پروتکل الحاقی به منشورحقوق بشر ومردم آفریقا درباره زنان در ژوئیه سال ۲۰۰۳ توسط اجلاس سران اتحادیهآفریقا درموزامبیک تصویب شد ودر۲۵ نوامبر۲۰۰۵ پس ازامضای۲۵ کشورآفریقاییلازم الاجرا گردید. چارچوب حقوق پروتکل انعکاسی از نیازها وحمایت از زنان در برابر موارد خاص نقض حقوق بشر آنان است. به ویژه درزمینه خشونت علیه زنان و آثار تعارضات مسلحانه. این پروتکل دارای مقدمه و ۲۷ماده است.
پروتکل درماده ۴ در بیان حق امنیت فیزیکی وعاطفی میگوید که زندگی و تمامیت وجودی زنان مورد احترام است وبنابراین دولتها باید دراینخصوص اقداماتی بهعملآورند. بندهای«ج و د» اینماده میگوید: «دولتها باید اقداماتی برای تحقق امنیت جسمی وعاطفی زنان بهعمل آورند. آنها میباید دختران و زنان را علیه تجاوز و یاتمام اشکال دیگرخشونت مانند قاچاق دختران و زنان حمایت کنند و نیز اطمینان دهند که در زمان تعارض ویا جنگ، تجاوز، آزار جنسی، خشونت علیه دختران وزنان بهعنوان جنایت جنگی تلقی میشود و عاملان و آمران آن تنبیه می شوند.»
همچنین دربند۴ ماده ۵ قسمت «الف» آمده است: دولتها معیارهای مؤثری برای حمایت از زنان و کودکان در وضعیتهای اضطراری و تعارض بکارگرفته وحمایت مؤثر از پناهندگان و تمام افراد آواره را فراهم آورند.
برتریهای پروتکل مذکور درزمینه حمایت از دختران را میتوان بطور خلاصه در موارد زیر که حتی به اسناد بین المللی دیگر نیز برتری دارد برشمرد:
توجه به تهدید خشونت
توجه به خشونت زبانی
توجه به علت خشونت
تنبیه عاملاان و آمران خشونت
پرداخت غرامت۱
نتیجه
اسلام بهعنوان یک دین کامل وجامع از زمان ظهور با الهام از قرآن کریم ومعصومین(ع) احترام به حقوق کودکان راسرلوحهی تعالیم خویش قرارداده است، بهخصوص برای کودکانی که خواسته یا ناخواسته درگیرجنگ میشوندحقوقی را برشمرده وحمایتهای عام وخاصی ازآنها بهعملآورده است. تعیین محدوده سنی مشخص برای شرکت درجنگ، شرکت ندادن کودکان در جنگ، منع کشتن کودکان که بطور مستقیم یا غی مستقیم درمنازعات شرکت دارند و . . . نشاندهندهی توجه اسلام به حقوق این قشر میباشد.
آنچه مسلم است اسلام در بیش از۱۴۰۰ سال پیش قواعد و مقرراتی برای حمایت از حقوق کودکان در منازعات داشته است. حداقل سن برای شرکت در جنگ در حقوق بشردوستانهی بین المللی درحالی۱۵ سال اعلام شده است کهدقیقاً همین محدوده سنی در اسلام در بیش از۱۴۰۰ سال قبل تعیین شده بود. که انتخاب محدودهی سنی مشترک در حقوق بشردوستانه بین المللی واسلامی و قدمت بیش از۱۴۰۰ سالهی آموزههای اسلام، نمیتواند دور از واقعیت باشد که تدوینکنندگان حقوق بشردوستانهی معاصر، بطورمستقیم یا غیر مستقیم متأثر از اینآموزههای آسمانی بودهاند. درحالیکه تصویب میثاق حقوق کودک بهعنوان یک سند الزامآور در چارچوب سازمان کنفرانس اسلامی و فعالیتهای حقوق بشری آن قابل تقدیر است و همواره به اسناد سازمان کنفرانساسلامی بهعنوان عاملی درهویت بخشی جهان اسلام نیز نگریسته میشود ولیکن همان طوری که ذکر آن رفت ازنظر حقوق بشردوستانه بین المللی به ویژه با عنایت به واقعیت زندگی کودکان وآثار تعارضات مسلحانه در آنها ضعیف است. نکته دیگراینکه درحالحاضرشمار زیادی از کودکان در کشورهای اسلامی قربانی جنگ و ترور میشوند که میثاق نسبت به آن ساکت است. از این رو در عین آنکه بطور کلی اجرای حقوق بشردوستانهی بین المللی رافقط نمیتوان برای حمایت از قربانیان به دلیل عدم وجود موازینو اسناد دانست و اگر اسنادحاضرنیز اجرا شوند خود مهم هستند و لیکن واقعاً باید حداقل درقالب یک سند انعکاسی حمایت کشورها را با ارائه تمهیدات مناسبی برای بیان مسئولیت در قبال کودکانی که امنیت در ابعاد مختلف آن مهمترین دغدغهی آنان است، فراهم آورد.
