه های نمایش خلاق را معرفی می کند که بر درمان این کمبودها مؤثر است و شامل استفاده از بازی برای تمرکز مشاهده، کنترل خود، حل مسئله و پاداش برای مهارت های مختلف و مناسب است (کریمنز، ۲۰۰۶).
۱۰-۳-۲ توجه در نمایش درمانی
تعداد کمی از محققان، آثار آکادمیکی درباره ارتباط نمایش درمانی و کم توانی ذهنی بر جای گذاشته اند، با این حال، منابع جهت یافته اندکی درباره توجه همکلاسی ها وجود دارد. آیا به این دلیل است که تاثیر نمایش درمانی در به کارگیری توجه بسیار بدیهی تر از آن است که ذکر شود؟ یا آیا تأثیر گذار نیست؟
پیتر اسلید ، یکی از آموزش دهندگانی است که با کارهایش بر روی رشد کودک، پر رنگ کردن توجه و تمرکز به عنوان تاثیر مثبت با بهره گرفتن از نمایش بر روی کودکان تاثیر گذاشته است. “نمایش قسمتی از بازی است که به اعتماد به نفس، امیدواری، احساس امنیت، کشف همدردی و تمرکز کمک می کند.” اسلید همین طور آن چه را که “درونسازی^[۲۶۷]” می نامد معرفی و عنوان می کند که درونسازی آن سطحی است که به عنوان امری عادی در کودکان کوچکتر به شمار می آید که درهنگام بازی و یادگیری درونسازی می کنند، و آن چیزی است که بر توانایی فرد در هنگام “تمرکز، به خاطر آوردن و یادگیری” تأثیر می گذارد. این سطح از درونسازی آن چیزی است که در جلسات نمایش درمانی استفاده می شود (کریمنز، ۲۰۰۶).
۱۱-۳-۲اجزاء جلسات نمایش درمانی
اجزاء معین جلسات نمایش درمانی احتمال فعال کردن توجه دانش آموزان را بالا می برد. که در آن چهار جزء وجود دارد(کریمنز، ۲۰۰۶):
جزء اول آشنایی دانش آموز با ساختار جلسه است. ساختار اصلی جلسه نمایش درمانی، گرم کردن، فعالیت اصلی و خاتمه است. گرم کردن قسمتی از جلسه است که دانش آموزان درآن وارد می شوند و برای شرکت در فعالیت اصلی آماده می گردند. فعالیت اصلی اجرای قسمتی از داستان است که با بهره گرفتن از وسایل نمایش و وظایفی که در گرم کردن تکرار شده بود، صورت می گیرد. خاتمه نشانه پایان جلسه است و معمولاً شامل بیرون آمدن از نقش^[۲۶۸]و تصدیق دوباره هویت خود در آماده شدن برای انجام فعالیتی دیگر در یک زمان است. به علاوه اینکه، مراقب با حضور وغیاب مختصری جلسه را شروع می کند.
جزء دوم استفاده از داستان های عامیانه است. هر جلسه حول یک داستان مخصوص و عامیانه طراحی می شود که در طول چند جلسه ادامه می یابد. استفاده از داستان های عامیانه میزان توجه را به دلایل مختلفی بالا می برد. داستان های عامیانه ساختاری برای قدرت تشخیص دانش آموزان فراهم می آورد. داستان های عامیانه دارای یک شروع، وسط و پایان، یک شخصیت اصلی یا گروه اصلی و شخصیت های کهن الگویی که به راحتی قابل شناسایی اند، همچون قهرمان، هیولا و شیاد است. موضوعات ساده ی خیر در مقابل شر، اهمیت کمک کردن و آسیب نرساندن به دیگران اغلب در داستان های عامیانه یافت می شود. این موضوعات برای دانش آموزان به راحتی قابل فهم است و آموزش ارزش ها و مهارت های اجتماعی را تقویت می کند. تناقضات مختلفی از تنش های دراماتیکی به طور بالقوه در قلب داستان های قومی وجود دارد. داستان به دانش آموزان به شیوه ی تعاملی وبه صورت شوخی در ارتباط با اهمیت همکاری، پافشاری و رضایت از پیشرفت در هدف ها و همین طور مهارت های اجتماعی در هر جلسه به گروه آموزش و تمرین داده می شود.
روش دیگر در داستان های عامیانه برای به دست آوردن توجه مربوط به خود دانش آموزان است."یک داستان به ظاهراً اتفاقی قصه گو را قادر می سازد تا توافق شنونده را در توجه به داستان بدست آورد.” ایده های معمولی که به وسیله ی این افراد استفاده می شود در مورد ویژگی های پهلوانان غیر جذاب، کوچک، مخلوقات یا شخصیت های کم اهمیتی است که توسط جامعه بی ارزش جلوه داده شده اند.این شخصیت ها در طول داستان پیروز می شوند و مردم اطراف آنها پی به ارزش واقعی شان می برند.این داستان ها برای دانش آموزانی که در ارتباط با ناتوانایی شان احساس بی قدرتی و پستی می کنند، بسیار جذاب است.
بسیاری از داستان های عامیانه ای که استفاده می شود از لحاظ فرهنگی مربوط به همان دانش آموزان کلاس است، این داستان ها راجع به فرهنگی که از آن می آیند، آداب و رسوم، عقاید، زبان و وضعیت های دشوار اطلاعات می دهند. استفاده از داستان های عامیانه از فرهنگ های گوناگون احترام به دیگران را تشویق می کند و اصطلاح گوناگونی را در درک کردن دانش آموزان استفاده می کند.
داستان ها مشتمل بر ایده هایی است که از لحاظ رشدی در ارتباط با دانش آموزان است، که ممکن است زندگی این دانش آموزان را انعکاس دهد.که می تواند به سادگی شبیه یک شخص کوچک دریک جهان بزرگ باشد. در مقابل، داستان هایی که بسیار مغالطه آمیز، زیرکانه و پر از دیالوگ باشد، نامناسب و اجتناب کننده است.
داستان های عامیانه ای که استفاده می شوند، فرصت هایی را برای بازی نمایش تعاملی فراهم می آورند.این فرصت ها به عنوان وظایف قابل وصولی است که درمانگر با بهره گرفتن از ابزارها کلامی ساده و محدود، که با تشویق و تحسین دنبال می شوند، آن ها را طراحی می کند. با بهره گرفتن از ویژگی های قابل پیش بینی هر جلسه، دانش آموزان به سرعت یاد می گیرند که باید به سرمشق هایی که درمانگر می دهد، توجه کنند یا باید بتوانند در مقابل تماشاگران(دیگر افراد گروه)، به درستی به ایفای نقش بپردازند. داستان ها دارای امکانات حسی-حرکتی همچون بالا پریدن و انجام کارهایی چون رفتن به سفر یا تنیدن تار عنکبوت یا خزیدن روی هیولا است.که در آن از اثاثیه صحنه نمایش، ماسک و لباس های مخصوص استفاده می شود. از این وسایل برای دانش آموزان استفاده می شود برای اینکه به راحتی رنگ می شوند، جذاب اند و می توان آنها را دستکاری کرد، پوشید و با احساس خود آنها را تجربه کرد.
سومین جزء شامل درگیری درمانگر و دستیار وی است. دانش آموزان سطح درگیری آن ها را مشاهده می کنند و بر طبق آن پاسخ می دهند. آنها باید اعتقاد و درستی جهان تخیلی را که خود ساخته اند، حفظ کنند و زمانی که این اتفاق افتاد، دانش آموزان بیشتر احتمال دارد که جذب نمایش شوند و زمانی که با رفتارهای توجهی افرادی که اطرافشان است، تحت تاثیر قرار گیرند، تمام توجه خود را به نمایش می دهند. فضای مفرح و مشوقی که باعث ادامه نمایش می شود، برای بکارگیری نمایش بسیار ضروری است.درمانگر از صدا، صورت و بدن استفاده می کند تا برای دانش آموزان لحن هیجانی داستان را مشخص کند و بنابراین به فهم و بکارگیری کمک می کند. “در تحلیل نهایی، تاثیر روش ها و کیفیت رویکرد ها و ابزارها به شخصیت فردی شرکت کننده ها بستگی دارد".
چهارمین جزء شامل عوامل محیطی است که بر روی کیفیت توجه دانش آموزان اثر می گذارد که شامل فضای مشخص شده طرز نشستن و رفع حواس پرتی است. دانش آموزان به صورت نیم دایره در مقابل درمانگر می نشینند.آنها به صورت هدفمند در مقابل شخص حمایت کننده یا دانش آموزی که به آنها شبیه است، قرار می گیرند. درمانگر تقاضا می کند که در درون کلاس هیچ نوع هرج و مرجی صورت نگیرد.این عوامل محیطی با خلاقیتی که آگوستو بل^[۲۶۹] کارگردان تئاتر، نویسنده و سیاستمدار به “فضای زیبایی شناسانه” ربط می دهد، ترکیب می کند و روی آن تأثیر می گذارد(کریمنز، ۲۰۰۶).
۴-۲ بررسی متون
۱-۴-۲ تحقیقات انجام شده داخلی
