موقعیتی
اقتصادی
شکل۹-۲- مدل مفهومی تحقیق (اقتباس از مدل باتلر، مدل دلبری و جمع­بندی محقق)
مدل خلاصه شدۀ مدل دلبری (۱۳۸۶) و مدل باتلر‌(۱۹۸۰) می­باشد، و با توجه به اینکه مقصد انتخاب شده یک مقصد نوظهور در نظر گرفته شده و با استنباط از مدل چرخۀ عمر مقصد باتلر در مراحل اولیه رشد می­باشد؛ عوامل اقتصادی، اجتماعی فرهنگی، بازار، موقعیتی، جاذبه­ها، تسهیلات و خدمات گردشگری، زیرساخت­ها و عناصر سازمانی به عنوان عوامل مؤثر بر توسعه گردشگری آن در نظر گرفته شده است.
۹-۲)آشنایی با شهر بوکان به عنوان مطالعه موردی تحقیق
۱-۹-۲) ویژگی­های جغرافیای تاریخی و وجه تسمیه شهر بوکان
شهرستان بوکان حدود ۳۰۰۰ سال قبل تحت نام ایزیرتو، پایتخت تمدن ماننایان بوده است. بوکان هویت تاریخی خود را از قلعه باستانی قلایچی در مجاورت روستای قلایچی در ۸ کیلومتری شمال شرقی بوکان به وام گرفته است که بازمانده یکی از مراکز بسیار مهم تمدن (ماناها) در هزاره اول پیش از میلاد مسیح در حوزه شمال غرب ایران است. آثار این تمدن بسیار قابل توجه بوده و نمونه‌هایی از آثار به تاراج رفته­اش در موزه‌های جهان از قبیل موزه توکیو و موزه ارومیه دیده می‌شود. این تمدن در مناطق کردنشین در شمال­غربی ایران سکنی داشته‌اند. وجه بارز هنر ماننایی ظرافت و زیبایی وصف­ ناپذیر آن است که در تمدن­های معاصر آن­ها کم نظیر است. هنر معروف آن­ها ساخت آجرهای لعابدار بوده‌است. آجرهایی با طرح­های رنگین که طرح آن­ها پس از گذشت حدود ۳۰۰۰ سال تقریباً سالم باقی مانده‌اند. شهرستان بوکان به پادگان اشکانیان و ساسانیان نیز منتسب می­باشد؛ زیرا، تپه های خاکستری نشانگر آتشکده­های عهد زرتشت می­باشد.
بوکان در دوره ناصرالدین شاه آبادی کوچکی بیش نبوده است، به طوری که تعداد خانوارهای آن به بیش از ۱۴ خانوار نمی­رسید و جمعیت آن حدود ۱۲۰ نفر بوده است. در آن زمان سردار عزیز خان مکری وزیر جنگ دوران صدارت امیر کبیر، بوکان را به مبلغ ۹۰۰ تومان از ایل خالکی خریداری نمود و بعد از آن سیف الدین خان مکری حکمرانی مناطق موکریانی را به دوش کشید. طبق روایات بعد از مرگ عزیز خان، پسرش سیف الدین خان، وضعیت مناسب شهر بوکان را پسندید و دلبستگی خاصی نسبت به این شهر و چشمه آن پیدا کرده است. شور این دلبستگی باعث شد که قلعه سردار را در جوار چشمه مشهور این شهرستان؛ یعنی، حوض بزرگ (حوضه گه وره) بنا نماید که به نماد شهری بوکان مبدل شد.
درباره واژه بوکان نظریه­ های بسیاری مطرح شده است و بیشتر پژوهشگران بر این باورند که این واژه کردی است. در لغت نامه دهخدا آمده است بوکان نعلی است آهنین که در برف در پای کنند. در تاریخ رشیدی نام یکی از خانواده­های مغول است. مهم­ترین تحلیل و نظریه علمی درباره شهر بوکان توسط انور سلطانی پژوهشگر و نویسنده کرد ارائه شده است که می ­تواند سرآغازی برای پژوهش­های علمی زبان شناسی باشد طبق این نظریه کلید این موضوع کلمه “بگ یا بغ” است بگ یا بغ خدای ملت­های باستانی بوده که پیش از آمدن زرتشت در سرتاسر سرزمین هند تا غرب ایران زیسته­اند.