کودکانیکه امروزه درکشورهایاسلامیدرگیرتعارضاتهستند،سرمایهاند. سرمایههاییکهباآتشخمپارههای اسرائیل قطعه قطعه و باگلولههای سربازان آمریکایی و متحدانش کشته میشوند و در بخشی ازجنوب سودان نگران وعدهی غذائی برای زنده ماندن در دنیای ناامن امروز هستند. دولتهایاسلامیکه با تنظیم «کنوانسیون حقوق کودک در اسلام» توسط سازمان اسلامی در تعامل با جامعه بین المللی درحمایت از حقوق کودکان در حوزهیحقوق بشرگام برداشتهاند، ضرورت دارد که در تصویب و الحاق آن نیز شتاب نمایند و یک شبکهی نظارتی و گزارشدهی در سازمان کنفرانس اسلامی برای اجرای میثاق مزبور پیشبینی کنند و کمکهای فنی کمیتهی حقوق کودک را جلب نمایند.
فصل سوم:
مخاصمات مسلحانه وحقوق کودکان
گفتاراول:
حقوق کودک دراسنادبینالمللی
وسعت جنایات وشقاوتهای جنگ که تأثیرات مخرب و غیرقابل جبرانی بر روح و جسم کودک داشت دولتها ومحافل بین المللی وانسانهای نوعدوست را به واکنش واداشت که با ذکر حقوق کودکان دراسناد و معاهدات بین المللی درزمان جنگ درصدد ایجاد تعهد و الزام قانونی به منظور حمایت و مراقبت از کودکان برآیند. درقالب حقوق قراردادی، اسناد بین المللی حمایت از کودکان در تعارضات مسلحانه را میتوان چنین برشمرد:
-
- کنوانسیون چهارگانه ژنو۱۹۴۹ ودو پروتکل الحاقی ۱۹۷۷
-
- اعلامیه حقوق کودک۱۹۵۹
-
- کنوانسیون حقوق کودک ۱۹۸۹
-
- پروتکل الحاقی به کنوانسیون حقوق کودک درمورد مشارکت کودکان در درگیریهای مسلحانه، سال ۲۰۰۰
-
- اساسنامه دیوان بین المللی کیفری سال ۱۹۸۸
-
- مقاولهنامه شماره ۱۸۲سازمان بین المللی کار با عنوان بدترین اشکال کار کودک و توصیه نامه شماره ۱۹۰
-
- قطعنامه شماره ۲۳۱۸ مورخ دسامبر ۱۹۷۴ مجمع عمومی درحمایت از زنان و کودکان درتعارضات مسلحانه.
لازم به ذکر است که شورای امنیت سازمان ملل متحد نیز ۶ قطعنامه مهم زیر را در این زمینه صادر کرده است که از اهمیت بسیاری برخوردارند:
قطعنامههای شماره ۱۲۶۱ درسال ۱۹۹۹، ۱۳۱۴ درسال ۲۰۰۱، ۱۳۷۹ درسال ۲۰۰۱، ۱۴۶۰ درسال ۲۰۰۳، ۱۵۳۹ درسال ۲۰۰۴ و ۱۶۱۰ درجولای ۲۰۰۵٫ هم چنین به توصیه نامههای کمیته حقوق کودک که در آن اسناد فوق مورد تأکید قرار گرفتهاند میتوان توجه نمود. البته برخی دیگر از اسناد ملل متحد مانند میثاق حقوق مدنی- سیاسی و توصیه نامههای حقوق بشر نیز وجود دارد که میتوان برای حمایت از کودکان در منازعات مسلحانه به آنها مراجعه نمود.۱
گفتاردوم:
بررسی اسناد ویژه کودکان
برخی اسناد ویژه کودکان که مورد بررسی قرار خواهدگرفت عبارتند از: یونیسف، کنوانسیون حقوق کودک، اسناد منطقهای و پروتکلهای الحاقی.
بند اول: یونیسف
صندوق کودکانمللمتحد (United Nation Children Fund) کهبیشتر به ناماختصاریآن یونیسف
(UNICEF) خواندهمیشود، برایفراهمکردنغذایاضطراری وخدماتبهداشتیبرایکودکاندرکشورهایی که در اثرجنگ جهانیدومتخریبشدهبودند ایجادشد. در۱۱دسامبر۱۹۴۶ بهتوصیهی شورایاقتصادی واجتماعی ملل متحد وتصویب مجمععمومیسازمانمللمتحد ایجادگردید.
دراکتبر ۱۹۵۳مجمععمومیسازمانملل اینسازمانرا بهعنوان یکیاز ارکان دائمیسازمانملل شناخت ونام آنرا ازصندوق بین المللی اضطراری کودکان بهنام فعلی تغییرداد. فعالیتهای یونیسف عمدتاً درجهت ارائه کمک های لازم وحمایت ازکودکانکشورهای درحالتوسعه است.