دادستان، اناری و صدق پور (۱۳۸۶)، در پژوهشی با عنوان اختلال اضطرابی و نمایش درمانگری، اثر بخشی نمایش درمانی را بر نشانه های اختلال اضطراب اجتماعی – شامل اضطراب کارآمدی،اجتناب کارآمدی،اضطراب اجتماعی و اجتناب اجتماعی- مورد بررسی قرار دادند. در این پژوهش ۱۶ کودک دارای اختلال اضطراب فراگیر به مدت ۶ هفته، هفته ای ۲ بار در جلسات ۲ ساعته نمایش درمانی شرکت کردند.یافته ها کاهش معنادار نشانه های مرضی در کودکان گروه آزمایشی در مقایسه با گروه کنترل را نشان دادند و یک پیگیری ۳ ماهه نیز پایداری نتایج را ثابت کرد.
خلعتبری، رحمانی و خلعتبری (۱۳۸۸)، در پژوهشی با عنوان درام درمانی و مدیریت پرخاشگری با رویکرد الگوهای حرکتی- نمایشی در ناشنوایان، با بهره گرفتن از پرسشنامه ارزیابی آیزنک بر روی جوانان ناشنوا، تعداد ۱۰ نفر را مورد مداخله قرار دادند. یافته های پژوهش حاکی از آن است که پرخاشگری در مقایسه با پیش از مداخله به میزان معنی داری کاهش یافت.این مطالعه نشان داد که نمایش درمانی در مدیریت پرخاشگری ناشنوایان موثر بوده است.
۲-۴-۲تحقیقات انجام شده خارجی
کریمنز (۲۰۰۶)، در پژوهشی با عنوان نمایش درمانی و به کارگیری توجه دانش آموزان دارای کم توانی ذهنی، ۴ دانش آموز ۶ تا ۷ ساله با کم توانی ذهنی متوسط^[۲۷۰] تا عمیق^[۲۷۱] را در طول۱۲ جلسه نمایش درمانی مورد مطالعه قرار داد. ابزار مورد استفاده شامل ترسیم و رنگ کردن حروف و مشاهده توجه کودک بر روی ترسیم در طول ۵ دقیقه بود. یک مشاهده گر نیز در طول جلسات در حدود ۱۰ دقیقه به مشاهده کودکان می پرداخت تا میزان توجه و حواس پرتی آنها را در طول جلسات ثبت کند. پرسش اساسی این بود که آیا نمایش درمانی توجه دانش آموزان کم توان ذهنی را جلب می کند؟
پیش آزمون و پس آزمون، واریانس اندکی را در سطح توجه دانش آموزان، پیش و پس از مداخله نشان داد. مشاهده نیز نشان داد که سطح توجه دانش آموزان علی رغم حواس پرتی و آشفتگی های طول مشاهده، همچون ورود مشاهده گر افزایش یافت. جلسات نمایش درمانی همین طور روی مهارت های اجتماعی دانش آموزان، همچون گوش کردن به دیگران، شرکت در همکاری های گروهی و کوشش در فعالیت های مختلف در طول جلسات اثرگذار بود. کریمنز در تحقیق خود به این نتیجه رسید که جلسات نمایش درمانی موقعیت مناسبی را فراهم می آورد تا مهارت های تسلط بر خود^[۲۷۲] برای تمرکز توجه در میان عوامل مختلفی که باعث حواس پرتی می شوند، یاد گرفته شود.
چانگ^[۲۷۳] و لیو^[۲۷۴] (۲۰۰۶)، پژوهشی با عنوان مطالعه کاربرد نمایش درمانی بر روی توانایی های اجتماعی کودکان دارای اختلال کمبود توجه/ بیش فعالی (ADHD) در اتاق مرجع مدرسه ابتدایی انجام دادند. این پژوهش نمایش درمانی را با فعالیت های آموزشی پیوند می دهد و تاثیر آن را بر روی توانایی دانش آموزان می سنجد. در این پژوهش ۳ دانش آموز شرکت داشتند که دارای اختلال ADHD با مشکلات عاطفی شدید بودند.
این پژوهش دو نتیجه را در برداشت: اول اینکه نمایش درمانی تاثیر مثبتی برروی برنامه های آموزشی اتاق مرجع داشت و دوم اینکه توانایی های اجتماعی کودکان دارای ADHD به صورت معنی داری بهبود یافت.
مونتا و روسو (۲۰۰۸)، پژوهشی با عنوان بیان هیجانی^[۲۷۵] و تنظیم آن در جلسات نمایش مبتنی بر مدرسه برای نوجوانان مهاجر با مشکلات رفتاری و یادگیری انجام دادند. جلسات در سال ۲۰۰۵ و۲۰۰۶ ودر کلاس ویژه برای ۲۰ نوجوان ۱۳ تا ۱۶ ساله دارای مشکلات رفتاری و اختلال یادگیری برگزار گردید. جلسات هر هفته در حدود ۷۵ دقیقه و به مدت ۸ هفته به طول انجامید. یافته های پژوهش حاکی از آن است که نمایش درمانی باعث بهبود مشکلات رفتاری نوجوانان و رشد هیجانی آنها شده است.
پژوهش ها نشان داده اند که برنامه های نمایش درمانی، می تواند به کاهش پرخاشگری در نوجوانان و جوانان کم توان ذهنی پرخاشگر منجر شوند (رایس^[۲۷۶]، کوییل^[۲۷۷]، برت^[۲۷۸] و میوکس^[۲۷۹]، ۱۹۹۹). کوهن^[۲۸۰] (۱۹۸۵)، ویت^[۲۸۱] (۱۹۹۳)، بلوت^[۲۸۲] (۱۹۹۵) و اسچن^[۲۸۳] (۱۹۹۶) فنون نمایش درمانی را در افزایش سازش یافتگی اجتماعی و آموزش های خاص – مانند آموزش مهارت های اجتماعی- به افراد مبتلا به ناتوانی ذهنی بسیار مؤثر دانسته اند. اودوهرتی^[۲۸۴] (۱۹۸۹) پژوهش هایی را درباره تأثیر نمایش درمانی در کودکان مبتلا به نشانگان داون^[۲۸۵] انجام داد و به این نتیجه رسید که نمایش درمانی می تواند تصویر مثبتی از خود در این کودکان ایجاد و آنها را آماده ورود به جامعه کند.
هی ترون^[۲۸۶] (۱۹۹۸) سلسله مطالعاتی در مورد اثر بخشی نمایش درمانی در کاهش نشانه های کودکان مبتلا به اختلال های فراگیر رشدی انجام داده است. جنینگز و لیندکویست نیز بین سالهای ۱۹۷۴ تا ۱۹۷۹ به اثر بخشی این شیوه درمانی در افزایش تعامل های اجتماعی، کاهش پرخاشگری و بهبود سطح حرمت خود^[۲۸۷] در کودکان مبتلا به اختلال های فراگیر رشدی اشاره داشته اند و واگر^[۲۸۸] (۱۹۸۹) همین نتایج را در کار با کودکان مبتلا به درخودماندگی^[۲۸۹] به دست آورده است.
کیدوم^[۲۹۰] (۱۹۹۹) درباره مشکلات عاطفی و تحصیلی کودکان مبتلا به اختلال های یادگیری^[۲۹۱] و تأثیر نمایش درمانی بر روی آن پرداخته و به نتایج رضایت بخشی رسیده است. شالو (۱۹۹۹) در باب دوستی و ارتباط های نزدیک در بین کودکان مدرسه ای با بهره گرفتن از نمایش درمانی اشاره کرده است. آلن^[۲۹۲] (۱۹۷۷) در مطالعه ای، کاهش نشانه های پرخاشگری را در کودکانی که هیجان های خود را در عمل نشان داده اند، با کمک فنون نمایش درمانی نشان داد و کوسا^[۲۹۳] (۱۹۹۲) به نتایج مشابهی در کار با نوجوانان دست یافت. افزون بر این، کودکانی که از نظر هیجانی و عاطفی دچار اختلال هستند با بهره گرفتن از فنون نمایش درمانی به سطح کودکان بهنجار نزدیک می شوند (ایروین، ۱۹۷۷ و لویس^[۲۹۴]، ۱۹۷۴). کورتیس^[۲۹۵] (۱۹۹۹) معتقد است نمایش درمانی یک فرایند مؤثر در گذار کودکان از مرحله سوگ یا فقدان است.
لونشتاین^[۲۹۶] (۱۹۸۲) در مطالعه ای از نمایش خلاق و نمایش درمانی برای درمان کودکانی که به شدت کمرو بودند، استفاده کرد و نتایج قابل توجهی در کاهش کمرویی و گوشه گیری این کودکان بدست آورد. افزایش ارتباط با گروه همسالان و ایجاد خودپنداشت مثبت نیز از جمله آثار قابل مشاهده نمایش درمانی در کودکان و نوجوانان است (نوبل^[۲۹۷]، ایگان^[۲۹۸] و مک دوال^[۲۹۹]، ۱۹۷۷).
فصل سوم
(روش شناسی پژوهش)
۱-۳نوع مطالعه و طرح پژوهشی :
از آنجا که در این پژوهش به بررسی اثر بخشی یک شیوه درمانی (نمایش درمانی) بر فراخنای توجه در پسران کم توان ذهنی آموزش پذیر پرداخته می شود، در این طرح با یک مطالعه تجربی سروکار داریم که از طرح آزمایشی پیش آزمون-پس آزمون با گروه کنترل استفاده شده است.
۲-۳ جامعه آماری
جامعه آماری مشتمل است بر تمامی دانش آموزان پسر کم توان ذهنی آموزش پذیر سنین ۸ تا ۱۲ سال که در مدارس استثنائی شهر تهران در سال ۹۰- ۱۳۸۹ در مقطع ابتدایی مشغول به تحصیل بودند.
۳-۳ روش نمونه گیری و گروه نمونه:
استفاده از بزرگترین نمونه یک قاعده کلی در تحقیق کمی به شمار می آید لیکن در بسیاری از مطالعات پژوهشی محدودیت های زمانی و مالی تعداد آزمودنی های یک نمونه را محدود می سازد، به همین دلیل پژوهشگران به منظور تعیین حداقل حجم نمونه مورد نیاز برای تحقیق های تجربی و شبه تجربی در هر گروه آزمایش و کنترل ۱۵ نفر را پیشنهاد کرده اند (گال^[۳۰۰]، بورگ^[۳۰۱] و گال، ۱۳۸۶).

