در این تحقیق، برای جمع آوری متغیرهای مورد بررسی از ابزار پرسشنامه استفاده شده است. پرسشنامه^[۱۱۱] یکی از ابزارهای رایج تحقیق و روش مستقیم برای کسب داده های تحقیق است. پرسشنامه مجموعه ای از سؤال‌ها (گویه ها^[۱۱۲]) است که پاسخ دهنده با ملاحظه آن‌ها پاسخ لازم را ارائه می‌دهد. این پاسخ، داده های مورد نیاز پژوهشگر را تشکیل می‌دهد. سؤال‌های پرسشنامه را نوعی محرک- پاسخ می‌توان محسوب کرد. از طریق سوال‌های پرسشنامه می‌توان دانش، علایق، ‌نگرش و عقاید فرد را مورد ارزیابی قرار داد، به تجربیات قبلی وی پی برده و به آنچه در حال حاضر انجام می‌دهد آگاهی یافت. باید توجه داشت که در برخی فرهنگ‌ها با توجه به شرایط اجتماعی، پرسشنامه نمی‌تواند داده‌ها را با دقت لازم، همانند یک مصاحبه عمیق، بدست دهد. بنابراین برای بالا بردن دقت داده های گردآوری شده توصیه می‌شود که تکمیل پرسشنامه همراه با سایر ابزارهای گردآوری داده‌ها باشد. در غیر این صورت باید داده های حاصله را با قید احتیاط به کار برد. در این تحقیق از دو پرسشنامه بسته (پرسشنامه متغیرهای جمعیت شناختی و پرسشنامه علل مهاجرت افغان ها به ایران) استفاده شده است و در سؤال‌های پرسشنامه که برای سنجش متغیرهای اصلی مورد استفاده قرار گرفته از مقیاس لیکرت ۵ گزینه ای (جدول ۳-۱) استفاده شده است.

جدول ۳-۱: طیف لیکرت برای دو پرسشنامه تحقیق

دو پرسشنامه این تحقیق شامل دو بخش اصلی می‌باشد:
الف) سؤال‌های عمومی پرسشنامه: این بخش از پرسشنامه مرتبط با ویژگی‌های جمعیت شناختی پاسخ دهندگان(شامل عنوان شغلی، میزان تحصیلات، مدت مهاجرت، جنس، سن و…) است.
ب) سؤال‌های تخصصی مرتبط با متغیرهای تحقیق: پرسشنامه علل مهاجرت افغان ها: این بخش از پرسشنامه نیز شامل ۵۰ سوال است که عوامل مؤثر بر مهاجرت آنها را مورد سنجش قرار داده است.

۳-۹- متغیرهای تحقیق

در طبقه بندی متغیرها می توان از متغیر مستقل و وابسته نام برد. متغییر مستقل یک ویژگی و خصوصیتی است که بعد از انتخاب توسط محقق در آن دخالت یا دستکاری می شود و مقادیری را می پذیرد تا تاثیرش بر روی متغیر وابسته مشاهده شود (خاکی، ۱۳۸۴: ۷۶). متغیر وابسته، متغیری است که هدف محقق تشریح یا پیش بینی تغییرپذیری در آن است(خاکی، ۱۳۸۴ :۷۵). در این تحقیق متغیرها مستقل از هم هستند که هرکدام می تواند به دیگری وابسته باشد که در تجزیه و تحلیل نهایی بر اساس اطلاعاتی که بدست خواهد آمد مورد بررسی قرار گیرد. در تحقیق حاضر متغیر وابسته، مهاجرت افغان ها به ایران می باشد و متغیرهای مستقل، در مجموع عبارتند از عوامل دافعه و جاذبه(جنگ، احساس ناامنی، فقر، اشتراکات تاریخی – فرهنگی، زمینه کار و اشتغال و شرایط اجتماعی - اقتصادی)، عوامل شخصی (سن، جنس، میزان تحصیلات و…) هستند.
