محل مصاحبه

۳

نحوۀ برقراری تعامل(جسورانه و یا محتاطانه)

محل مصاحبه

۴

نحوۀ رفتار فرد در حوزه عمومی(نحوۀ راه رفتن، ملاحظاتی که در خیابان هنگام گفتگو و حرکت با محقق در نظر می‌گیرد و توجه به پوشش و غیره)

مکان‌های عمومی‌مثل کافی‌شاپ، باشگاه ورزشی، خیابان، محل کار

حجم نمونه به استناد اشباع نظری:

“پر شدن فضایی یک مفهوم یا مقوله و عدم ظهور داده‌های جدید؛ را اشباع نظری عنوان کرده‌اند. اشباع معمولاً این گونه تعریف می‌شود «وقتی که هیچ داده جدیدی در حال ظهور نباشد »ما به اشباع رسیده ایم. اما اشباع چیزی بیش از فقدان داده‌های جدید است. اشباع به توسعۀ مفاهیم برحسب معنای الصاق شده به آن‌ها و بر اساس محتواها و یا ابعاد نیز اطلاق می‌شود"(محمود پور، ۱۳۸۹؛ ۳۲۸).
اشباع نظری در تحقیقات کیفی ملاک توقف فنون پژوهش است و از راه‌های مختلف می‌شود به این اشباع دست یافت. می‌توان راه‌های دریافت اشباع نظری را به سه دسته تقسیم کرد:
یک نگاه به اشباع نظری این است که محقق تا چه زمانی و تا کجا باید به جمع آوری اطلاعات بپردازد. در نظریه زمینه‌ای سؤال بر سر این است که آیا مصاحبه‌ها و وسعت مشاهده‌ها به حدی رسیده است که محقق به اشباع نظری مقوله‌های کلیدی در نظریه‌ای که ارائه می‌کند رسیده باشد؟
اشباع نظری می‌تواند یک ایده ناب باشد که هرگز قابل دسترس نیست. بحث اشباع نظری به محقق هشدار می‌دهد که تا آنجا که می‌تواند و باید اشباع مقوله‌ها را ادامه دهد. این تلاش می‌تواند اعتبار نظریه‌ای را که متکی بر مقوله‌ها تولید می‌شود ارتقاء دهد.
نوع دیگر در ساخت نظریه استفاده می‌شود. اشباع نظری به مرحله‌ای اشاره دارد که نظریه ساخته و عرضه می‌شود(ایمان ۱۳۸۸).
محقق از طریق فرایند تحلیل و مقایسه مداوم مقوله‌های ظهور یافته و مختصات آن‌ها در مصاحبه‌های بعدی دست به گمانه‌زنی نظری زد. مقوله‌هایی که در فرایند جمع‌ آوری اطلاعات ظهور یافت و توسعه داده شد در فرایند نمونه‌گیری تقریبا اشباع شد. گفته می‌شود«تقریباً»زیرا بیشتر در راستای سؤالات تحقیق مقوله‌ها استخراج شده به حد اشباع رسید و هیچ محققی در هیچ جامعه وسیعی مثل شهر تهران نمی‌تواند چنین ادعایی داشته باشد که به‌طورمثال در خصوص همه جوانب زندگی زنان از نظر آگاهی به اشباع رسیده است. در اینجا در واقع اشباع بدست آمد و مفاهیمی که در کدگذاری باز استخراج شده بود تکراری شده بود. از آنجایی که فرایند اشباع نظری در خدمت دستیابی به اطلاعات زیادتر برای حل معما قرار می‌گیرد، در این تحقیق نیز در مراحلی اولیه سؤالات تحقیق افزایش یافت و نمونه‌های بیشتری جهت مصاحبه انتخاب شدند. در ابتدا محقق به دنبال زنانی بود که قربانی جنسی بودند و با این ذهنیت وارد میدان تحقیق شد، یعنی زنانی که به نحوی سوژه جنسی شده باشند، یا تعرضهای جنسی به ایشان شده باشد و یا مورد تجاوز واقع شده باشند. اما پس از چند مصاحبه اولیه مشخص شد که تعریف زنان از قربانی شدن فقط مسائل جنسی نیست و مسائل دیگری را نیز در بر می‌گیرد.

اشباع نظری زمانی اتفاق افتاد که محقق متوجه شد واقعاً در خصوص قربانی‌شدن در افکار زنان چه می‌گذرد و گمانه‌هایی در خصوص ارتباط این افکار با سبک‌زندگی آن‌ها زده شد و تلاش شد که مختصات این گمانه‌زنی‌ها در مصاحبه‌های بعدی دنبال شود. لازم به ذکر است که در این راستا پس ازمصاحبه با ۲۸ مشارکت کننده در مصاحبه‌ها پاسخ‌ها به حد اشباع رسید ولی به جهت غنی‌تر شدن کار تا ۴۶ نفر، ادامه یافت.