( ۲-۶ )
p نشان­دهنده تعداد توابع هدفی است که باید بیشینه یا کمینه شود.
یک تفاوت برجسته بین بهینه­سازی چندهدفه وتک­هدفه این است که دربهینه­سازی چندهدفه علاوه بر فضای متغیر تصمیم معمولی توابع هدف نیز یک فضای چندبعدی را تشکیل می­ دهند که فضای هدف( Z ) نام دارد. برای هر جواب x در فضای متغیر تصمیم، یک نقطه در فضای تابع هدف وجود دارد به عبارت دیگر یک نگاشت بین بردار nبعدی جواب و بردار p بعدی هدف وجود دارد که با  نشان داده می شود. تصویر x یا همان ناحیه شدنی تحت نگاشت F در فضای هدف به صورت

( ۲-۷ )
تعریف می­ شود. شکل ( ۲-۸ ) ارتباط بین این دو فضا را نشان می­دهد.
شکل ( ۲-۷ ). مثالی از نگاشت بین فضای جواب وفضای توابع هدف
مشکل عمده در حل مسائل بهینه­سازی چندهدفه از آنجا ناشی می­ شود که جواب بهینه شدنی توابع هدف مختلف لزوماً با هم همراستا نبوده ودر مواردی با هم در تعارض^[۳۳]هستند. در چنین شرایطی نمی­ توان همه اهداف را به صورت همزمان بهینه کرد. در عوض باید به صورت تعادل رضایت بخشی^[۳۴] بین این جواب ها پرداخت. بنابراین مفاهیم بهینگی ویژه­ای در بهینه­سازی چندهدفه موردنیاز است. در مسائل بهینه­سازی تک­هدفه^[۳۵] مجموعه جواب­های شدنی به طور کامل وبراساس مقدار تابع هدف f قابلیت مرتب شدن دارند به گونه ­ای که در مورد جواب خواهیم داشتf(x₁)≤f(x₂) و یا f(x₂)≤f(x₁). در اینجا هدف یافتن جواب یا جواب­هایی است که تابع f را بیشینه می­ کند (برای یک مسئله ماکزیمم­سازی). هنگامی که مسأله بیش از یک هدف داشته باشد، X مجموعه ­ای کاملا مرتب^[۳۶] نیست، بلکه در حالت کلی یک مجموعه مرتب جزئی^[۳۷] است. این مفهوم در ۲-۶-الف نشان داده شده است. این شکل مربوط به مسأله کمینه­سازی همزمان دو هدف f₁ و f₂ است. با توجه به شکل ۲-۶-ب جواب مربوط به نقطه B نسبت به جواب نقاط ناحیه ۳ ارجح است، چراکه همزمان مقادیر f₁ وf₂ بزرگتری دارد. همچنین می توان گفت که نقطه B مغلوب نقاط ناحیه ۱ خواهد شد، چراکه همزمان مقادیر f₁ و f₂ کوچکتری دارد. نقطه B نسبت به نواحی ۲ و ۴ قابل­مقایسه نیست، چراکه گرچه یکی از آنها از نظر یکی از توابع هدف برتر باشد نسبت به تابع هدف دیگر بدتر است وبرعکس.

