۴-۹ ارتباط نور در مسجد شیخ لطف الله با حروف ابجد ۸۷
۴-۱۰ محاسبه کلمه شمسه با حروف ابجد ۸۷
۴-۱۱ محاسبه کلمه برتقالیه با حروف ابجد ۸۸
چکیده
در این تحقیق سعی شده به موضوع حکمت در هنر اسلامی پرداخته شود و از دیدگاه‌های متفکران هنر اسلامی، تعابیر حکمت مورد بررسی قرار گیرد. سپس به اصل و منشاء معماری اسلامی پرداخته شده و در ادامه مساجد اسلامی و عناصر آن مورد مطالعه قرار گرفته است، زیرا مساجد به عنوان مهم‌ترین بخش در معماری اسلامی است و از آن‌جایی که مسجد شیخ لطف الله در بین مساجد اسلامی به طور کامل آموزه‌های قرآنی و دینی را دنبال می‌کند، ضرورت تحقیق در مورد این مسجد را آشکار می‌کند. در این تحقیق حکمت عناصر آن مورد بررسی قرار گرفته است و همچنین در ادامه ارتباط عناصر و تزیینات مسجد شیخ لطف الله با حروف ابجد مورد تحقیق و نتیجه‌گیری قرار گرفته است.
واژهای کلیدی:
معماری اسلامی، مسجد شیخ لطف الله، حکمت در هنر، تزیینات مساجد، حروف ابجد
مقدمه
در میدان نقش جهان در حال قدم زدن هستیم و چشمانمان در حال عبور و حرکت یکنواختی ضلع شرقی میدان را در همنشینی طاق‌های سفید همسانش طی می‌کند. یک بدنه با خط آسمان کاملا صاف و افقی که ناگهان گنبدی به رنگ کرمی این حرکت را متوقف کرده و ناظر را به سوی خود می‌خواند، به سوی مسجد که حرکت می‌کنیم گنبد به آرامی در پشت سر در غروب می‌کند تا جایی که دیگر چیزی از آن دیده نمی‌شود و آنچه در مقابل دیدگان ما است سردری با شکوه با کاشی های الوان زیبا است چنان‌که در مورد مسجد شاه نیز همین‌گونه است. کل مجموعه به صورت پرده‌ای درمی‌آید که جلوی گنبد قرار گرفته و آن را از برابر دیدگان نهان می‌کند گویی که مقدس‌تر از آن است که به آسانی قابل رویت باشد. به هر حال چنان‌که از سردر به آن اندازه فاصله بگیریم که تمامیت گنبد قابل مشاهده باشد آنگاه دیگر چیزی از تزیینات آن برای ما قابل شناسایی نیست مگر تعدادی خطوط اصلی بسیار بزرگ به رنگ سیاه.
سوال اساسی اینجاست که این تزیینات پیچیده بر روی گنبد و البته در زیر و فضای درونی آن با چه منطق و استدلالی شکل گرفته اند؟ در حالی که ادراک بصری آنها بسیار دشوار و بدون چشم مسلح و با فاصله زیاد ممکن نیست!!!
در واقع عناصر بصری در این مسجد به صورت نمادین است و معنایی به جز آنچه در نگاه اول از آن دریافت می‌شود، در خود محفوظ دارد و هدف در این پژوهش پرداختن به دلایل وجودی آنهاست.
فصل اول
کلیات طرح
۱-۱ بیان مساله تحقیق
تعابیر بسیاری از حکمت وجود دارد که هر کدام اشاره به ساحاتی مختلف دارد. اما هنراسلامی تعبیری که از حکمت دارد به قلمرویی متعالی و مقدس تعلق دارد و در پی بیان امور فوق حسی و استعلایی است. در واقع اصل و جوهرش انتقال و نمایاندن پیام الهی است که در بستر راز‌ها و اسرار نمادین هنری خفته است. سمبول‌های موجود در هنر اسلامی، جنبه تزیینی نداشته و بر حسب سلیقه شخصی هنرمند به وجود نیامده است. در واقع آنها صرفاً با هدف زیباسازی آثار هنر اسلامی خلق نشده اند. از سویی دیگر، این سمبول‌ها جنبه زمینی و مادی نیز ندارند. در واقع هریک از این نمادها و سمبول به نکته‌های در عالم فرازمینی اشاره دارند، و پرداختن به سرشت و معنای درونی این سمبول‌ها، بحث حکمت در هنر اسلامی را روشن می‌کند. ژرف ترین معنای حکمت که محور و اصل بنیادین آن محسوب می‌شود، «وحدانیت» است، وحدانیت است که موضوع کثرت در وحدت و وحدت در کثرت را این گونه وسیع در هنر اسلام رقم می‌زند.
