کلمات کلیدی: هوش معنوی، رفتار شهروندی سازمانی، معلمان، متوسطه
فصل اول
کلیات تحقیق
۱-۱- مقدمه
مفهوم هوش، تاریخی طولانی دارد، شاید به اندازه خود انسان قدمت داشته باشد. حتی قدیمیترین داستانهای مکتوب در تاریخ بشری، مثل حماسه گیلگمش[۱]، بعضی قهرمانان داستان را « عاقل» و بعضی دیگر را، برای اینکه مؤدب باشیم، کمتر عاقل توصیف کردهاند. داستانهای انجیل از باهوشی نمونه های بسیار واضحی ارائه میدهند، مثل حضرت سلیمان، نمونه های حماقت را هم آوردهاند، مثل حماقت همسایههای نوح و خود فرعونهای مصر. به نظر میرسد که ما انسانها مدتهاست این عقیده را پذیرفتهایم که بعضی مردم در تصمیمگیری بهتر از بقیه هستند. این افراد احتمالاً همان اطلاعات را در اختیار دارند که دیگران دارند، اما وقتی به سبک و سنگین کردن، ارزیابی و پردازش اطلاعات میپردازند به نتایجی میرسند که خیلی بهتر از نتایج دیگران است(دیویس[۲]،۱۳۸۴، ص۱۴۸).
در دهه های اخیر مفهوم معنویت و کاربردهای آن در دنیا و بخصوص در دنیای غرب اهمیت زیادی یافته است به طوری که مفاهیمی همچون خدا، مذهب، معنویت و غیره که موضوعاتی خصوصی قلمداد میشدند وارد تحقیقات علمی در حوزه علوم انسانی شدهاند. درواقع در کنار علاقه فزاینده به هوش عاطفی، ترکیب دو مفهوم معنویت و هوش در مفهوم جدید هوش معنوی[۳] نیز مورد توجه قرارگرفته است( زوهر و مارشال[۴]، ۲۰۰۴).
مطالعه رفتار افراد در محیطهای کاری از دیر باز مورد توجه اندیشمندان علوم مدیریت بوده است و با ظهور رشته رفتار سازمانی در سالهای نخست دهه ۱۹۶۰، در این امر جدیت بیشتری به عمل آمد. بسیاری از مطالعات صورت گرفته، سعی در تقسیمبندی رفتارها و علل بروز آنها داشتهاند. مباحثی نظیر: ادراک، انگیزش، تعهد سازمانی و غیره ازجمله مواردی هستند که به بررسی ریشه بسیاری از رفتارهای آدمی درمحیط کار میپردازد. اما مبحث جدیدی که در دو دهه اخیرعلاوه بر رفتارشناسان، توجه روانشناسان و جامعه شناسان را نیز به خود جلب نموده است؛ رفتار شهروندی سازمانی[۵] نام دارد( ملک اخلاق و همکاران، ۱۳۸۸).
دراین فصل به بیان مسئله، اهمیت و ضرورت تحقیق، اهداف، سوالات، فرضیه ها، تعاریف مفهومی و عملیاتی تحقیق پرداخته شده است .
۱-۲- بیان مسئله تحقیق
به دنبال مطرح شدن مفاهیم روانشناسی هوش شناختی و هوش هیجانی در محیطهای کاری، بررسیهای متعددی نشان داد که افراد با چیزی بیشتر از جسم، فکر و احساسات، وارد دنیای کاری میشوند، آنها استعداد شخصی و روح منحصر به فرد خود را به همراه میآورند( لیگ[۶]، ۱۹۹۷، به نقل از ساغروانی، ۱۳۸۸).
به نظر میرسد سازمانهای آموزشی و مدارس برای حفظ حیات و کارکرد خود نیازمند کارکنان و معلمانی با هوش عمیقتر و جدیدتر میباشند تا به وسیله آن بتوانند به نحو اثربخشتری به وظایف خود عمل کنند در حال حاضر دیگر بهرههوشی و ضریب هوش هیجانی پاسخگوی همه نیازها نیست بلکه انسانها به عامل سومی که هوش معنوی نامیده میشود نیاز دارند( چریر[۷]، ۲۰۰۴؛ به نقل از نداف و همکاران، ۱۳۸۹).
مجموعهای از ظرفیتهای عقلی که به آگاهی کامل و کاربرد انطباقی از جنبه های معنوی و جهان مافوق وجودی شخص کمک میکند و منجر به خروجیهایی مانند تفکر وجودی عمیق، افزایش معنا، شناسایی عالم مافوق و سلطه حالتهای معنوی میشود (کینگ[۸]، ۲۰۰۸).