۳-۹-۱- تعریف عملیاتی متغیرهای تحقیق
مهاجرت: مهاجرت عبارت از حرکت یک فرد یا گروهی از افراد در امتداد مرزهای یک واحد سکونتگاهی به واحد دیگر برای اقامت دائم یا موقت در مکانی غیر از زادگاه فرد است(کودری^[۱۱۳]،۲۰۰۲: ۱۶). منظور از مهاجرت در اینجا آن عده افغانی های که به دلایلی مختلف (سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی) از افغانستان به ایران مهاجرت نموده اند هستند.
مهاجرت به خارج از کشور: حرکت دائمی افراد از مرزهای نمادی و سیاسی کشور، به سوی اقامتگاه ها و اجتماعات جدید است (مارشال^[۱۱۴]، ۱۹۹۹: ۳۲۰، به نقل از مقدس و شرفی، ۱۳۸۸، ۱۷۷). مهاجرت افغان ها به ایران که در اثر عوامل سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و… و در ورای مرزه جغرافیایی و سیاسی بین دو کشور صورت گرفته است، در ردیف این نوع مهاجرت قرار دارد.
مهاجرت غیر قانونی: منظور از مهاجرت غیر قانونی، مهاجرینی اند که بدون گذرنامه و غیر قانونی توسط یک عده افراد(قاچاقبران) از کشور مبدأ به کشور مقصد به صورت غیر قانونی، در ازای اخذ وجه خاصی انتقال داده می شوند. این نوع مهاجرین پس از نتقال به کشور مقصد، از بیم اینکه دوباره اخراج نشوند، بیشتر در کارخانه های صنعتی، دامداری، کشاورزی و… در ازای حقوق نسبتاً پایین در اختیار صاحبان کار قرار می گیرند.
عوامل مؤثر بر مهاجرت: عواملی که بر مهاجرت تأثیر می گذارند، از قبیل عوامل دافعه و جاذبه سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شامل(جنگ، احساس ناامنی، فقر، اشتراکات تاریخی – فرهنگی، زمینه کار و اشتغال و شرایط اجتماعی - اقتصادی در مبدأ و مقصد مهاجرت، و عوامل شخصی(سن، جنس، تحصیلات و….) می باشند، که در اینجا به این عوامل به صورت کلی اشاره می گردد:
عوامل دافعه: شامل متغیرهای (جنگ، احساس ناامنی، فقر و شرایط اجتماعی – اقتصادی مهاجرین) در کشور مبدأ می باشد که این عوامل سبب میشوند فرد مکان زندگی خود را ترک نماید. به این ترتیب که چنانچه نارضایتی از هریک از این عوامل در داخل کشور بیشتر باشد باعث شده که فرد نمونه آن را انتخاب نموده و آن را عامل دافعه و برانگیزنده مهاجرت خود بیان کند.
عوامل جاذبه: عواملی که سبب میشوند فرد به سوی مکان دیگرجذب شود یا به عبارت دیگر عواملی که باعث تشویق و تحریک افراد به مهاجرت می شوند. در مورد عوامل جاذبه ی ایران در جذب مهاجرین افغانی، می توان به فراهم بودن زمینه اشتغال در ایران برای مهاجرین، درآمد بیشتر، فراهم بودن امکانات مناسب از قبیل(گاز، برق و…) برای زندگی، وجود امنیت نسبت به افغانستان، اشتراکات تاریخی ـ فرهنگی و دینی هردو کشور ایران و افغانستان اشاره نمود.