بعضی­ها بر این باورند که « بو » به معنی سرزمین و « کان » به معنی معدن است و بوکان به معنی سرزمین معدن است. اما باور غالب درباره نام این شهر این است که واژه بوکان از دو کلمه « بوک » به معنی عروس و «ان» علامت جمع تشکیل شده و بوکان به معنای « عروسان » می­باشد. زیرا این شهر به دلیل دارا بودن آب و هوای مطبوع و باغ­های زیبا، سرسبز و خرم، همانند عروسی زیبا در میان کوههای سر به فلک کشیده نمایان بوده است و همچنین بخاطر داشتن جایگاه سه­راهی، بیشتر روستائیان پیرامون آن، هنگام عروسی که عروس­شان را از یک آبادی به آبادی دیگر می ­برده­اند از میان بوکان می گذشتند و در پیرامون استخر آب آن به رقص و پایکوبی می‌‌‌پرداخته‌اند.
شهرستان بوکان از دیر باز محل سکونت اقوام ساکن در سلسله جبال زاگرس بوده و آثار فراوانی از آنان باقی مانده است. قدیمی­ترین آثاری که تاکنون باقی مانده و در این منطقه شناسایی شده بقایای مربوط به دوره های نئولتیک، دالما و کالکولتیک می­باشد که آثار فوق در تپه­های قره­گویز (دالما ۴۸۰۰ -۴۱۰۰ ق م )، تپه ترکمانکندی (نئولتیک، کالکولتیک)، تپه ناچیت و قره کند (عصر برنز)، گرده شین ( هخامنشی)، گرد تپه (اشکانی و ساسانی)، یافت شده است.
۲-۹-۲)موقعیت و ویژگی­های جاذبه­های گردشگری و آثار باستانی شهر بوکان
شهرستان بوکان از کانون­های اصلی تمدن کهن ایرانی است که در این رهگذر آثار و بناهای تاریخی فراوانی از آن­ها به جای مانده است. در این راستا عمده­ترین آثار با ارزش تاریخی موجود در حوزه نفوذ شهر بوکان عبارتند از:
مقبره سردار
گنبد سردار واقع در پارک ملت که با معماری سنتی بنا شده است. از جمله آثار ارزشمند و تاریخی باقیمانده دوره قاجاریه در شهر بوکان به شمار می ­آید. این گنبد در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده و زیر بنایش در سطح ۱۹۸ متر مربع، دارای یک گنبد مرکزی، ایوان و دو دهلیز در طرفین می­باشد. مصالح بکار رفته در این بنا در قسمت پی از سنگ لاشه به صورت تفلیسی و دیوارها، گنبد و طاق­هایش از آجر چهارگوش می­باشد. ضلع جنوبی که ورودی این بنای خشتی را تشکیل می­دهد، دارای ایوانی با دو ستون سنگی است که زیبایی خاصی به این مجموعه بخشیده است. مقبره مذکور مدفن خانواده سردار عزیز خان مکری داماد امیرکبیر و فرمانده کل قشون ناصرالدین شاه قاجار می­باشد که مورد توجه امیرکبیر بوده است.
