5. 5. نقشه راه

نقشه راه ترسیم شده برای تحقیق حاضر شامل مراحل زیر می باشد:

در گام مقدماتی و مرحله صفر، طرح تفصیلی تحقیق شامل بیان مسأله و ضرورت آن، پرسش ها، اهداف و محدوده تحقیق تبیین شده است.
سپس در مرحله اول با کمک منابع علمی دست اول ادبیات نظری تحقیق تدوین شده و پیشینه داخلی و خارجی مورد بررسی قرار می گیرد. پس از آن بر اساس نتایج این مرحله، چارچوب اولیه مدل مفهومی تحقیق طراحی می شود. سپس با بهره گرفتن از ترکیب نگاشت شناختی و متدولوژی سیستم های نرم و همچنین بکارگیری روش های مناسب از جمله تحلیل محتوای مصاحبه های هدایت شده و ساختمند با خبرگان و تکنیک های گروه کانونی و دلفی، مدل مفهومی بومی برای هاب های پژوهش و فناوری وزارت نفت طراحی خواهد شد.
در مرحله دوم تحقیق، اجزای مدل و روابط بین آنها با توزیع پرسشنامه میان خبرگان هاب های پژوهش و فناوری وزارت نفت و تحلیل داده ها با روش تحلیل عاملی و مدلسازی معادلات ساختاری اعتباریابی می شوند و مدل نهایی برازش شده تحقیق ارائه خواهد شد. بر همین اساس در نهایت نیز نتایج تحقیق جمع بندی و پیشنهادات تحقیق ارائه شده است.

6. 6. روش کلی تحقیق

تحقیق حاضر با روش آمیخته یا تلفیقی^[۶] انجام می شود (Creswell, 2003) که می‏توان آن را به دو بخش مجزا تقسیم نمود. روش‏های بکارگرفته شده را در دو دسته روش تحقیق کمی (شامل توصیفی-پیمایشی) و روش‏ تحقیق کیفی (شامل نگاشت شناختی و تحلیل محتوای مصاحبه های عمقی) دسته ‏بندی کرده‏ایم. این تقسیم‏بندی از آن جهت است که در روند انجام تحقیق با مسائلی که در موضوع تحقیق و جامعه نمونه ماهیت‏های مختلف دارند مواجه هستیم و تحقیق در مورد هریک نیازمند روش‏های مجزای تحقیقی می باشد. بر همین اساس به طور کلی ابتدا با رویکرد استقرایی (مطالعات نظری، مشاهده مستقیم محقق و مصاحبه های کیفی) مدل مفهومی تحقیق طراحی خواهد شد. سپس با نگاشت شناختی و تحلیل محتوای مصاحبه های عمقی با خبرگان، مدل بومی برای هاب های پژوهش و فناوری صنعت نفت کشور طراحی می شود. در انتها نیز با روش تحقیق کمی پیمایشی (تحلیل عاملی و معادلات ساختاری) مدل طراحی شده برازش و اعتبار یابی می شود.