عوامل شخصی: حساسیتهای فردی، هوش، آگاهیهای اجتماعی، تماسهای فردی، داشتن آشنا و راهنما در شهر، شرایط خانوادگی، تاریخچه خانوادگی، جنسیت، سواد و سن افراد، از جمله عوامل شخصی هستند که در مهاجرت افراد نقش اساسی دارند. به طور مثال: در مهاجرت های دوره ای افغان ها به ایران، سن، سطح تحصیلات، تماسهای فردی(ارتباط شبکه ای) و شرایط خانوادگی نقش اساسی را دارند. از نگاه سنی، بیشتر افغان ها در سنین جوانی و میان سالی و از نگاه تحصیلات، بیشتر افراد بی سواد و از نگاه شرایط خانوادگی، بیشتر خانواده های فقیر و از نگاه ارتباط شبکه ای، افرادی که با سایر مهاجرین در ارتباط هستند مهاجرت نموده اند.
سن: منظور از سن، تعداد سالهای کاملی است که از زمان تولد شخص گذشته است. سن افراد مهاجر متغیر مهمی بوده و در مهاجرت آنها نقش اساسی دارد، چون آنهایی که در سنین جوانی مهاجرت می کنند، به خاطر اینکه در انتخاب نقش های اجتماعی خویش دارای آزادی بیشتری بوده و از نظر شخصیتی انعطاف پذیری بیشتری دارند و همچنین عمر باقیمانده طولانی تری که در پیش دارند، نسبت به کسانی که سن بالا دارند، بیشتر به مهاجرت اقدام می نمایند. زیرا افراد جوان، انگیزه بیشتری برای سازگاری با محیط جدید دارند. این مسئله در مهاجرت های نیروی کاری افغان ها به ایران، به طور دقیق مشخص و هویدا است که در این مهاجرت، اکثراً افراد جوان برای کارگری دست به مهاجرت زده اند.
جنسیت: شامل رفتارها، نقش‌های اجتماعی و اندیشه‌های اجتماعی است که فرهنگ حاکم بر هر جامعه به عهده دو جنس زن و مرد می‌گذارد. در ارتباط با نقش‌های جنسیتی افکار قالبی در مورد هر دو جنس در جامعه مشاهده می‌شود که دامنه انتظارات را از هر دو جنس طرح ریخته و تعیین می‌کند. واژه جنسیت (Gender) یک مفهوم اجتماعی است و با واژه جنس (sex) که معمولاً برای بیان همان موضوع ولی از دیدگاه زیست‌شناسی به کار می‌رود متفاوت است(گیدنز،۱۳۸۹: ۱۵۵). منظور از جنسیت در این تحقیق، مردان و زنان افغانی هستند که در روند مهاجرت آنها به ایران تأثیرگذار بوده است. مهاجرت افغان ها در اثر جنگ و نا آرامی های سیاسی، در مجموع شامل هردو جنس زن و مرد می شد. ولی در مهاجرت های دوره ای نیروی کار، بیشتر مردان بدون خانواده ی خود دست به مهاجرت زده اند. چنانچه آمارهای مختلفی که از مهاجرین افغانی در ایران گرفته شده نشان می دهند که درصد مردان مهاجر نسبت به زنان بیشتر بوده است.
۳-۹-۲- شاخص سازی مؤلفه های اصلی پرسشنامه
جنگ و احساس ناامنی: منظور از جنگ و ناامنی، چند دوره جنگ خارجی و داخلی و نا آرامی در افغانستان است که در اثر آن تعداد زیادی از مردم افغانستان دست به مهاجرت زدند و هنوزهم بسیاری از این مهاجرین از شرایط زندگی در افغانستان احساس ناامنی نموده و علاقعه برگشتن را ندارند. شاخص های زیر که تأثیر جنگ و احساس ناامنی را بر مهاجرت افراد جامعه سنجیده اند، با بهره گرفتن از مطالعات تحقیقات داخلی و خارجی( خسروی، ۱۳۹۱؛ زنجانی، ۱۳۹۲؛ شهیدالحق، ۲۰۰۵) استخراج گردیدند.
جدول (۳- ۲) ابعاد و شاخص های اندازه گیری تأثیر جنگ و ناامنی بر مهاجرت مردم افغانستان