شکل ( ۲-۸ ). الف- بیان تصویری بهینگی پارتو در فضای هدف. ب- روابط بین جواب ها در فضای هدف ]۲۴[
۲-۷-۲- مفهوم بهینگی پارتو و مجموعه غیرمغلوب
براساس مفهوم چیرگی می توان معیار بهینگی در مسائل چندهدفه را تعریف نمود. نقاط توخالی که در شکل ۲-۹ رسم شده ­اند ویژگی منحصربه­فردی نسبت به سایر نقاط در فضای تابع هدف دارند وآن این است که این نقاط مغلوب هیچ جواب دیگری نیستند، بنابراین می­توان آنها را بهینه دانست. از طرف دیگر نمی­ توان هیچ یک از تابع هدف این نقاط را بهبود داد بدون اینکه مقدار تابع هدف دیگر آنها را بدتر نمود. به چنین جواب­هایی پارتو ^[۳۸] گویند.
تعریف۲-۱- بهینگی پارتو. بردار تصمیم نسبت به مجموعه نامغلوب^[۳۹] خوانده می­ شود، اگر وتنها اگر:
تعریف ۲-۲- مجموعه غیرمغلوب. به مجموعه ­ای از جواب­های موجود در فضای تصمیم که بر جواب­های دیگر مسلط هستند و بر همدیگر مسلط نیستند مجموعه غیرمغلوب می­گویند.
نقاط توخالی در شکل ۲-۹ نماینده مجموعه جواب­های پارتو، کارا ویا غیرمغلوب هستند. این نقاط نسبت به یکدیگر بی­تفاوت هستند. در اینجا تفاوت اصلی مسائل چندهدفه با مسائل تک­هدفه آشکار می­ شود. مسائل چندهدفه محدود به یک جواب بهینه واحد نیستند بلکه در آنها مجموعه ­ای از جواب­های بهینه (پارتو) وجود دارد. هیچ یک از این جواب­ها را نمی­ توان از دیگری برتر دانست، مگر اینکه ترجیحات تصمیم­گیر تعریف شده باشند.
۲-۷-۳- روش­های حل مسائل بهینه­سازی چندهدفه
روش­های حل بهینه­سازی چندهدفه را می­توان به دو دسته کلی روش­های تک­جوابی وروش­های مبنی بر جبهه پارتو تقسیم نمود. در روش­های تک­جوابی به کمک روش­های گوناگون از جمله روش­های وزن­دهی، تعیین آرمان، استفاده از تابع مطلوبیت، رویکرد مرحله­ ای وغیره مسأله چندهدفه موجود را به یک مسئله تک­هدفه تبدیل می­ کنند ونهایتاً مسأله حاصل را به راحتی می­توان به کمک نرم­افزارهای حل مسائل بهینه­سازی حل نمود. این گونه رویکردها تنها یک جواب که در واقع نقطه تعادلی برای توابع هدف گوناگون است، به­دست می­ دهند. ازجمله این روش­ها می­توان به روش مجموع وزنی^[۴۰]، روش برنامه­ ریزی آرمانی^[۴۱] و روش برنامه­ ریزی آرمانی فازی^[۴۲]، اشاره کرد که در ادامه به توضیح مختصری راجع به آنها می­پردازیم.
۲-۷-۳-۱- روش مجموع وزنی
در این روش مجموعه اهداف از طریق مجموع وزنی هر هدف، به یک هدف واحد تبدیل می­شوند. مزیت این روش آن است که تصمیم­گیرنده از انعطاف­پذیری لازم جهت اختصاص اوزان توسط کاربر کاملاً ذهنی بوده وصرفاً توافقی در خصوص شیوه حل است که تضمینی برای غیرمغلوب­بودن جواب­ها ارائه نمی­کند.
( ۲-۸ )
گفتنی است که روش­های وزنی دیگری هم وجود دارد که روش فوق عمومی­ترین روش است. این روش­ها عبارتند از روش کمینه­کردن حداکثر وزنی، روش جمع نمایی و روش ضرب موزون.
۲-۷-۳-۲- روش برنامه­ ریزی آرمانی
مبنای کار این روش چنین است که برای هر کدام از اهداف، عدد مشخصی به عنوان آرمان تعیین وتابع هدف مربوط به آن فرموله می­گردد. آن­گاه جوابی جستجو می­ شود که مجموع (وزنی) انحراف هر هدف نسبت به آرمانی که به­ازای همان هدف تعیین شده است را حداقل نماید. برای بیان ریاضی این مطلب فرض کنید C ماتریس ضرایب تابع هدف، بردار g آرمان تابع هدف باشد، اندیس n تعداد متغیرهاو p تعداد توابع هدف است که در جستجوی جوابی هستیم که تا حد امکان دستیابی به کلیه آرمان­های زیر را میسرکند.
( ۲-۹ )
مزیت این روش بر مجموع وزنی، اجتناب از مشکلات عملی ناشی از تخصیص وتعدیل اوزان ونیز ناتوانی در نظر گرفتن اهداف در سطوح اولویت مختلف است. ایراد عمده این روش، ارائه یک جواب یگانه است که در صورت عدم جلب رضایت طراح، بایستی مجدداً مدل را با مجموعه پارامتر دیگری حل نمود. از دیگر مشکلات این روش می­توان به دشواربودن تعیین سطوح آرمان­ها اشاره کرد. در عمل نیز تعیین این­که دقیقاً چه میزان آرمان را برای اهداف مختلف تعیین کنیم امری دشوار خواهدبود.
۲-۷-۳-۳- روش برنامه­ ریزی آرمانی فازی
این روش با مطرح کردن مفهومی به نام تابع عضویت^[۴۳] یا تابع مطلوبیت^[۴۴] برای هر یک از توابع، و سپس با ماکزیمم­کردن آن برای تک­تک اهداف به دنبال نزدیک­کردن هر یک از اهداف به مقدار بهینه خود است. این روش اولین بار توسط زیمرمن ]۲۵[ تحت عنوان برنامه­ ریزی آرمانی فازی مطرح شد. تابع عضویت برای یک مسأله ماکزیمم­سازی به صورت زیر محاسبه می­ شود:
( ۲-۱۰ )
در رابطه فوق و به ترتیب مقادیر مینیمم وماکزیمم تابع هدف را نشان می­دهد.تابع عضویت برای یک مسأله کمینه­سازی نیز به صورت زیر محاسبه می­ شود:
( ۲-۱۱ )
در واقع برنامه­ ریزی آرمانی فازی خود به خود مشکل انتخاب سطوح آرمان در برنامه­ ریزی آرمانی را هموار می­سازد چراکه در این روش معمولاً هیچ­گونه انتخاب اولیه­ای توسط تصمیم­گیرنده انجام نمی­ شود و تنها خود تابع هدف به کمک مقدار ماکزیمم و مینیمم خود، تابع عضویت خود را می­سازد. در یک مسأله ماکزیمم­سازی هرگاه تابع هدف مقدار ماکزیمم خود را انتخاب کند، تابع عضویت آن هربار یک خواهد شد و هروقت تابع هدف مقدار کمینه خود رابگیرد، تابع عضویت آن برابر صفر خواهد شد. برای مسأله کمینه­سازی دقیقا جریان عکس مطلبی است که توضیح داده شد. یعنی هروقت تابع هدف مقدار کمینه خود را بگیرد، مقدار تابع­عضویت آن یک و هروقت مقدار ماکزیمم خودرا بگیرد، تابع عضویت آن برابرصفر خواهد شد. مدل ریاضی برنامه­ ریزی آرمانی فازی که به دنبال ماکزیمم­کردن توابع عضویت مختلف است به صورت زیر به­دست خواهدآمد:
( ۲-۱۲ )
در مدل فوق(x) بسته به این­که مسأله ماکزیمم­سازی و یا مینیمم­سازی است طبق روابط (۲-۱۰ )و(۲-۱۱) محاسبه می­ شود.
سایر روش­های حل مسائل بهینه­سازی شامل رویکردهای بهینه­سازی مبنی بر جبهه پارتو هستند. برخلاف روش­های قبل که تنها یک خروجی به عنوان جواب نمایش داده می­ شود، این روش­ها مجموعه ­ای از جواب­ها را تحت عنوان جبهه پارتو به تصمیم­گیرنده ارائه می­ کنند. همان­طور که گفته شد لبه­های پارتو هیچ­گونه برتری نسبت به یکدیگر ندارند و تصمیم­گیرنده با توجه به شرایط موجود بهترین گزینه را با توجه به معیارهای شخصی خود از بین آنها انتخاب می­ کند. روش­های بهینه­سازی چندهدفه مبنی بر جبهه پارتو را می­توان به دو دسته روش­های دقیق و روش­های تکاملی دسته­بندی کرد. روش­های دقیق معمولاً منجر به جبهه بهینه پارتو می­شوند، منتهی مشکل عمده این­گونه روش­ها زمان­بربودن آنها است، چرا که برای به­دست آوردن هر لبه پارتو باید یک مدل ریاضی توسط نرم افزارهای بهینه­سازی موجود در بازار نظیر GAMs ، Lingo ،Cplex وغیره حل شود. اما از طرف دیگر روش­های تکاملی زمان محاسباتی بسیار کوچک­تری دارند وبرخلاف روش­های دقیق که تکرارشونده هستند، این روش­ها در یک بار اجرا کل جبهه پارتو را به­دست می ­آورد وبه مرور زمان و اعمال عملگرهای بهبوددهنده این جبهه پارتو اولیه را به سمت جبهه بهینه پارتو میل می­دهد. از جمله معروف­ترین روش­های دقیق حل مسائل بهینه­سازی چندهدفه بر پایه جبهه پارتو می­توان به روش اپسیلون- محدودیت و مدل تقویت­شده آن اشاره کرد. این روش به اختصار در ادامه توضیح داده خواهد شد.
۲-۷-۳-۴- روش اپسیلون- محدودیت
در این روش که توسط هایمس وهمکاران]۲۶[ ارائه شد، یکی از توابع هدف به­ طور دلخواه انتخاب و بهینه می­ شود در حالی که بقیه توابع هدف به­ صورت محدودیت  به مدل اضافه می­شوند. با تغییرکردن مقدار حد بالا از یک تکرار به تکرار بعد، یک مجموعه جبهه پارتو ایجاد خواهد شد.

