۱- کلیات
۱ـ۱ـ بیان مساله :
با توجه به گسترده شدن دامنه لغوی واژگان مدیریت، تجارت الکترونیک یکی از مباحث چالشی در این دامنه می باشد که جامعه امروز را دچار تغییر و تحول نموده است. با توجه به این نکته که هنوز سالیان زیادی از مطرح شدن تجارت الکترونیک نمی گذرد اما توسعه و پیشرفت تجارت الکترونیک غیر قابل باور است. با پیدایش دهکده جهانی که منجر به فاصله ها گردیده است دیگر فضای فیزیکی و قلمرو جغرافیایی معنای خود را تا حد و حدودی از دست داده است.
اهالی دهکده جهانی آینده را نمی توانند پیش بینی کرد زیرا سرعت نوآوری در تکنولوژی^[۴] آنقدر سریع و گسترده است که هیچ چشم انداز روشنی از آینده آن در دسترس قرار نمی گیرد. استفاده از فناوری اطلاعات که تجارت الکترونیک نیز به عنوان یکی از این فناوری ها می باشد می تواند افزایش کارایی در اقتصاد ملی گردد. همچنین استفاده از تجارت الکترونیک می تواند ما را در بهبود کارایی تجاری در عرصه جهانی یاری داده و جایگاه ما را در بازارهای جهانی و به تبع آن در بازارهای منطقه ای تقویت نماید.
امروزه تجارت الکترونیک در بسیاری از موارد جایگزین تجارت سنتی شده است و بررسی ها نشان می دهد که استفاده از تجارت الکترونیک باعث ۲۱تا۷۰ درصد صرفه جویی در هزینه های اقتصادی می شود^[۵]. با وجود این صرفه جویی کلان چگونه می توان تجارت الکترونیک را به طور کامل جایگزین تجارت سنتی نمود؟ بایدگفت امروزه تجارت الکترونیک یک انقلاب در حال تحول در امر خرید و فروش می باشد و منافع زیادی را از سرمایه گذاری و تحقیقات در حوزه تجارت الکترونیک عاید اقشار مختلف جامعه و به ویژه بخش خصوصی کرده است.
در گذشته و برای سالیان متمادی تجارت سنتی به تنهایی وجود داشت و مشتری قبل از خرید، کالا یا خدمات درخواستی را به طور دقیق بررسی می نمود و سپس فرایند خرید انجام می گرفت. تکلیف فروشنده و مشتری هر دو روشن بود جایی برای شک و تردید جود نداشت.

اما امروزه تجارت الکترونیک تا حد بسیار زیادی جایگزین تجارت سنتی شده است تجارت الکترونیک دیگر آن تجارت چهره به چهره نمی باشد. تجارت الکترونیک عبارتست از انجام هرگونه امور تجاری و بازرگانی از طریق شبکه جهانی اینترنت. در تجارت الکترونیک دیگر فروشنده و مشتری یکدیگر را نخواهند دید و در چنین شرایطی متعاملین به انشا عقد می پردازند و این کار روزانه بیش از صد ها بار و شاید هزاران هزار بار تکرار می شود.^[۶]
۱ـ۲ـ پیشینه تحقیق :
انسان از ابتدای خلقت تاکنون روش های تجاری متفاوتی را تجربه کرده‌است. در ابتدا سیستم تبادل کالا رایج بود. شکارچی گوشت را با سلاح عوض می‌کرد. این سیستم اشکالات فراوانی داشت. مثلاً ممکن بود شکارچی نتواند سلاح سازی را پیدا کند که به گوشت احتیاج داشته باشد. دراین صورت گوشتها فاسد می‌شدند .^[۷]
در بعضی تمدنها سیستم کالای محبوب به وجود آمد. در سرزمینی که گندم غذای اصلی مردم آن بود، شکارچی گوشت را با گندم و گندم را با سلاح تعویض می‌کرد. این روش هم مشکلات زیادی داشت. کالای محبوب در سرزمینهای مختلف متفاوت بود. از طرف دیگر معیاری برای سنجش ارزش آن وجود نداشت و حمل و نقل آن هم مشکل بود. بدون شک اختراع پول اولین انقلاب در زمینه تجارت بود. ارزش آن مشخص بود، حمل آن آسانتر بود، فاسد نمی‌شد و همه طالب آن بودند. فواید استفاده از پول به اندازه‌ای بود که حتی تا چند دهه قبل کمتر کسی انتظار یک انقلاب دیگر را داشت. ارتباط بین تجارت و تکنولوژی دیر زمانی است که وجود داشته و ادامه دارد.