هنر اسلامی، هنری است که حاصل تفکر دینی مسلمانان است. سرشت عارفانه این هنر بر پایه قرآن و در ادامه بر پایه احکام دینی یعنی نبوت و امامت شکل گرفته است. هنر اسلامی، مبین نور و جمال خداوند است. هنرمند با حضور در عالم غیب و فاصله گرفتن از جهان مادی، اسرار و رموز عالم ملکوت را در قالب یک اثر هنری جاری می‌کند. در واقع هنرمند جمال خداوند و نورِ الهی را چون آیینه نمایان می‌کند.
معماری اسلامی به مثابه یکی از بزرگترین شاخصه‌های هنر اسلامی توانسته است بخش عظیمی از خصوصیات هنر اسلامی را در بستر زمان و در طول دوره‌های گوناگون نهادینه سازد.معماری اسلامی ارتباط تنگاتنگیبا دین اسلام دارد، که نشانه اعتقاد به توحید، ایمان و عمل به آموزه ها و تعالیم دین اسلام است. مسجد همواره در میان اقوام مختلف دارای جایگاه ویژه‌ای بوده است که از طریق بررسی هنر و معماری به کار رفته در مساجد می‌توان به اهمیت نقش و جایگاه این مکان مقدس پی برد، در حقیقت جلوه بارز معماری اسلامی، مساجد به حساب می‌آید. معماری خاص مساجد و تزیینات آمیخته شده به این معماری، هریک به تنهایی نمونه‌هایی از هنرمندی‌های بی‌بدیلی است که توسط عاشقان خداوند در این مکان‌های معنوی انجام می‌شود. از آن‌جا که هنر اسلامی، هنر نمادپردازی است، پس بدون شک هریک از عناصر موجود در مساجد، پیامی جاودانی و عرفانی را دنبال می‌کنند.
در میان مساجد اسلامی، مسجد شیخ لطف الله به عنوان گوهر تابناکی در بین سرزمین‌های اسلامی می‌درخشد. اصفهان در سال ۱۰۰۶ هجری به طور رسمی پایتخت دولت صفوی شد و در این شهر یادگارهای زیبای از آن دوران به جای مانده است. مسجد شیخ لطف الله از زیباترین بناهای مذهبی دوره صفوی، است. از آن‌جایی که این مسجد ارتباط تنگاتنگی با موضوع حکمت هنر اسلامی دارد و به خوبی می‌تواند با روح سردرگم انسان ارتباط پیدا کند و اندکی آن را به سمت آرامش ببرد، پژوهش در مورد این مسجد را ضروری می نماید. در این پژوهش به معماری و تزیینات این مسجد پرداخته می‌شود و حکمت هر یک از عناصر و ارتباط آنها با مفاهیم و معانی بنیادین دین اسلام روشن می‌شود. همچنین در این پژوهش سعی شده به بحث درباره ارتباط تزیینات مسجد شیخ لطف الله با حروف ابجد نیز پرداخته شود.
۱-۲ اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن
با توجه به اینکه هنر اسلامی با هدف تجلی مفاهیم بنیادین دین اسلام شکل گرفته است و این مفاهیم و آموزه‌ها از هنر اسلامی به ویژه مساجد آن جدایی ناپذیرندو مسجد شیخ لطف الله در بین مساجد اسلامی تمامی این آموزه‌ها را به طور کامل دنبال می‌کند، از این رو پژوهش و تحقیق در این زمینه امری ضروری به نظر می رسد.
۱-۳هدفهای تحقیق
-
- بررسی معنای حکمت در هنر اسلامی با تکیه بر مساجد اسلامی
-
- بررسی ریشه های حکمی ساختار مسجد شیخ لطف الله
-
- بررسی ریشه های حکمی تزیینات مسجد شیخ لطف الله
۱-۴ سوالات یا فرضیه های تحقیق
۱-آیا ساختار و تزیینات مساجد اسلامی، صرفاً جنبه تزیینی دارند یا می توان برای آنها مفاهیم و مقاصد حِکمی قائل شد؟
۲- عناصر ساختاری مسجد شیخ لطف الله چون فرم گنبد، فرم محراب و … چه معنای نمادینی را دنبال می‌کنند؟
۳- تزیینات به کار رفته در مساجد اسلامی به خصوص مسجد شیخ لطف الله علاوه بر جنبه زیبایی شناسی به کدام یک از آموزه‌های اسلام اشاره دارد؟
۴- آیا تزیینات مسجد شیخ لطف الله با حروف ابجد ارتباط دارد؟
۱-۵ چهارچوب نظری تحقیق
نشانه شناسى، به مثابه علم تحلیل نشانه ها، از زمان تثبیتش، از حوزه زبان حرکت کرده و به متن ادبى سرایت نمود. در اندک زمانى، نشانه شناسى، هرگونه متن و گفتمان را دربرگرفت و به عنوان روشى براى خوانشو تحلیل، در درون پارادایم تحلیل متن، به کار گرفته شد.