کینگ هوش معنوی را دارای چهار بعد میداند که عبارتند از:
تفکرانتقادی وجودی[۹]: توانایی اندیشیدن به حقیقت وجود، هستی، زمان ، مرگ و دیگر موضوعات ماوراء طبیعی اشاره دارد.
آگاهی متعالی[۱۰]: توانایی شناخت ابعاد برتر و متعالی خود، دیگران و جهان مادی درزمان بیداری و هوشیاری است.
معناسازی شخصی[۱۱]: توانایی ساخت مقصود شخص و هدف موجود در همه تجارب ذهنی و جسمانی شامل قابلیت ایجاد و مسلط شدن به هدف زندگی است.
گسترش خودآگاهی: توانایی ورود به سطوح و حالات معنوی و فراهوشیاری و همچنین خروج از آن با اراده فرد میباشد.
موسسات آموزشی در عصر حاضر برای مواجهه با چالشها و شرایط پیچیده، به معلمانی نیاز دارند که به طور داوطلبانه و اختیاری رفتار میکنند و برای موفقیت مدرسه، از هیچ تلاشی فروگذار نیستند( ویگودا و گادوت[۱۲]، ۲۰۰۷). این نوع رفتارها که از انتظارات رسمی فراتر رفته، اما برای بقای سازمان ضروری هستند با عنوان رفتار شهروندی سازمانی مطرح میشوند( بولگر و سومچ[۱۳]، ۲۰۰۴).
ارگان(۱۹۸۳) بیان میکند رفتار شهروندی سازمانی، رفتاری آگاهانه، اختیاری و فراوظیفهای است که در افزایش اثربخشی عملکرد سازمان مؤثر است، ولی به طور مستقیم یا غیرمستقیم به وسیله سیستم پاداش رسمی سازمان مورد تقدیر قرار نمیگیرد( مارکوزی و زین[۱۴]، ۲۰۰۴).
معتبرترین تقسیمبندی رفتار شهروندی سازمانی توسط ارگان ارائه شده است که عبارتند از:
آداب اجتماعی: به عنوان رفتاری است که توجه به مشارکت در زندگی اجتماعی سازمانی را نشان میدهد.
وجدانکاری: رفتاری است که فراتر از الزامات تعیین شده به وسیله سازمان از محیطکار میباشد.
نوع دوستی: عبارت است از کمک کردن به همکاران در عملکرد مربوط به وظایفشان و یا همکارانی که دارای مشکلات کاری هستند.
جوانمردی: عبارت است از تمایل به شکیبایی در مقابل مزاحمتهای اجتنابپذیر و اجحافکاری بدون اینکه شکوه و شکایتی داشته باشد.
نزاکت و احترام: درباره اندیشیدن به اینکه چطوراقدامات و رفتارهای فرد بر دیگران تأثیر میگذارد.
علیرغم اهمیت و نقش حساس رفتار شهروندی سازمانی در تمامی سازمانها، شواهد موجود نشان میدهد در مدارس، کمتر به آن توجه شده است( دیپائولا و همکاران[۱۵]، ۲۰۰۵). در میان مقالات و کتب نیز، تنها تعداد محدود و ناچیزی به موضوع رفتار شهروندی سازمانی پرداختهاند( اپلاتکا[۱۶]، ۲۰۰۶). دلایل این امر از دو جهت قابل بررسی است؛ اول آنکه نقش مهم این متغیر، هنوز به طور کامل و گسترده درک نشده، و دیگر اینکه ممکن است بدیع بودن و بومی نشدن آن در مدارس، انگیزههای پژوهش زیادی را ایجاد نکرده باشد( زین آبادی و همکاران، ۱۳۸۷).
یکی از ابعاد اساسی و بنیادین هوش معنوی در سازمان احساس معنادار بودن و هدف داشتن در کار است. از منظر این بعد، معنویت در سازمان تنها این نیست که مورد علاقه و چالش برانگیز باشد، بلکه باید در جستجوی معنا و هدفی عمیقتر در کار بود. امروزه کارکنان در هر جا که فعالیت میکنند، چیزی فراتر از پاداشهای مادی در کار جستجو میکنند. آنان در پی کاری بامعنا، امیدبخش و خواستار اهداف متعالی در زندگیشان هستند، سازمانها، با کارکنان رشد یافته و بالندهای مواجهند که در پی یافتن کاری بامعنا، هدفمند و پرورش دهنده هستند.
این تحقیق به بررسی رابطه هوش معنوی با رفتار شهروندی سازمانی معلمان مقطع متوسطه شهرستان گرمی میپردازد. پرسش اصلی تحقیق اینکه« چه رابطهای میان هوش معنوی با رفتار شهروندی سازمانی معلمان مقطع متوسطه وجود دارد؟» میباشد. این تحقیق میخواهد نشان دهد که جایگاه موضوع ارتباط هوش معنوی با رفتار شهروندی سازمانی در آموزش و پرورش بیش از سایر سازمانها مهم است، و به دلیل کمبود پژوهش در این زمینه، خود آشکار کننده نیاز مدیریت آموزش و پرورش به این تحقیق میباشد.