ترکیب تجارت و الکترونیک از سال ۱۹۷۰ آغاز شد. برای گسترش و پذیرش تجارت الکترونیک لازم است که پیش نیازهای این تکنولوژی از جمله زیرساختار مخابراتی، مسایل قانونی و ایمنی پیام رسانی مهیا شود.^[۸]
مهم‌ترین هدف در تجارت حال چه از روش های بسیار پیشرفته الکترونیکی استفاده کند و چه از روش های سنتی و قدیمی همانا دستیابی به پول و سود بیشتر است. طبیعتا در این میان، نقش بانکها و موسسات اقتصادی در نقل وانتقال پول بسیار حیاتی است. هنگامی که در سال ۱۹۹۴ اینترنت قابلیت‌های تجاری خود را علاوه بر جنبه‌های علمی و تحقیقاتی به نمایش گذاشت، موسسات تجاری و بانکها در کشورهای پیشرفته اولین نهادهایی بودند که تلاش جدی خود را برای استفاده هر چه بیشتر از این جریان بکار انداختند. محصول تلاش آنها نیز همان بانکداری الکترونیک امروزی است. سپس به سرعت مشخص شد که اینترنت بستر بسیار مناسبی برای انواع فعالیتهای بانکداری و اقتصادی بشمار می‌رود. بانکداری و تجارت الکترونیک هم اکنون در جهان به عنوان یک بحث بسیار تخصصی و در عین حال، بسیار پیچیده تبدیل شده‌است و تطبیق آن با سیاستهای تجاری و اقتصادی کشورهای مختلف نیاز به تحقیق و برنامه ریزی دقیق دارد.
در بررسی تاریخچه تجارت الکترونیک درمی یابیم که بورس های اوراق بهادار نیز موسسات دیگری بودند که به سرعت فعالیت خود را با روند پیشرفت اینترنت هماهنگ کردند و موفق شدند که در عرض مدت کوتاهی، با توجه به برتری های اینترنت در مقایسه با روش های قدیمی، به دلیل سرعت و دقت بالا، به موفقیتهای بی نظیری دست یابند. ^[۹]
۱ـ۳ ـ ضرورت و اهداف و اهمیت موضوع :
تجارت الکترونیکی به عنوان یکی از مهمترین جنبه های نوآوری در انجام فرآیندهای کسب و کار، توسط سازمانها و شرکتهای زیادی در سطح جهان به کار گرفته شده است. سازمانهای کوچک و متوسط به عنوان بخش عمده اقتصادی هر کشوری، نقش اساسی در بهبود و ارتقا شاخص های اقتصادی دارند و به همین دلیل اتخاذ روشها و ابزارهای نوآورانه و نوین انجام فرآیندها و امور کسب و کار مانند تجارت الکترونیکی نقش مهمی در موفقیت این گونه سازمانها در سطح داخلی و سطح بین المللی خواهد داشت. در تحقیق حاضر با مطالعه ادبیات مرتبط با موضوع و همچنین جمع آوری نظرات خبرگان مرتبط با حوزه تحقیق می توان این ایده را عنوان کرد که تجارت الکترونیک دیگر یک گزینه نیست، بلکه یک ضرورت برای موفقیت تجاری در هر زمینه ای در آینده است. تجارت الکترونیک ابزاری در کنار سایر ابزارها و وسایل نیست، بلکه یک نگرش و روش جدید است که نگرش تاکتیکی به آن بسیار خطرناک است. باید با رویکرد راهبردی به آن نگریست و از آن بهره برد. تجارت الکترونیکی کل روش های سنتی را مورد تهاجم قرار می دهد و باعث ایجاد تغییرات شگرف در سازمان می گردد.
هدف من ازنگارش این تحقیق کمک به کسانی است که به کتب فقهی و حقوقی اطلاع و آگاهی کامل ندارند و نمی توانند مطالب تجارت الکترونیک را به درستی دریابند در این پایان نامه تلاش شده است به اندازه توان، مطالب در فصول مختلف دسته بندی گردیده تا کسانی که علاقه مند به دانستن مباحث بیکران و پیچیده تجارت الکترونیک می باشند به راحتی به آن دسترسی پیدا کنند و با پیش بینی و تحلیل محاسن ومعایب این رشته از علم بتوانم قدمی در عرصه بیکران تعلیم و تربیت بردارم تا با ارتقاء آگاهی مردم از قوانین و مقررات تجارت الکترونیک، زندگی سالم و درست برای آنها به همراه داشته باشد.