7. 7. پیشینه اجمالی تحقیق

مفهوم مدیریت دانش از اواخر دهه ۱۹۷۰ میلادی مطرح گردید. در اواسط دهه ۱۹۸۰ و آشکار شدن جایگاه دانش و تاثیر آن بر قدرت رقابت در بازارهای اقتصادی، اهمیت آن مضاعف شد. در این دهه نظام های مبتنی بر هوش مصنوعی و نظام های هوشمند برای مدیریت دانش به کار گرفته می شد و مفاهیمی چون اکتساب دانش^[۷]، مهندسی دانش^[۸]، نظام های دانش محور^[۹] و مانند آن رواج یافت. در اواخر دهه ۱۹۸۰ سیر صعودی انتشار مقالات مربوط به مدیریت دانش در مجلات حوزه های مدیریت، کسب و کار، فناوری اطلاعات و علوم کتابداری و اطلاع رسانی را می توان مشاهده کرد. در همین دوران اولین کتاب های خاص مدیریت دانش منتشر شدند . در آغاز دهه ۱۹۹۰ فعالیت گسترده سازمان های آمریکایی، اروپایی و ژاپنی در حوزه مدیریت دانش به نحو چشمگیری افزایش یافت. ظهور اینترنت در اواسط دهه ۱۹۹۰ تحرک تازه ای به حوزه مدیریت دانش بخشید. شبکه بین المللی مدیریت دانش در اروپا^[۱۰]، مجمع مدیریت دانش ایالات متحده آمریکا^[۱۱] فعالیت های خود را در شبکه اینترنت گسترش دادند. در سال ۱۹۹۵ ، اتحادیه اروپا طی برنامه ای به نام اسپریت^[۱۲] بودجه قابل ملاحظه ای را برای اجرای طر حهای مدیریت دانش اختصاص داد.
به تدریج شرکت های بزرگی از جمله شرکت های نفتی مانند شرکت بریتیش پترولیوم (BP)؛ شرکت شل (Shell)؛ توتال فرانسه (Total) و… به شکل تجاری وارد عرصه مدیریت دانش شدند (تولایی و دیگران، ۱۳۸۸). بر اساس مطالعاتی که آقای دکتر اخگر (استاد دانشگاه شفیلد انگلیس و مشاور مدیریت دانش موسسه مطالعات بین المللی انرژی وزارت نفت) انجام داده است؛ ۲۴ شرکت اول نفتی دنیا از سال ۱۹۹۹ میلادی دارای استراتژی های مدون و عملیاتی مدیریت دانش می باشند و نظام مدیریت دانش را در شرکت های خود عملیاتی نموده اند. اکنون مدیریت دانش در سال های آغازین قرن ۲۱ برای بسیاری از کشورهای پیشرفته به عنوان نماد رقابت و عامل دستیابی به قدرت و توسعه است. شرکت های بزرگ اروپایی از سال ۲۰۰۰ به بعد حدود ۵۵ درصد درآمد خود را به مدیریت دانش اختصاص داده اند. همچنین بر اساس گزارش های منتشر شده جهانی؛ در حال حاضر تمام شرکت های برتر در فهرست Fortune 500 دارای سیستم مدیریت دانش در شرکت خود می باشند.
موضوع شبکه های دانش و شبکه سازی ارتباطات بین افراد و پایگاه های سازمانی و بین سازمانی بر اساس دانش از دستاوردها و مباحث نوین کاربردی موضوع مدیریت دانش می باشد.
بر اساس مطالعات اولیه محقق و جستجو در بانک های اطلاعاتی اینترنتی شامل کتابخانه ملی ایران (nlai.ir)، خانه کتاب (ketab.ir)، پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران (irandoc.ac.ir)، مرکز اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی کشور (sid.ir)، بانک اطلاعات نشریات کشور (Magiran.com) و…، به طور کلی در خصوص مدیریت دانش و به اشتراک گذاری دانش تحقیقات نسبتاً زیادی انجام شده است؛ اما موضوع شبکه های دانش در داخل کشور پیشینه ای ندارد.
همچنین مهمترین مطالعات خارجی انجام شده در خصوص موضوع تحقیق عبارتند از:
Dantas, Eva (2006), The development of knowledge networks in latecomer innovation systems: the case of PETROBRAS in the Brazilian offshore oil industry, Thesis (Ph.D.), University of Sussex, UK.
این تحقیق در قالب رساله دکتری و با هدف توسعه شبکه های دانش و تاثیر آن بر روی سیستم های نوآوری به صورت مطالعه مورد در بخش صنایع دریایی شرکت ملی نفت برزیل انجام شده است.
Araos, Agustin Perez (2006), A methodology to support knowledge sharing networks and manufacturing excellence practices in SMEs, Thesis (Ph.D.), The University of Manchester, UK.
این تحقیق نیز در قالب رساله دکتری و با هدف ارائه یک متدولوژی برای پشتیبانی از شبکه های به اشتراک گذاری دانش و تعالی تولید در شرکت های کوچک و متوسط به انجام رسیده است.
Burditt, Thomas (2008), Field working : exploring knowledge networks in the practice of nature conservation, Thesis (Ph.D.), University of the West of England, Bristol.
این تحقیق هم در قالب رساله دکتری و با هدف طراحی و ارائه شبکه های دانش برای کاربرد در حفاظت از منابع طبیعی انجام شده است.
Knowledge Network Employs in Procter & Gamble Company
شرکت پی اند جی معتقد است شبکه دانش کارکنان ابزاری برای نگهداری و مکانیابی دانش ها و تخصص ها در سازمان های بزرگ است. کارکنان درP&G با یک چالش مواجهند و آن پیدا کردن کسانی است که تخصص و دانش مناسب برای حل مسائل کاری و بحرانی آنان را دارد. دانش تجربی که افراد در ذهنشان حمل می کنند، در سراسر شرکت در دنیا پراکنده است. پیدا کردن مستقیم افرادی که دانش مناسب را دارند، تقریبا غیر ممکن است، مگر اینکه آنها از قبل عضو عضو شبکه کارکنان باشند. وقتی کارکنان نمی توانند راه حل مناسب را پیدا کنند، مجبورند هم وقت و هم تلاش زیادی صرف کنند تا بتوانند راه حلی که بهینه باشد، پیدا کنند. لذا شبکه دانش کارکنان را از سال ۱۹۹۹ در شرکت خود راه اندازی کرده است.
همچنین نتایج دیگر تحقیقات مهم انجام شده در قالب مقالات معتبر زیر ارائه شده است:
Claire R. McInerney (2010), Managing Knowledge Networks; Mastering Organizational Knowledge Flow: How to Make Knowledge Sharing Work, Journal of the American Society for Information Science and Technology, Volume 61, Issue 11, November 2010.
James Allen, Andrew D. James & Phil Gamlen (2007), Formal versus informal knowledge networks in R&D: a case study using social network analysis, R&D Management, Volume 37, Issue 3, pages 179–۱۹۶, June 2007.
Ron A. Boschmaa & Anne L. J. ter Wal (2007), Knowledge Networks and Innovative Performance in an Industrial District: The Case of a Footwear District in the South of Italy, Industry & Innovation, Volume 14, Issue 2, Pages 177 – ۱۹۹٫