۱-۳- اهمیت وضرورت تحقیق
شرایط کاملاً متحول سازمانها، افزایش رقابت و لزوم اثربخشی، نیاز سازمانها را به نسل باارزشی از کارکنان، بیش از پیش آشکار نموده است؛ نسلی که از آنها به عنوان سربازان سازمانی[۱۷]یاد میشود این کارکنان بیتردید، وجه ممیز سازمانهای اثربخش از غیر اثربخش هستند؛ زیرا سازمان را موطن خود میدانند و برای تحقق اهداف آن، بی هیچ چشم داشتی افزون بر نقش رسمی خود عمل نموده و از هیچ تلاشی دریغ نمیکنند (رامین مهر و همکاران، ۱۳۸۸).
مدارس برای مواجهه با شرایط و مقتضیات حاکم و بهرهمندی از معلمانی با رفتار شهروندی سازمانی، نیازمند مهارتها، تواناییها و ویژگیهایی بالاتر و متفاوتتر از وضعیت موجود میباشند. از عوامل موثر در رفتار شهروندی سازمانی کارکنان میتواند هوش معنوی آنان باشد. زمانی که هوش معنوی با زندگی کاری معلمان پیوند بخورد، نیروی قدرتمندی حاصل میشود که افراد تقریباً با هزاران ساعت کار میتوانند لحظات لذت بخشتر، متوازنتر و معنادارتری را تجربه کنند( فتاحی و همکاران، ۱۳۸۵).
ضرورت این مسئله زمانی آشکارتر میشود که بدانیم در سازمانهای امروزی، حداکثر کردن عملکرد منابع انسانی درون سازمان و ارتباط صحیح آنها با محیط، اهمیت بسیار زیادی پیدا کرده و در اولویت رسالتهای بسیاری از سازمانها، قابل رویت میباشد. بنابراین ارگانهای مختلف به ویژه سازمانها در کشورهای جهان سوم؛ که نیازمند جهشی عمده در کارآمدی هستند؛ باید زمینه را طوری فراهم کنند، که کارکنان و مدیرانشان با طیب خاطر، تمامی تجربیات، تواناییها و ظرفیتهای خود را در جهت اعتلای اهداف سازمانی به کار گیرند. این امر میسر نمیشود مگر اصول و قواعد مربوط به رفتار شهروندی سازمانی، شناسایی و بسترهای لازم برای پیادهسازی آن فراهم گردد. یکی از بسترهای بااهمیت که میتواند در ارتقای رفتار فرانقشی کارکنان مؤثر واقع شود برخورداری کارکنان از هوش معنوی است( هادی زاده مقدم و فرجیان، ۱۳۸۷).
ازاینرو به جهت اهمیتی که در بالا به آن اشاره شد و به خاطر کاربردی بودن نتایج تحقیق در سازمانها، کمپژوهی و کافی نبودن مطالعات داخلی درباره این موضوع، اهمیت روزافزون حوزه پژوهش در سازمانها و جایگاه مناسب مفهومی و نظری آن در حوزه های نوین رفتاری، این تحقیق دارای ضرورت انجام شدن و پایگاه علمی مناسب است.
۱-۴- اهداف تحقیق
۱-۴-۱- هدف آرمانی
ارائه راهکارهایی برای بهبود رفتار شهروندی سازمانی کارکنان و معلمان مقطع متوسطه شهرستان گرمی.
۱-۴-۲- هدف کلی
شناخت رابطه هوش معنوی با رفتار شهروندی سازمانی معلمان مقطع متوسطه شهرستان گرمی.
۱-۴-۳- هدف ویژه
تبیین رابطه تفکر انتقادی وجودی با رفتار شهروندی سازمانی معلمان مقطع متوسطه شهرستان گرمی.
تبیین رابطه آگاهی متعالی با رفتار شهروندی سازمانی معلمان مقطع متوسطه شهرستان گرمی .
تبیین رابطه معناسازی شخصی با رفتار شهروندی سازمانی معلمان مقطع متوسطه شهرستان گرمی .
تبیین رابطه گسترش خودآگاهی با رفتار شهروندی سازمانی معلمان مقطع متوسطه شهرستان گرمی .
۱-۴-۴- هدف کاربردی
مدیران و کارکنان آموزش و پرورش شهرستان گرمی و دانشجویان علاقهمند به مطالعه دراین حوزه میتوانند از نتایج تحقیق بهرهمند گردند.
راهنمای نگارش پایان نامه درباره : بررسی رابطه هوش معنوی با رفتار شهروندی سازمانی معلمان ...