حوض­خانه بزرگ بوکان (حه و زه گه وره)
در شهر بوکان چند چشمه جوشان وجود داشته است که مرحوم سردار سیف الدین خان مکری در سال ۱۲۸۵ ه.ق حوض بزرگی را جهت ساماندهی این آب­ها و تأمین آب شرب شهر ایجاد کرده است. ابعاد آن ۲۵*۲۰ متر، عمق آن در حدود ۴ متر و ظرفیت آن ۱۰۰۰ متر مکعب می­باشد. منبع اصلی آب حوض بوکان، بلندی­های طرف شرق و کوه نعل شکن (ناله شکینه) می­باشد. خانم ژارژ دمرگان در کتاب تاریخ غرب ایران نقل می­ کند “هنگام غروب وارد بوکان شدیم؛ دهی است که دریاچه بسیار خوبی داشت و آب زلالی از آن جاری بود تحقیق کردیم :گفتند قریه ای است از مرحوم سردار عزیز خان که الان ملک پسرش سیف الدین خان است". در آن زمان حوض کل آب شهر را تأمین می­کرد، بعدها به دلیل مسائل امنیتی و بهداشتی روی حوض را با سوله پوشاندند. لازم به ذکر است که آب این حوض هنوز هم یکی از منابع تأمین آب شهری این شهرستان می­باشد.
خانواده سرداران بوکان
خانواده سرداران، از نوادگان بداق سلطان هستند که در سده دهم هجری شمسی فرمانروای موکریان بوده ­اند. سردار عزیز خان موکری فرزند محمد سلطان موکری در روستای نستان در حومه شهر سردشت به دنیا آمد. او که از مردان برجسته دوره قاجار و داماد امیر کبیر بوده است سال­ها سردار کل سپاه ایران بود، سردار عزیز خان مردی با کفایت، متواضع، بخشنده، جوانمرد، زیرک، با استعداد و اهل گذشت بود. عزیز خان تا حدی بر ناصر الدین شاه قاجار تأثیر داشته است که شاه بعد از کدورتی که با او پیدا می­ کند می­نویسد:
عزیزا بیا تا عزیزت کنم همه ملک ایران کنیزت کنم
سردار سیف الدین خان موکری فرزند سردار عزیزخان موکری پس از مرگ پدرش از طرف ناصر الدین شاه به حکومت موکریان منصوب گردید. او مردی کاردان و زیرک بوده و به عمران و آبادانی دیار خود علاقه فراوان داشته است. حوض بزرگ بوکان از یادگارهای این سردار برجسته و نامدار موکریانی است. ژاک دومورگان که در سال ۱۸۹۱ میلادی به کردستان آمد در مورد او نوشت : “منطقه موکری از تمام کردستان متمدن­تر است و سیف الدین خان مهربان­ترین و مهمان­ نوازترین کردهاست". سردار محمد حسین خان سومین سردار و پسر سیف الدین خان، جانشین او بود و به مقام فرمانداری کل منطقه موکریان رسید. دفاع او از حق مردم منطقه موجب شد دولت عثمانی که در آن زمان قسمت اعظم مناطق کردنشین را تحت کنترل داشت، به مخالفت با او برخیزد. سرانجام سردار محمدحسین خان توسط دولت عثمانی در شهر مراغه اعدام شد. مقبره های سردار عزیز خان و سردار سیف الدین خان موکری در قبرستان بقعه سید حمزه در شهر تبریز می­باشد و همچنین آرامگاه سردار محمد حسین خان موکری در گنبد سردار شهر بوکان می­باشد.
قلعه سردار
سردار عزیز خان مکری وزیرجنگ ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۸۵ ه.ق اقدام به احداث یک قلعه در کنار حوض­خانه بوکان نمود. قلعه سردار باتوجه به قدمتش در فهرست آثار ملی ایران ثبت نگردیده است. قلعه سردار بر بالای تپه­ای به ابعاد تقریبی ۶۰*۵۰ متر که قسمتی از آن خاک دستی کوبیده بوده و با ارتفاع سیزده متری از خیابان مجاور، با بهره گرفتن از مصالح ساروج، خاک رس، خاک سفید، آجر ۲۰*۲۰ سانتی­متر و چوب ساخته شده است. طول قلعه ۳۰ متر، عرض آن ۲۵ متر و دارای شش شاه نشین بوده که بر روی ۹ ستون سنگی به ارتفاع ۲ متر و قطر یک متر قرار داشتند. قلعه دارای سردابی بود که در داخل حوض و فواره قرار داشت و آب این فضا از چشمه­ای که نزدیک ۱۱ متر پایین­تر از قلعه واقع شده است تأمین می­شد. در دو گوشه شرقی و غربی این قلعه در بالای برج­های مرتفع منشوری شکل آن دو کنگره فلزی نصب شده است که شکوه و عظمت خاصی را به قلعه بخشیده بود. درسال­های ۱۲۵۰ تا ۱۳۰۶ هجری شمسی از این قلعه به عنوان محل سکونت خاندان مکری و به عنوان مرکزی حکومتی شناخته می‌شد. در سالهای ۱۳۲۵ تا ۱۳۵۱ ه .ش از قلعه مذکور به عنوان شهربانی، پست و مدرسه استفاده می­شده است تا اینکه در سال ۱۳۶۱ کل قلعه را ویران کردند و دیگر اثری از آن باقی نماند و اکنون از تپه به عنوان پایگاه بسیج استفاده می­ شود.