( ۲-۱۳ )
با تغییر پارامتری مقادیر سمت راست توابع هدف محدود شده ، جواب­های کارا محاسبه می­گردد.
۲-۸- الگوریتم ژنتیک GA ^[۴۵]
محدوده کاری الگوریتم ژنتیک بسیار وسیع می­باشد و هرروز با پیشرفت روزافزون علوم و تکنولوژی، استفاده از این روش در بهینه­سازی و حل مسائل بسیار گسترش یافته­است. الگوریتم ژنتیک یکی از زیرمجموعه­های الگوریتم­های تکامل­یافته می­باشد. الگوریتم ژنتیک برروی یک سری از جواب­های مسأله به امید به­دست­آوردن جواب­های بهتر قانون بقای بهترین را اعمال می­ کند. درهر نسل به کمک فرایند انتخابی متناسب با ارزش جواب­ها و تولیدمثل جواب­های انتخاب شده به کمک عملگرهایی که از ژنتیک طبیعی تقلید شده ­اند، تقریب­های بهتری از جواب نهایی به­دست می ­آید. این فرایند باعث می­ شود که نسل­های جدید با شرایط مسأله سازگارتر باشد.
شکل ( ۲-۹ ). تقسیم ­بندی استراتژی­ های جستجو
الگوریتم تکاملی، برای اولین بار در سال ۱۹۶۰ توسط آقای ریچنبرگ ارائه شد که تحقیق وی در مورد استراتژی تکامل بود. بعدها نظریه او توسط محققان زیادی مورد بررسی قرارگرفت تا اینکه الگوریتم ژنتیک (GA ) توسط جان هولند در سال ۱۹۷۵ در دانشگاه میشیگان ارائه شد. در سال ۱۹۹۲ نیز جان کوزا از الگوریتم ژنتیک (GA ) برای حل و بهینه­سازی مسائل مهندسی پیشرفته استفاده کرد و توانست برای اولین بار روند الگوریتم ژنتیک را به زبان کامپیوتر درآورد و برای آن یک زبان برنامه­نویسی ابداع کند که به این روش برنامه­نویسی، برنامه نویسی ژنتیک (GP )^[۴۶] گویند و نرم افزاری که توسط وی ابداع گردید به نرم افزار LISP مشهور است که هم­اکنون نیز این نرم افزار کاربرد زیادی در حل و بهینه­سازی مسائل مهندسی پیداکرده­است.
۲-۸-۱- اجزای الگوریتم ژنتیک
به طور کلی الگوریتم‏های ژنتیکی از اجزای زیر تشکیل می‏شوند:
۱) کروموزوم^[۴۷]
در الگوریتم‏های ژنتیکی، هر کروموزوم نشان­دهنده یک نقطه در فضای جستجو و یک راه‏حل ممکن برای مسأله موردنظر است. خود کروموزوم‏ها (راه­حل‏ها) از تعداد ثابتی ژن^[۴۸] (متغیر) تشکیل می‏شوند. برای نمایش کروموزوم‏ها، معمولاً از کدگذاری‏های دودویی (رشته‏های بیتی) استفاده می‏شود.
۲) جمعیت^[۴۹]

۵۳۲/۰ bc

۷۵/۵۴۷ i

I₂Z₂SA₀

۵۸/۳۴ a-c

۴۴/۱ f-i

۶۵۷/۰ a

۷۵/۶۱۲ g

I₂Z₂SA₁

میانگین هایی که حداقل در یک حرف مشترکند، اختلاف آماری معنی داری در آزمون چند دامنه ای دانکن در سطح احتمال پنج درصد ندارند.