۱ ـ۴ ـ پرسش های تحقیق:
ظهور و گسترش پدیده «اینترنت» و رشد روزافزون تجارت الکترونیکی، تحول در ساختارهای سنتی مرتبط با امور اداری و تجاری را اجتناب‌ناپذیر ساخته است. تجارت الکترونیک هم اکنون در جهان به عنوان یک بحث بسیار تخصصی و در عین حال، بسیار پیچیده تبدیل شده‌است و تطبیق آن با سیاستهای تجاری و اقتصادی کشورهای مختلف نیاز به تحقیق و برنامه ریزی دقیق دارد. با توجه به سرعت جریان امر تجارت و توسعه روزافزون تجارت الکترونیک در سطح داخلی و بین‌المللی و کاربرد وسیع آن، آنچه که به عنوان اهم سوالات در مورد تحقیق مطرح می شود عبارتنداز:
۱) با توجه به مستحدثه بودن تجارت الکترونیک، آیا مستندات بر این نوع تجارت مترتب شده است؟
۲) نظر فقهای امامیه درباره مشروعیت تجارت الکترونیکی چیست؟
۳) آیا مقررات حاکم بر معاملات الکترونیکی مبتنی بر قواعد فقه است؟
تحقیق حاضر به دنبال جوابگویی به سوالات فوق می باشد و در کنار آن به سایر مباحث نیز خواهد پرداخت.
۱ـ ۵ ـ فرضیه های تحقیق:
۱) با توجه به مستندات آیات (مائده/۱)و(نساء/۳۹) و احادیث وارده می توان این نوع تجارت را در اسلام اثبات کرد.
۲) مشروعیت تجارت الکترونیکی با توجه به آرای فقهای امامیه قابل اثبات است.
۳) با توجه به قواعد آزادی قراردادها، قاعده تراضی، قاعده لزوم، قاعده صحت، می توان نتیجه گرفت این نوع تجارت مبتنی بر قواعد فقهی است.
۱ـ۶ـ روش تحقیق :
یکی از مراحل اساسی در هر نوع پژوهش، مرحله جمع آوری اطلاعات است روش
جمع آوری در هر پژوهش متفاوت است، اما آنچه مسلم است در همه تحقیقات علمی، پژوهشگر ناگزیر به استفاده از کتابخانه و مشاهده و مطالعه اسناد و مدارک می باشد. در این رساله برای جمع آوری مطالب از روش کتابخانه ای و برای تهیه و تدوین و نگارش آن از روش نظری استفاده گردیده است منابع مورد استفاده در این تحقیق، کتب معتبر و مرجح فقهی و حقوقی می باشد. همچنین برای گردآوری اطلاعات از تمامی ابزار قابل استفاده و در دسترس بهره برداری گردیده است از جمله مقالات درج شده در مجلات تخصصی مربوط به فقه ، استفاده ازسی دی های معتبر المعجم، جامع الفقه و نورالفقاهه و نیز سایتهای اینترنتی متفاوت فیش های فراوانی را در فصول و بخشهای مختلف برداشت نموده ام.
فصل دوم: فصل دوم: تعاریف ، تاریخچه ، مستندات و ادله تجارت الکترونیک
بخش اول: تعاریف و اصطلاحات
بخش دوم : تاریخچه تجارت الکترونیک
۲ ـ ۱ـ بخش اول : تعاریف واصطلاحات

۲ ـ ۱ـ۱ ـ تعاریف تجارت الکترونیکی:

تجارت الکترونیک واژه ای است که امروزه در مقالات و ادبیات بازرگانی و تجارت و رسانه های عمومی بسیار به گوش می رسد. این پدیده نوین هم به علت نوپا بودن و هم به علت کاربردها و زمینه های بسیار متنوع فعالیت نزد مراجع گوناگون تعاریف مختلفی دارد. همچنین تجارت الکترونیک پدیده ای چند رشته ای است که از طرفی با پیشرفته ترین مفاهیم فناوری اطلاعات و از سوی دیگر با مباحثی مثل بازاریابی و فروش و مباحث مالی و اقتصادی و حقوقی پیوستگی دارد. از این رو تعابیر گوناگونی از آن پدید آمده است. برخی فکر می کنند تجارت الکترونیک به معنی انجام امور تجاری بدون استفاده از اسناد و مدارک کاغذی است. برخی دیگر تبلیغات بر روی اینترنت و حتی خود اینترنت را مترادف با تجارت الکترونیک می دانند. برخی دیگر تصور می کنند تجارت الکترونیک یعنی سفارش دادن کالا ها و خدمات و خرید آنها به وسیله کامپیوتر، اگر چه همه این دیدگا ه ها بخشی از مفهوم تجارت الکترونیک را پوشش میدهند اما کامل نیستند.