اعتماد پذیری^[۲۸] و معقول بودن^[۲۹] روش:

همه پژوهشگران ناگزیر به رعایت شاخص یا معیارهایی هستند که بتوان بدان‌وسیله قابل اعتماد بودن طرح را ارزیابی کرد. از دلمشغولیهای محقق کیفی می‌توان به اثبات صحت و یا معقول بودن تحقیق کیفی اشاره کرد و به دنبال ارائه«معیار معقول بودن »است. لینکلن و گوبا اعتماد‌پذیری، باور‌پذیری^[۳۰](قابل اعتبار بودن)، اطمینان‌پذیری(وابستگی داشتن) ^[۳۱]، انتقال‌پذیری(قابل انتقال بودن) ^[۳۲] و تصدیق‌پذیری^[۳۳] را معیارهای تحقیق کیفی معرفی کرده‌اند(فلیک۱۳۷۸، ۴۲۰) که معادل اعتبار و روایی در تحقیقات کمی‌عنوان می‌شود. از آنجایی که در تحقیقات کیفی قابلیت تعمیم مدنظر نیست باید از روش‌هایی استفاده کرد و به نحوی آن را ارئه داد تا صحت و دقت پژوهش و نزدیکی آنچه ارائه می‌شود با میدان تحقیق آنقدر زیاد باشد که برای کسانی که تحقیق را ارزیابی می‌کنند باور پذیر و معقول باشد. در کل می‌توان پنج ویژگی را بر شمرد که به صورتی دقیق بیان کننده مفروضات تحقیق کیفی است که به اختصار در ذیل می‌آید:

اول قابل اعتبار بودن(باور پذیری).

بر اساس این ویژگی پژوهشگر می‌تواند اثبات کند که تحقیق به صورت دقیق مشخص است و می‌توان آن را شرح داد یا وصف کرد. سپس تحقیق مزبور باید از نظر کسانی که واقعیت‌های اصولی را شناسایی می‌کنند قابل اعتبار باشد (مارشال و راسمن ۱۳۸۱، ۱۹۶ - ۱۹۷). این کار را می‌توان با روش‌های مختلف انجام داد. از جمله می‌توان از طریق نظارت افراد متعدد و نخبه و کدگذاری توسط این افراد معتبر بودن کار را به اثبات رساند(کرسول ۲۰۰۷). نکته مهم در تحقیق کیفی این است که هدف اصلی در این تحقیق کشف یا شرح یک مکان، یک فرایند، یک گروه اجتماعی و یا ارائه الگویی از روابط متقابل بین افراد است. پیچیدگی‌های متغیرها و روابط متقابل به صورت کامل تشریح می‌شود و این خود جزء یا بخشی از داده‌هایی است که از مکان یا میدان تحقیق به دست می‌آید و نمی‌تواند روا نباشد (مارشال و راسمن ۱۳۸۱، ۱۹۷). با عنایت به آنچه گفته شد در چارچوب زنان مصاحبه شده که ساکن شهر تهران بودند داده‌های به دست آمده و نتایج آن روا است. در این پژوهش جهت افزایش اعتبار تحقیق از نظارت سه استاد محترم راهنما و مشاوران و کنترل ایشان بر روی نحوۀ کدگذاری و اعمال تغییرات لازم کمک گرفته شد.

دوم قابل انتقال بودن(انتقال پذیری):

قابل انتقال بودن یکی از ویژگی‌هایی است که در تحقیقات مورد ارزیابی قرار می‌گیرد که لینکلن و گوبا از آن یاد می‌کنند که به آن گستره تعمیم نیز گفته می‌شود (مارشال و راسمن ۱۳۸۱، ۱۹۷). در تحقیقات کیفی هیچگاه قابلیت تعمیم ملاک نیست و محقق در پی کشف واقعیت است.

سوم وابستگی داشتن(اطمینان پذیری):

پژوهشگر با توجه به این ویژگی شرایط در حال تغییر پدیدۀ مورد نظر توجه می‌کند و نیز به تغییراتی که در طرح تحقیق، به سبب تغییر در گسترۀ تحقیق روی می‌دهد، توجه می کند. ویژگی مزبور بیان کننده این است که پژوهشگر به مجموعه‌ای از مفروضات توجه می‌کند که با مفروضاتی که اصل پایایی تحقیق بر آن قرار می‌گیرد، متفاوت است. اثبات‌گرایان کلاسیک اساس اصل پایایی تحقیق را بر ثابت ماندن جامعۀ مورد تحقیق می‌گذاشتند، لذا تحقیق می‌توانست به صورتی معقول و منطقی، بار دیگر در همان میدان تکرار شود. چنین اصلی مبنی بر تغییر نکردن دنیای اجتماعی با اساس و فرضیۀ زیربنایی تحقیق کیفی مغایر است، زیرا پژوهشگری که این روش تحقیق را به‌کار می‌برد اساس فرض خود را بر این می‌گذارد که جامعه یا دنیای اجتماعی در حال تغییر است و از همین دیدگاه می‌توان گفت که موضوع تکرار تحقیق مسأله‌ساز می‌شود (مارشال و راسمن ۱۳۸۱، ۱۹۸ - ۱۹۹). محقق در این پژوهش جهت اطمینان از این مورد از اعتبار ارجاعی استفاده کرده و خود را ملزم دانسته به نقد و انتقاد در فرایند تحقیق اهمیت داده و در کار خود اقدام به اصلاًح نماید. این نقش خطیر را نیز استاد راهنما صبورانه به عهده داشت و استادان مشاور نیز کمک شایانی کردند ولی اصل اساسی بر همان متغیر بودن جامعه بوده است.