۴-۱۳: وزن هزار دانه­ی غوزه های اصلی:
نتایج جدول تجزیه واریانس نشان داد که سطوح مختلف آبیاری و مصرف زئولیت و همچنین اثر متقابل آبیاری و سالیسیلیک اسید از نظر آماری تأثیر معنی داری را بر وزن هزار دانه­ی غوزه­ی اصلی نشان نداد (جدول۴-۱۳) در حالی که مصرف سالیسیلیک اسید، اثر متقابل آبیاری و زئولیت و همچنین اثر متقابل زئولیت و سالیسیلیک اسید و اثر متقابل سه گانه ی آبیاری، زئولیت و سالیسیلیک اسید در سطح آماری یک درصد بر وزن هزار دانه­ی غوزه های اصلی اثر معنی داری را نشان دادند (جدول۴-۱۳). در جدول مقایسه میانگین اثرات اصلی بیشترین وزن هزار دانه ی غوزه های اصلی با میانگین ۹۹/۳۵ گرم مربوط به تیمار تنش آبی شدید (آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه) و کمترین وزن هزار دانه ی غوزه ی اصلی با میانگین ۶۸/۳۵ گرم مربوط به تیمار عدم تنش آبی بود (جدول۴-۱۴). در بین سطوح مختلف مصرف زئولیت با افزایش مقدار مصرف زئولیت وزن هزار دانه ی غوزه ی اصلی نیز افزایش نشان داد به طوری که بیشترین و کمترین وزن هزار دانه ی غوزه ی اصلی با میانگین های ۳۶/۳۶ و ۲۵/۳۵ گرم به ترتیب مربوط به تیمار مصرف ۸ تن در هکتار و تیمار عدم مصرف زئولیت بود. مصرف سالیسیلیک اسید نیز بر وزن هزار دانه ی غوزه ی اصلی اثر معنی داری را نشان داد به طوری که بیشترین وزن هزار دانه ی غوزه های اصلی مربوط به تیمار عدم مصرف سالیسیلیک اسید با میانگین ۶۸/۳۶ گرم و کمترین وزن هزار دانه ی غوزه ی اصلی مربوط به تیمار مصرف سالیسیلیک اسید با میانگین ۸۹/۳۴ گرم به دست آمد (جدول۴-۱۴). نتایج مقایسه میانگین اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و زئولیت نشان داد که بیشترین وزن هزار دانه­ی غوزه­ی اصلی با میانگین ۰۵/۳۸ گرم مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه به همراه مصرف ۴ تن زئولیت در هکتار و کمترین مقدارآن با میانگین ۸۹/۳۲ گرم مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف زئولیت بود (جدول۴-۱۵). در بین اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و سالیسیلیک اسید نیز مشاهده شد که بیشترین وزن هزار دانه­ی غوزه­ی اصلی با میانگین ۹۴/۳۶ گرم مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف سالیسیلیک اسید و کمترین میزان آن با میانگین ۴۳/۳۴ گرم متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید بود. همچنین در بین اثرات متقابل دوگانه­ زئولیت و سالیسیلیک اسید بیشترین وزن هزار دانه­ی غوزه­ی اصلی با میانگین ۸۸/۳۷ گرم مربوط به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و عدم مصرف سالیسیلیک اسید و کمترین میزان آن با میانگین ۷۳/۳۳ گرم متعلق به تیمار عدم مصرف زئولیت و مصرف سالیسیلیک اسید بود (جدول۴-۱۵). در جدول مقایسه میانگین های اثرات متقابل سه گانه­ی صفات نشان داد که بیشترین وزن هزار دانه­ی غوزه­ی اصلی با میانگین ۵۱/۴۰ گرم مربوط به تیمار (آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه + مصرف ۸ تن در هکتار زئولیت + عدم مصرف سالیسیلیک اسید) به دست آمد و کمترین وزن هزار دانه­ی غوزه­ی اصلی با میانگین ۳۹/۳۲ گرم مربوط به تیمار (آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه + عدم مصرف زئولیت + مصرف سالیسیلیک اسید) به دست آمد (جدول۴-۱۶). تنش خشکی شدید در اثر آبیاری تا مرحله ی تکمه دهی، منجر به بیشترین کاهش در وزن هزار دانه شد و در شرایط آبیاری کامل نیز بیشترین وزن هزار دانه به دست آمد (Moosavifar et al., 2009). برخی دیگر نیز بیان کردند که تنش خشکی باعث کاهش در وزن هزار دانه ی گلرنگ می شود (Mousavifar et al., 2009).
وزن هزار دانه تأثیر بسزایی بر عملکرد دانه دارد و در حقیقت بیان کننده ی چگالی دانه نسبت به تعداد دانه می باشد. به نظر می رسد چون گیاه از ابتدای رشد با تنش کم آبی مواجه شده، لذا مکانیسم خود تنظیمی گیاه بر پایه ی تعداد محدودی دانه در غوزه بنا شده است، لذا گیاه در ادامه ی رشد توانایی پر کردن این تعداد دانه را دارا می باشد. از طرفی وزن هزار دانه کمتر تحت تأثیر شرایط نا مطلوب محیطی قرار می گیرد. وقتی گیاه با کمبود آب روبرو شده، تعداد دانه های کمتری تولید کرده ولی در رساندن مواد غذایی و کربوهیدرات به همان دانه های تولید شده تلاش بیشتری کرده و انرژی خود را برای پر کردن آن دانه ها می گذارد به همین دلیل هرچه شدت تنش آبی بیشتر می شود وزن هزار دانه نیز افزایش می یابد. مصرف زئولیت نیز به دلیل در اختیار گذاشتن رطوبت مناسب مورد نیاز گیاه در تولید بیشتر دانه ها و در نهایت وزن هزار دانه ی بالاتر نسبت به شرایط عدم مصرف زئولیت تأثیر مثبتی بر این صفت گذاشته است.