در محافل فرهنگى و هنرى ایران، بحث نشانه شناسانه در باب هنر اسلامى و ایرانى مورد توجه ویژه بوده است. سخن گفتن از نظام نشانگانى به خصوص در مساجد، همواره باب ترین رویکرد به هنر سنتى اسلامى بوده و هست.
طبق نظر فردینان دو سوسور (۱۸۳۹- ۱۹۱۴)، یکی از بنیان گذاران نشانه شناسی، «نشانه متشکل از دو عنصر مستقل دال و مدلول است. دال همان تصویر [بصری یا] آوایی واژه گفتاری است و مدلول یا معنا عبارت از آن چیزی است که در ذهن مخاطب، هنگام شنیدن [یا دیدن] دال خطور می کند» (ضیمران، ۱۳۸۳، صص ۹-۸). در این پژوهش به کمک روش نشانه شناسی، به دو قسمت اصلی در مساجد پرداخته می‌شود. در ابتدا مساجد از نظر بُعد ساختاری در نظر گرفته شده و نشانه‌هایی مانند فرم گنبد، گلدسته، صحن مورد بررسی قرار می گیرد. سپس با تکیه بر بُعد تزیینی به نشانه‌هایی مانند رنگ، کتیبه‌ها، تریینات کاشیکاری و مقرنس‌ها پرداخته می شود. آنگاه می‌توانیم رابطه دال و مدلولی که در روش مطالعه نشانه شناسانه وجود دارد را مشخص کنیم، در واقع می‌توانیم به این امر بپردازیم که این عناصر چگونه قالبی دارند،مدلول آنها چیست، از کدامین منبع سرچشمه می گیرند و در مجموع معانی حِکمی آنها در فرهنگ و هنر اسلامی چیست.
پس با رویکرد نشانه شناسانه عناصر مسجد شیخ لطف الله تعیین می‌شوند و حکمت نهفته در این عناصر از دیدگاه متفکران و محققان هنر اسلامی بررسی می شود.
۱-۶ روش تحقیق
روش تحقیق این پایان نامه توصیفی- تحلیلی می باشد.
۱-۷ پیشینه پژوهش
اگرچه تا کنون مسجد شیخ لطف الله، موضوع تحقیق های فراوان بوده است اما تحقیقی که از دیدگاه حکمت هنر به ساختار و تزیینات آن بپردازد و همچنین عناصر آن از دیدگاه اعداد و حروف ابجد را مورد بررسی قرار دهد تا کنون انجام نشده است. از این رو در این جا به پژوهش های زیر که در ارتباط با پیشینه پایان نامه پیش روست اشاره می شود.
مهدوی‌نژاد، محمد‌جواد، ۱۳۸۳، حکمت معماری اسلامی(جستجو در ژرف ساخت‌های معنوی اسلامی ایران)، رساله دکترا، رشته معماری، دانشکده هنرهای زیبا، دانشگاه تهران
امینی‌کیاسری،عامر،۱۳۸۷،بنیان های نظری هندسه وتزئینات در معماری مسجد گوهرشاد،کارشناسی ارشد،رشته پژوهش هنر،دانشکده پردیس باغ ملی
نکونام،اسدالله،۱۳۷۰،بررسی تزئینات وابسته به معماری اسلامی(گچبری)در محراب مسجد ورامین(قرن هشتم)، کارشناسی، رشته مرمت آثار تاریخی،دانشکده پردیس اصفهان.
زکریایی‌کرمانی، ایمان،۱۳۸۹، تجلی حکمت هنر اسلامی در بنای خانه های خدا، رساله دکترا، رشته پژوهش هنر، دانشگاه تربیت مدرس.
علیجانی،حمید رضا،۱۳۷۱،احادیث حکمت و هنر اسلامی در مساجد،کارشناسی ارشد، رشته معماری اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز.
۱-۸ روش گرد آوری اطلاعات