مسجد حمامیان
بر دامنه کوه و بر کرانه رودخانه سیمینه رود (تاتائو) روستایی به نام حمامیان واقع شده است. حمامیان در حدود سه کیلومتری شمال­ غربی شهرستان بوکان قرار دارد و یکی از روستاهای قدیمی آن شهرستان به شمار می ­آید. وجه تسمیه آن وجود حمام قدیمی در این محل بوده که مورد استفاده روستاهای اطراف بوده است. این مسجد قبل از جنگ جهانی دوم در سال ۱۳۲۸ هجری بنا شده است، فاقد کتیبه است و لیکن با توجه به فرم معماری مسجد، قدمت آن مربوط به دوره قاجاریه می­باشد. مؤسس آن مرحوم « محمود آقا ایلخانی زاده » و معمار آن شادروان « معمارباشی مراغه­ای » بوده است. بنای مسجد با پلان مربع شکل در ابعاد ۱۴*۱۴ متر و به صورت تک گنبدی و چهار طاق بزرگ با گوشه ­سازی، گنبد مرکزی را در ارتفاع ۱۲ متری بر روی خود نگه داشته است. ورودی مسجد در ضلع شمالی واقع شده است.
تپه باستانی قلایچی
روستای قلایچی در ۱۲ کیلومتری شمال شرقی شهر بوکان قرار دارد. برای اولین بار در سال ۱۳۶۳ ه.ش کاوش­های باستان­شناسی به سرپرستی"اسماعیل یغمایی” صورت گرفت و آثاری از هزاره اول ق.م در اثر این حفاری­ها نمایان گشت. از جمله آثار به دست آمده در آن فصل، آجرهای منقوش و معبدی به شکل صلیب است که برخی از دیوارهای آن را با گل اخری رنگ آمیزی کرده بودند. بعدها عملیات حفاری در سال­های ۱۳۷۹ و ۱۳۸۰ شمسی صورت گرفت و هم اکنون نیز ادامه دارد. از دیگر آثار به دست آمده در این تپه علاوه بر معبد مرکزی، برج­ها و دیوارهای مربوط به آن، حیاط سنگ فرش، پله­هایی که به این حیات متصل می­ شود، اتاق­هایی با اندود گل اخری و نقاشی­هایی با رنگ­های سیاه و آبی و آجرهای منقوش دارای موضوعات انسانی، هندسی و گیاهی است. با توجه به مدارک سفالی و آثار موجود به نظر می­رسد که این مجموعه مربوط به دوره حکومتی مانا در شمال­غرب ایران باشد.
مسجد جامع بوکان
مسجد جامع بوکان در بخش مرکزی و قدیمی شهر و در کنار تپه قدیمی، مشهور به تپه قلعه قرار گرفته است. این اثر با طول و عرض ۲۵*۳۰ متر دارای شانزده گنبد که بر روی نه ستون قرار گرفته، احداث شده است. که ۶ عدد از این ستون­ها از سنگ­های آهکی تراش­دار مربوط به بنای اولیه اثر می­باشد ولی چهار گنبد آجری و سه عدد از ستون­ها با تیرآهن و روکش سیمانی در گسترش بعدی مسجد در سال ۱۳۴۵ ساخته شده ­اند. تاریخ تأسیس مسجد جامع ۱۳۱۰ هجری است و معمار این بنا مرحوم « علی اصفهانی » از معماران ماهر و چیره دست آن زمان بوده است. این بنا در حال حاضر به عنوان محل برگزاری نماز جمعه بوکان مورد استفاده اهالی شهر قرار می­گیرد.