تجارت الکترونیکی انقلاب صنعتی سده بیست و یکم نامیده می شود که با پیدایش اینترنت در سده بیستم به سرعت رو به سرعت رو به پیشرفت و گسترش نهاده است. در تجارت الکترونیکی اطلاعات و فرآورده ها و خدمات به کمک شبکه های کامپیوتری خرید و فروش می شوند و این خرید و فروش میتواند عمده یا خرده شامل کالا های فیزیکی مثل کتاب و غیر فیزیکی مانند نرم افزار و ارائه سرویس های گوناگون به خریداران مانند مشورت های پزشکی یا حقوقی و دیگر موارد بازرگانی مانند مناقصه ها و مزایده ها و یا خرید و فروش اطلاعات باشد.
به طور کلی می توان تراکنش های مالی و بازرگانی و اطلاعاتی و خدماتی میان موسسات و خریداران و جوامع مجازی را در قالب تجارت الکترونیکی گنجاند. با توجه به گستره بزرگ تجارت الکترونیکی تعابیر و تعاریف پر شماری از آن مطرح شده است که ذیلا به چند مورد اشاره می گردد:
ـ تجارت الکترونیکی عبارت است از یافتن منابع و ارزیابی و مذاکره و سفارش و تحویل و پرداخت و ارائه خدمات پشتیبانی که به صورت الکترونیکی انجام می پذیرد.^[۱۰]
ـ تجارت الکترونیک مجموعه ای است از ارتباطات و مدیریت داده ها و سرویس های امنیتی در بزرگراه اطلاعات.
ـ تجارت الکترونیکی یعنی استفاده از کامپیوتر های یک یا چند شبکه برای ایجاد و انتقال اطلاعات بازرگانی که بیشتر با خرید و فروش اطلاعات و خدمات از طریق اینترنت مرتبط هستند. رسالت تجارت الکترونیک یک ارتباط نیست بلکه پی ریزی و تقویت روابط بازرگانی است.
ـ تجارت الکترونیکی به کارگیری مجموعه کاملی از نرم افزارها و سخت افزارها و خطوط مخابراتی و استانداردهای تبادل اطلاعات است که مجموعا امکان بازرگانی به صورت الکترونیکی در شبکه های رایانه ای را فراهم می آورند.
۲-۱-۲-تعاریف تجارت الکترونیک از دیدگاه تجاری، علم ارتباطات، علم فناوری اطلاعات فرد،گروه ،سازمان:
ـ از دیدگاه تجاری: ابزاری است که کسب و کارهای مختلف و شرکای آنها و مشتریان آنها را قادر می سازد که موضوعاتی چون کیفیت خدمات و سرعت تحویل و… را ارتقا و مو ضوعاتی همچون هزینه ها را کاهش دهند.
ـ از دیدگاه ارتباطات: تحول خدمات و کالا و محصولات اطلاعاتی از طریق خطوط تلفن و شبکه های کامپیوتری و سایر وسائل ارتباطی.
ـ از دیدگاه فناوری اطلاعات: آن دسته از کاربردهای فن آوری اطلاعات که به صورت سیستمی برای پشتیبانی و پیشرفت دادن جریان کاری و مبادلات تجاری ایجاد شده است.
-لینچ ولیندکوئیست: تجارت الکترونیک به معنای مبادله محصولات و خدمات در مقابل پول با بهره گرفتن از توانایی های اینترنت است.
-کالا کوتا وینسون: تجارت الکترونیک واژه معادلی است برای خرید و فروش محصولات و خدمات و اطلاعات به وسیله زیر ساخت های شبکه ای.
-ولادمیر زواس: تجارت الکترونیک به معنی سهیم شدن در اطلاعات و حفظ ارتباطات تجاری و هدایت مبادلات بازرگانی به وسیله شبکه های ارتباطی است.
-مرکز الکترونیکی بریتانیا: مرکز الکترونیکی بریتانیا^[۱۱] تجارت الکترونیکی را به مثابه«هر نوع تجارت یا معامله اداری یا تبادل اطلاعاتی که با بهره گرفتن از هرگونه اطلاعات و فناوری ارتباطات به اجرا در می آید»تعریف می نماید که تجات تاجر با تاجر ،تاجر با مشتری،دولت با ملت و نیز مبادله از طریق ابزارهایی نظیر اینترنت را در بر می گیرد. تجارت الکترونیک ارتباطات و مدیریت داده ها و خدما ت ایمنی را یکپارچه می سازد تا کاربران تجاری در سازمان های گوناگون بتوانند به صورت خودکار اطلاعات را مبادله کند.

-اتحادیه اروپا: هر شکلی از مبادله تجاری که در آن طرفین ذینفع به جای تبادلات فیزیکی یا تماس مستقیم فیزیکی به صورت الکترونیکی تعامل کنند.