۴-۱۴: وزن هزار دانه ی غوزه ی فرعی:
در جدول تجزیه واریانس، سطوح مختلف مصرف سالیسیلیک اسید و اثر متقابل آبیاری، زئولیت و سالیسیلیک اسید در سطح آماری پنج درصد بر صفت وزن هزار دانه ی غوزه ی فرعی معنی دار شد ولی سطوح مختلف تنش آبی و مصرف زئولیت و اثرات متقابل دوگانه ی آن ها از لحاظ آماری اختلاف معنی داری را نداشتند (جدول۴-۱۳). در جدول مقایسه میانگین های اثرات اصلی، با افزایش شدت تنش آبی، وزن هزار دانه ی غوزه های فرعی افزایش پیدا کرد به طوری که بیشترین و کمترین وزن هزار دانه ی غوزه های فرعی با میانگین های ۱۵/۳۴ و ۹۰/۳۲ گرم به تریب مربوط به تیمارهای آبیاری بر اساس ۸۵ و ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه بود. در بین سطوح مختلف مصرف زئولیت نیز با افزایش مقدار مصرف زئولیت وزن هزار دانه ی غوزه های فرعی نیز افزایش نشان داد به طوری که بیشترین وزن هزار دانه ی غوزه های فرعی با میانگین ۲۷/۳۴ گرم متعلق به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و کمترین وزن هزار دانه ی غوزه های فرعی با میانگین ۴۴/۳۳ گرم متعلق به تیمار عدم مصرف زئولیت بود. مصرف سالیسیلیک اسید نیز اثر مثبتی بر این صفت نشان داد به طوری که در اثر محلول پاشی سالیسیلیک اسید وزن هزار دانه ی غوزه های فرعی با میانگین ۶۵/۳۴ گرم نسبت به تیمار عدم مصرف سالیسیلیک اسید با میانگین ۶۷/۳۲ گرم افزایش یافت (جدول۴-۱۴). نتایج جدول مقایسه میانگین اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و زئولیت بیشترین وزن هزار دانه­ی غوزه های فرعی با میانگین ۱۷/۳۵ گرم مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف زئولیت و کمترین مقدار آن با میانگین ۹۳/۳۰ گرم مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف زئولیت بود (جدول۴-۱۵). در بین اثرات متقابل آبیاری و سالیسیلیک اسید نیز بیشترین وزن هزار دانه­ی غوزه های فرعی با میانگین ۲۴/۳۵ گرم مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه و مصرف ۴ تن زئولیت در هکتار و کمترین مقدار آن با میانگین ۲۸/۳۲ گرم مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف زئولیت بود (جدول۴-۱۵). همچنین در بین اثرات متقابل دوگانه­ زئولیت و سالیسیلیک اسید نیز بیشترین وزن هزار دانه­ی غوزه های فرعی با میانگین ۴۹/۳۵ گرم مربوط به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید و کمترین آن با میانگین ۰۲/۳۲ گرم مربوط به تیمار مصرف ۴ تن زئولیت در هکتار و عدم مصرف سالیسیلیک اسید بود (جدول۴-۱۵).
نتایج جدول مقایسه میانگین اثرات متقابل سه گانه­ی صفات نشان داد که بیشترین وزن هزار دانه ی غوزه های فرعی با میانگین ۲۶/۳۷ گرم متعلق به تیمار (آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه + مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار + مصرف سالیسیلیک اسید) و کمترین وزن هزار دانه ی غوزه های فرعی با میانگین ۰۵/۳۰ گرم مربوط به تیمار (آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه + مصرف ۴ تن در هکتار زئولیت + عدم مصرف سالیسیلیک اسید) بود (جدول۴-۱۶). تنش خشکی شدید در اثر آبیاری تا مرحله ی تکمه دهی، منجر به بیشترین کاهش در وزن هزار دانه شد و در شرایط آبیاری کامل نیز بیشترین وزن هزار دانه به دست آمد (موسوی فر و همکاران، ۱۳۸۸). همچنین ایشان در آزمایش دیگری بیان کردند که تنش خشکی باعث کاهش در وزن هزار دانه ی گلرنگ می شود (Moosavifar et al., 2009).
۴-۱۵: عملکرد بیولوژیک:
در نتایج جدول تجزیه واریانس صفات عملکرد بیولوژیک تحت تأثیر آبیاری، مصرف زئولیت، سالیسیلیک اسید، اثر متقابل آبیاری و زئولیت و اثر متقابل سه گانه­ی آبیاری، زئولیت و سالیسیلیک اسید در سطح آماری یک درصد و اثر متقابل زئولیت و سالیسیلیک اسید در سطح آماری پنج درصد معنی دار بود ولی اثر متقابل آبیاری و سالیسیلیک اسید اختلاف معنی داری را از لحاظ آماری بر روی آن نشان نداد (جدول۴-۱۳). بر اساس نتایج مقایسه میانگین اثرات اصلی، با افزایش شدت تنش آبی عملکرد بیولوژیک کاهش پیدا می کند به نحوی که بیشترین و کمترین عملکرد بیولوژیک با میانگین های ۹۹/۳۲۷۸ و ۰۲/۱۵۹۰ کیلوگرم در هکتار به ترتیب مربوط به تیمارهای آبیاری بر اساس ۱۰۰ و ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه بود (جدول۴-۱۴). در بررسی اثر تنش کمبود آب بر عملکرد و اجزای عملکرد ارقام گلرنگ، بیشترین عملکرد بیولوژیکی با میانگین ۸/۱۲۰۹ کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار آبیاری کامل (شاهد) و کمترین عملکرد بیولوژیکی با میانگین ۵/۹۴۰ کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار قطع آبیاری در مرحله گلدهی گزارش شده است (Nabipour et al., 2007). نتایج محققان نشان داد که بیشترین مقدار عملکرد بیولوژیکی گیاه با میانگین ۸۰۲۰ کیلوگرم در هکتار از تیمار آبیاری شاهد (آبیاری به مقدار ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه) بدست آمد و کمترین مقدار عملکرد بیولوژیکی گیاه نیز با میانگین ۵۶۶۲ کیلوگرم در هکتار که کاهشی در حدود ۴۰/۲۹ درصد نسبت به شاهد را به همراه داشت، از تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه (تنش متوسط) ثبت شد (میرزاخانی و سیبی، ۱۳۸۹). در بین مصرف سطوح مختلف زئولیت نیز با افزایش مصرف زئولیت عملکرد بیولوژیک افزایش نشان داد به طوری که بیشترین و کمترین مقدار آن با میانگین های ۰۳/۲۸۱۸ و ۲۷/۲۰۱۶ کیلوگرم در هکتار به ترتیب مربوط به تیمارهای مصرف ۸ تن در هکتار و عدم مصرف زئولیت بود (جدول۴-۱۴). با مصرف سالیسیلیک اسید نیز عملکرد بیولوژیک افزایش نشان داد به طوری که در تیمار محلول پاشی سالیسیلیک اسید عملکرد بیولوژیک معادل ۲۵/۲۵۰۶ کیلوگرم در هکتار به دست آمد (جدول۴-۱۴). برخی محققان بیان داشتند که صفت عملکرد بیولوژیک تحت تأثیر تنش خشکی قرار گرفت و در سطح احتمال پنج درصد معنی دار شد (Ashkani et al., 2007). در جدول مقایسه میانگین اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و زئولیت بیشترین عملکرد بیولوژیک با میانگین ۸/۳۶۵۶ گرم در هکتار متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه به همراه مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و کمترین آن با میانگین ۷/۱۱۷۲ کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف زئولیت بود (جدول۴-۱۵). در بین اثرات متقابل دوگانه­ آبیاری و سالیسیلیک اسید نیز، بیشترین عملکرد بیولوژیک با میانگین ۳۴۱۴ کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید و کمترین مقدار آن با میانگین ۹/۱۴۶۰ کیلوگرم در هکتار متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف سالیسیلیک اسید بود (جدول۴-۱۵). همچنین در بین اثرات متقابل زئولیت و سالیسیلیک اسید بیشترین عملکرد بیولوژیک با میانگین ۸/۲۹۳۴ کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید و کمترین آن با میانگین ۳/۱۸۱۵ کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار عدم مصرف زئولیت و سالیسیلیک اسید بود (جدول۴-۱۵). بر اسا نتایج مقایسه میانگین اثرات متقابل سه گانه­ی صفات، بیشترین عملکرد بیولوژیک با میانگین ۷/۳۹۶۱ کیلوگرم در هکتار متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه به همراه مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و محلول پاشی سالیسیلیک اسید و کمترین عملکرد بیولوژیک با میانگین ۶/۱۰۱۸ کیلوگرم در هکتار متعلق به تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه و عدم مصرف زئولیت و سالیسیلیک اسید بود (جدول۴-۱۶). صفت عملکرد بیولوژیک از این لحاظ مهم جلوه می کند که از رابطه بین نسبت وزن دانه به وزن خشک گیاه به دست آمده و از این طریق می توان به تولید مواد فتوسنتزی در گیاه پی برد. با افزایش شدت تنش رطوبتی عملکرد بیولوژیک کاهش می یابد ولی با افزایش مصرف زئولیت رطوبت مورد نیاز گیاه فراهم شده و گیاه از رشد مطلوبی برخوردار بوده و همین امر موجب افزایش عملکرد بیولوژیک در گیاه به هنگام افزایش مصرف زئولیت نسبت به زمان عدم مصرف آن شده است.
۴-۱۶: عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی:
در جدول تجزیه واریانس عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی تحت تأثیر مقادیر مختلف مصرف زئولیت قرار گرفت و در سطح آماری پنج درصد معنی دار شد ولی سطوح مختلف تنش آبی و مصرف سالیسیلیک اسید و همچنین اثرات متقابل آن ها از لحاظ آماری تأثیر معنی داری بر عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی نداشتند (جدول۴-۱۳). نتایج محققان نشان داد که بیشترین مقدار عملکرد بیولوژیکی گیاه با میانگین ۸۰۲۰ کیلوگرم در هکتار از تیمار آبیاری شاهد (آبیاری به مقدار ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه) بدست آمد و کمترین مقدار عملکرد بیولوژیکی گیاه نیز با میانگین ۵۶۶۲ کیلوگرم در هکتار که کاهشی در حدود ۴۰/۲۹ درصد نسبت به شاهد را به همراه داشت، از تیمار آبیاری بر اساس ۷۰ درصد نیاز آبی گیاه (تنش متوسط) ثبت شد (میرزاخانی و سیبی، ۱۳۸۹). صفت عملکرد بیولوژیک تحت تأثیر تنش خشکی قرار گرفت و در سطح احتمال پنج درصد معنی دار شد (Ashkani et al., 2007). نتایج به دست آمده از جدول مقایسه میانگین اثرات اصلی صفات نشان داد که با افزایش شدت تنش آبی عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی نیز افزایش پیدا کرد به طوری که بیشترین و کمترین عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی با میانگین های ۸۳/۱ و ۷۵/۱ گرم به ترتیب متعلق به تیمارهای آبیاری بر اساس ۸۵ و ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه بود (جدول۴-۱۴). در بین سطوح مختلف مصرف زئولیت مشاهده شد که با افزایش مقادیر مصرف زئولیت، عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی نیز افزایش یافت به طوری که بیشترین عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی با میانگین ۸۴/۱ گرم مربوط به تیمار مصرف ۸ تن زئولیت در هکتار و کمترین عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی با میانگین ۶۶/۱ گرم متعلق به تیمار عدم مصرف زئولیت بدست آمد. مصرف سالیسیلیک اسید، باعث کاهش عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی نسبت به تیمار عدم مصرف سالیسیلیک اسید شد(جدول۴-۱۴). در جدول مقایسه میانگین اثرات متقابل دوگانه­ زئولیت و سالیسیلیک اسید مشاهده شد که بیشترین عملکرد بیولوژیک غوزه­ی اصلی با میانگین ۸۹/۱ گرم متعلق به تیمار مصرف ۴ تن زئولیت در هکتار و عدم مصرف سالیسیلیک اسید و کمترین مقدار آن با میانگین ۶۲/۱ گرم مربوط به تیمار عدم مصرف زئولیت به همراه محلول پاشی سالیسیلیک اسید بود (جدول۴-۱۵). فراست (۱۳۸۹) گزارش کرد، بیشترین عملکرد بیولوژیک در تیمار آبیاری معادل ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه با ۳۶۱۵ کیلوگرم بر هکتار و کمترین عملکرد بیولوژیک در تیمار آبیاری معادل ۵۰ درصد نیاز آبی گیاه با ۲۸۶۷ کیلوگرم بر هکتار به ثبت رسید. در جدول مقایسه میانگین های اثرات متقابل سه گانه­ی صفات بیشترین عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی با میانگین ۹۶/۱ گرم متعلق به تیمار (آبیاری بر اساس ۸۵ درصد نیاز آبی گیاه + مصرف ۸ تن در هکتار زئولیت + عدم مصرف سالیسیلیک اسید) و کمترین عملکرد بیولوژیک غوزه ی اصلی با میانگین ۵۱/۱ گرم مربوط به تیمار (آبیاری بر اساس ۱۰۰ درصد نیاز آبی گیاه + عدم مصرف زئولیت + محلول پاشی سالیسیلیک اسید) است (جدول۴-۱۶). امیدی (۱۳۸۸) طی بررسی اثر تنش آبی بر ویژگی های زراعی و فیزیولوژیکی سه رقم گلرنگ بهاره در کرج اظهار داشت که در بین سطوح مختلف تنش آبی، بیشترین و کمترین عملکرد بیولوژیکی به ترتیب با میانگین ۵۱۰۰ و ۳۹۰۰ کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار شاهد و تیمار قطع آبیاری در دو مرحله تکمه دهی و گلدهی بود. در بررسی اثر تنش کمبود آب بر عملکرد و اجزای عملکرد ارقام گلرنگ، بیشترین عملکرد بیولوژیکی با میانگین ۸/۱۲۰۹ کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار آبیاری کامل (شاهد) و کمترین عملکرد بیولوژیکی با میانگین ۵/۹۴۰ کیلوگرم در هکتار مربوط به تیمار قطع آبیاری در مرحله گلدهی گزارش شده است (Nabipour et al., 2007).

(جدول۴-۱۳) نتایج تجزیه واریانس صفات
میانگین مربعات MS

عملکرد بیولوژیک غوزه­ی اصلی

عملکرد بیولوژیک کل

وزن هزار دانه­ی غوزه­ی فرعی

وزن هزار دانه­ی غوزه­ی اصلی

درجه آزادی

منابع تغییرات

۰۲۶/۰ ^n.s

۳۷/۵۹۹۱۲۰ ^*

۳۰/۶۵ ^n.s

۹۰۷/۶ ^*