8. 8. تعریف واژه ها و اصطلاحات تحقیق

دانش: ترکیب منظم و سازمان یافته ای از آراء و قوانین، رویه ها و اطلاعات محسوب می کنند. به عبارت دیگر دانش مخلوطی از تجربیات، ارزش ها، اطلاعات موجود و نگرش های کارشناسی نظام یافته است که چارچوبی برای ارزشیابی و بهره گیری از تجربیات و اطلاعات جدید به دست می دهد. (Marakas, 1999)
دانش آشکار: دانشی است که به وضوح تعریف یا فرموله شده و از طریق تکنولوژی های اطلاعاتی نیز به اشتراک گذاشته می شود. دانشی که به طور کامل و مستقیم از شخصی به شخص دیگر منتقل می شود. این دانش رسمی و قابل کدگذاری است و می توان آن را در حافظه سازمان یا در هر جای دیگر ذخیره کرد و در دسترس همگان قرار داد. نمونه های دانش آشکار عبارتند از: کتاب ها، گزارشات، فیلم ها و سایر اشکال فیزیکی ارائه دانش. (Nonaka & Takeuchi, 1995)
دانش ضمنی: از مدل های ذهنی باورها و اعتقادات هر فرد تشکیل می شود که آنچنان در ذهن او جا گرفته اند که بدیهی تلقی می شوند. دانش ضمنی ریشه در درون افراد دارد و بیان آن در قالب کلمات دشوار می باشد. در اکثر سازمان ها، دانش ضمنی به ندرت مبادله یا به اشتراک گذشته می شود. بنابرین، وقتی که فرد صاحب این دانش، سازمان را ترک می کند این نوع دانش را به همراه می برد. از دانشی که ریشه در فرهنگ سازمان دارد نیز به دانش ضمنی یاد می شود. (Nonaka & Takeuchi, 1995)
مدیریت دانش: دانشگاه مدیریت دانش تگزاس آمریکا، مدیریت دانش را اینگونه تعریف می کند: فرایند سیستماتیک و نظام مند کشف، انتخاب، سازماندهی، تلخیص و ارائه ی اطلاعات است، به گونه ای که شناخت افراد را در حوزه‌ی مورد علاقه اش بهبود می بخشد. مدیریت دانش به سازمان کمک می کند تا از تجارب خود، شناخت و بینش بدست آورد و فعالیت خود را بر کسب ذخیره سازی و استفاده از دانش متمرکز کند تا بتواند در حل مشکلات، آموزش پویا، برنامه ریزی راهبردی و تصمیم گیری، از این دانش بهره گیرد. مدیریت دانش نه تنها از زوال دارایی های فکری و مغزی جلوگیری می کند، بلکه به طور مداوم بر این ثروت می افزاید.
سازمان یادگیرنده: سازمانی است که می داند چگونه از دانش استفاده کند و به کارکنان خود فرصت و ابزارهای ایجاد و بکارگیری دانش را بدهد. سازمان یادگیرنده دانش را خلق کرده و در شیوه کار و تجربه بکار می گیرد، رفتار خود را اصلاح می کند تا با تغییرات منطبق شود و به این ترتیب خلق و بکارگیری دانش جدید برای رشد و یادگیری در چرخه بی پایان را میسر می سازد. (حبیبی، ۱۳۸۷)
سرمایه فکری: زیر مجموعه ای از داریی های مشهود درون سازمانی است. سرمایه فکری سازمان ها معمولا به سه دسته تقسیم می شوند. سرمایه انسانی، و سرمایه ساختاری و سرمایه مربوط به جذب و حفظ مشتریان. سرمایه فکری می تواند مواردی چون دانش کارکنان، داده ها و اطلاعات در مورد فرایندها، تخصص ها، محصولات مشتریان و رقبا، دارایی های فکری مانند نام و نشان تجاری یا حق لیسانس را در بر بگیرد. در برخی موارد سرمایه فکری عبارت است از ارزش بازار سازمان منهای ارزش دفتری آن. (Kelleher and Dominic, 2003)