چهارم قابل تأیید بودن:

این ویژگی روش کیفی با پدیدۀ عینیت در روش‌های سنتی مترادف به‌کار می‌رود. لینکلن و گوبا در اینباره تأکید می‌کنند که باید این پرسش را مطرح کرد که آیا نتیجه‌ها یا دستاوردهای تحقیق را می‌توان در جای دیگری تایید کرد. داشتن چنین دیدگاهی باعث شد که آن‌ها یکی از ویژگی‌های اصلی پژوهش (عینیت یا نداشتن تعصب) را کنار بگذارند و آن را در بدنۀ داده‌ها جایگزین کنند. بنابراین یکی از شاخص‌های تحقیق کیفی چنین است: آیا می‌توان با این داده‌ها نتیجه‌های کلی را تأیید کرد و منجر به این خواهد شد که آن‌ها را در جاهای دیگری هم به کار برد؟ این ویژگی در خور تحقیق کیفی است. یکی از ویژگی‌های طرح تحقیق کیفی این است که پژوهشگر با داشتن ذهنیت فطری و طبیعی به تحقیق شکل می‌دهد. باز هم یادآور می‌شویم که پژوهشگر باید نقاط قوت تحقیق خود را برشمارد. محقق کیفی نه تنها باید افراد مورد تحقیق را درک کند تا بتواند به دنیای آن‌ها وارد شود، بلکه در بسیاری از موارد باید خود را به جای آن‌ها بگذارد. بینش یا بصیرت پژوهشگر باعث می‌شود که او بتواند سیستم پیچیدۀ اجتماعی مورد تحقیق را شرح دهد. به هر حال محقق باید استراتژی‌هایی را تدوین نماید تا اثرات منفی تعصب یا یکسونگری را خنثی کند(مارشال و راسمن ۱۳۸۱، ۱۹۹). یکی از کارهایی که می‌توان انجام داد داشتن همکار در تجزیه و تحلیل موضوع است که در این تحقیق مرحله به مرحله با استاد راهنما هماهنگ شد و استخراج منابع و داوریهای متعدد توسط اساتید مشاور و داوران مقالات باعث شد که تجزیه و تحلیل‌ها مورد پرسش قرار گیرد و در مورد درست بودن آن‌ها اطمینان حاصل شود. از دیگر راه‌ها جستجوی موارد منفی بود و کنترل پایاپی داده‌ها و فرضیه‌های تئوری بود که در خلال انجام کار نوشته می‌شد. محقق طی این تحقیق دائم در زمینه یادداشت برداری تمرینات لازم را انجام داده و با استاد راهنمای محترم هماهنگ کرده است تا از یکسونگری و تعصب جلوگیری کند.

تصدیق‌پذیری:

یکی از بهترین روش‌های پیشنهاد شده برای ارزیابی تصدیق‌پذیری تحقیق کیفی می‌توان از«کنترل توسط اعضا »یا به‌سخن دیگر، ارزیابی اعتبار به روش ارتباطی داده‌ها و تفسیر توسط اعضای میدان مورد مطالعه(فلیک ۱۳۸۷، ۴۲۰) اقدام کرد. در این تحقیق محقق جهت انجام این کار علاوه بر اینکه در حین گفتگو با مصاحبه‌شوندگان شنونده فعالی بوده در خصوص تولید مفاهیم جدید از مقولات نیز از اهل فن و همکاران پژوهشی، استاد راهنما و مشاورهای محترم کمک زیادی گرفته شده‌است.
با عنایت به مطالبی که تا کنون مطرح شد در این پژوهش از راه‌های مختلفی جهت اعتمادپذیری و تأیید صحت آن استفاده شده که به اختصار در جدول ذیل ارائه می‌گردد:
جدول شماره ۷٫ روش ارتفاء اعتمادپذیری و تأیید صحت

ردیف

روش ارتقاء اعتماد پذیری و تأیید صحت

شرح

۱

ضبط مصاحبه

مستند سازی هرچه ملموس‌تر باشد امکان ارزیابی و نقد را بیشتر کرده و اعتمادپذیری کار را افزایش می‌دهد.

۲

یادداشت برداری دقیق

مستندسازی اجازه می‌دهد دیگران نسبت به فهمی که از تحقیق ارائه می‌شود قضاوت و ارزیابی داشته باشند.