صنایع دستی بوکان
عمده صنایع دستی شهرستان بوکان شامل موارد زیر می­باشد:
قالی­بافی: (در طرح­های۳ ترنج، هراتی و سایر طرح­های کردی افشار) نقوش موجود در بافته­ها مستقیماً از عوامل طبیعی مانند کوه، رود، درخت، آتش و… الهام گرفته شده ­اند.
سجاده­بافی: انواع سجاده از نوع جاجیم و گلیم با طرح­های ساده یا طرح­هایی مخصوص (شبیه طرح محراب)؛
پارچه­بافی: بدلیل علاقه اقوام کرد به حفظ سنن و آداب و رسوم سنتی خود و پیروی از هویت فرهنگی خاصی که به آن پایبند هستند تولید پارچه مخصوص لباس کردی که “بوزو” نامیده می شود توسط دستگاه­های پارچه بافی معمول است روش کار بدین صورت است که استاد کار پس از دریافت پشم ریسیده شده و گرفتن سفارش اقدام به چله­کشی و ماسوره پیچی نخ ها نموده و با توجه به ابعاد محصول مورد سفارش و نوع بافت آن از شانه­های مختلفی استفاده می نماید سپس با به حرکت درآوردن ماکو به کمک دست (که در داخل آن ماسوره حاوی نخ های پود قرار داده) و استفاده از پا برای ایجاد درگیری نخ­های پود و تار، عمل بافت را انجام می دهد عرض دستگاه­های بافندگی از ۲۰ تا ۶۵ سانتی متر متفاوت است. عرض ۲۰ سانت بیشتر برای تهیه پارچه لباس­های کردی معمول است و بطور متوسط از ۲۲ متر آن یک­دست لباس محلی کردی تهیه می­گردد. در برخی موارد نوعی پارچه توری برای تهیه پشه بند نیز تولید می شود که نخ­های آن بسیار ظریف­تر از پارچه معمولی است.
حصیر بافی: بافت حصیر با ساقه گندم و جو که قبلاً خیس و انعطاف­پذیر شده است توسط دست وبدون استفاده از ابزارخاصی از دیگر محصولات صنایع دستی این منطقه است حصیر تولید شده مصارف مختلفی از قبیل زیرانداز، پرده سایه­بان و تزئین دارد.
نمد­­مالی،گیوه­د­وزی، سفالگری، مجسمه­سازی، نقاشی، خراطی چوب، پولک­دوزی و منجوق­دوزی از سایر صنایع دستی این شهرستان می­باشند.
۳-۹-۲) تسهیلات و خدمات گردشگری شهر بوکان
شهرستان بوکان در سال ۱۳۹۲ دارای یک هتل و ۳ واحد مهمان­پذیر درجه ۲ است و با داشتن ۷۱ تخت، ۰۷/۳ درصد از تخت­های واحدهای اقامتی استان را تشکیل می­دهد.
بر اساس آمار سال ۱۳۷۹شهرستان بوکان دارای ۱ بیمارستان با ۱۴۰تخت (۱۶/۴ درصد از کل بیمارستان­های استان) و (۷۶/۳ درصد از تخت­های بیمارستانی استان) و دارای ۱۲ مرکز بهداشتی درمانی (۴۱/۶ درصد از مراکز بهداشتی درمانی استان) که ۷ واحد آن شهری و ۵ واحد آن روستایی است می­باشد. مرکز اورژانس شهرستان بوکان در سال ۱۳۸۰ افتتاح شد که با ۲ آمبولانس بصورت شهری جاده­ای فعالیت می­ کنند.
جدول ۸-۲- تعداد و وضعیت تسهیلات و خدمات گردشگری شهر بوکان در سال ۱۳۹۲