جریانات دانش: مسیری که دانش برای جریان یافتن در درون سازمان یا بیرون سازمان می پیماید. (McNabb, 2006)
پایگاه دانش: مجموعه دانش موجود در یک سازمان را پایگاه دانش آن سازمان گویند که شامل دانش کسب شده توسط افراد سازمان، که توسط مجموعه داده ها و اطلاعات پشتیبانی شده و مواردی چون نام و نشان تجاری و علامت تجاری سازمان را در بر می گیرد. در برخی سازمانها پایگاه های دانش تخصصی با موضوعات مشخص ایجاد شده اند تا دانش مرتبط با عناوین یا فرایندهای کلیدی را جمع آوری نمایند. (McNabb, 2006)
شبکه: به طور کلی واژه شبکه به معنای مجموعه ای از واحدهای (یا گره ها) خاص است که روابط گوناگونی بین آنها وجود دارد. (Alba, 1982)
شبکه دانش: شبکه دانش یکی از راهکارهای مدیریت دانش محسوب می شود که منطق ایجاد آن، ایجاد اثرات هم افزایی از طریق ترکیب موثر پایگاه های دانش شرکتهای هم پیمان است. درنتیجه انتظار می رود پایگاه های دانش شرکت های مرتبط گسترش یابد زیرا شرکت ها به طور همزمان بهترین راهکارها را مبادله نموده و قابلیت های مبتنی بر دانش جدید ایجاد خواهند نمود که درنهایت موجب تسهیل در امور روزمره کاری خواهد شد. (Johnson, 2009)
هاب پژوهشی صنعت نفت: مراکز تخصصی علمی، فنی، پژوهشی و آموزشی (مجریان سطح ۱ اجراء) داخل مجموعه صنعت نفت شامل: پژوهشگاه صنعت نفت، دانشگاه صنعت نفت، موسسه مطالعات بین المللی انرژی، پژوهشکده ازدیاد برداشت و شرکت پژوهش و فناوری پتروشیمی، که با ایجاد یک شبکه علمی / تخصصی با دانشگاه ها (متناسب با نتایج آئین نامه قطب بندی دانشگاه ها) با همکاری شرکت های دانش بنیان، مهندسین مشاور (مجریان سطح ۲) جهت اجرای طرح ها و یا بخشی از طرح های واگذار شده به خود، تعریف می شود. (نظام نامه پژوهش و فناوری وزارت نفت، ۱۳۹۰).
فصل دوم ادبیات نظری و پیشینه تحقیق

1. 1. مقدمه

هدف از فصل دوم پژوهش حاضر، مروری جامع بر مطالعات نظری و تجربی داخلی و خارجی انجام شده در خصوص موضوع تحقیق، و جمع بندی آن ها در قالب ارائه یک مدل و چارچوب مفهومی می باشد.
لذا به منظور فرآهم آوردن زمینه مطالعاتی و نظری لازم برای پاسخگویی به سؤالات تحقیق و شکل گیری مدل مفهومی تحقیق، ابتدا ادبیات نظری مربوط به مفهوم شبکه و شبکه سازی بررسی شده است. در ادامه مفهوم دانش و مدیریت کردن دانش بررسی شده تا با کمک این مفاهیم شنناخت جامع و دقیقی نسبت به شبکه های دانش بدست آید. سپس مفهوم شبکه های دانش و ابعاد آن تشریح شده است. بخش بعدی این فصل مربوط به سوابق و پیشینه داخلی موضوع تحقیق می باشد.