مقر یونیسف در«نیویورک» و وظیفهآنکمک رسانیبه کودکان بودهاست. یکآژانس که با بودجه داوطلبانه اداره میشود وباعنوان«یونیسف» برمشارکت مالیدولتهاوبخشخصوصی وآحادمردم تکیهدارد و برنامههای ایننهاد درراستایکمک بهجوامع درحالتوسعه، برایپیشرفتسلامت ورفاه کودکان بودهاست. ایننهاد بین المللی عمدتاً درنواحی فقیرتر افریقا فعالیت میکند، اگرچه کمکرسانی به کودکان سراسرجهان را دردستور کار دارد، سیاست این سازمانحمایت ازحقوق بشر(کودکان) وانسانمحور میباشد.
درحال حاضریونیسف پنج اولویت اصلیرا دنبال میکند: بقاء و رشد کودکان، آموزش و تحصیلات پایه، برابریجنسی،حفاظتازکودکاندربرابرخشونت،سوءاستفادهوتجاوز،ایدز(HIV) وسیاست حمایتاز مشارکت درحقوقکودکان. بیشک تحصیلسببارتقاءزندگیمردم وازجمله کودکان میشود. تحصیلزنان جوان به آنان دید روشنیدر موردنسلهای فعلی وآینده بخشیده واثرات خاصی بر اولویتهای یونیسف خواهدداشت. مثل بقاء کودکان، کودکان وخانواده، مصونسازی و حفاظت ازکودکان. مصونسازی روشمستقیمی استکه برای ارتقاء سلامت کودکان در سالهای اخیردرسراسردنیا بهکارگرفته شده است، اما هرسال بیشازدومیلیونکودک در اثر ابتلا به امراضیکه با واکنشارزان قیمت، قابلپیشگیری هستند جان خودرا ازدست میدهند که میتوان با واکسیناسیون ازمرگ و میر کودکان جلوگیری کرد. از آموزش مصرف مکملهای غذاییگرفته تا روش های مبارزه با حشرات خطرناکجملگیاز روش های تأثیرگذار برای حفظسلامتکودکانهستند. یونیسف به طرق مختلف سعی میکند ازحقوقکودکان حفاظت وحمایت نماید ومانع از به خدمتگیریآنان درجنگها، به کار گماردن آناندربخشهایدولتی وخصوصیوگروههای مدنیشود ودرکنار اینروشها ازشبکهاطلاعاتیکودکان کهیک شبکه بینالمللیاست نیزحمایت میکند. یونیسف یکروش (فرایند) کلیمبتنی برمدارک عینیرا برای دوران کودکی دنبال میکندکه شاملاصول زیرمیباشد: * پیشگیری ودرمان شاملایمنسازی، تغذیه مناسب، آبسالم وبهداشتاولیه برایکودکان، مراقبان وجامعهای که در آنزندگیمیکنند فراهممیآید. * کودکان بایددر بدوتولد شناسنامهدریافتکرده وازسوءاستفاده وبیتوجهیدرامان بمانند وازامکاناتتحصیلی برخوردارباشند. * دختران و زنان بطور خاصباید ازتغذیه، مراقبتهای بهداشتی، تحصیل و پشتیبانیخانواده برخورداربوده و به حقوق ایشاناحترامگذاشته شود.
انگیزه اولیه تشکیل یونیسف توجه به نیازهای اضطراری کودکان اروپایی خسته ازجنگ جهانی دوم بود. بنابراین توجه سازمان ملل متحدبه حقوق کودکان در تعارضات مسلحانه ازهمان ابتداوجود داشته است. در راستای حمایت ازحقوق کودکان، درسال۱۹۵۹ اعلامیه حقوق کودک توسط مجمع عمومی به تصویب رسید. لازم به ذکر است که قبلاً نیزجامعهملل درسال ۱۹۲۴ اعلامیهای رادرحمایت از حقوق کودک که یک سازمان غیر دولتی آن را جداگانه پیشنهاد کرده بود تصویب کرده است. ماده ۸ اعلامیه ۱۹۵۹میگوید که کودکان در تمام شرایط در میانآنهایی هستند که اولین کمکها و حمایتها را دریافت میکنند. طبیعی است که در زمان درگیریها ومخاصمات مسلحانه نیز افراد فوق از چنین امتیازاتی برخوردار خواهند بود.۱
بند دوم: کنوانسیون حقوق کودک و پروتکل دوم ۲۰۰۰
کنوانسیون حقوق کودک مهمترین سند بین المللی برای حمایت همه جانبه از کودکان میباشد که اساس تفکر بین المللی برای بقاء، رشد وحمایت از کودکان را در نظر دارد. ماده ۳۸ کنوانسیون حقوق کودک از دولتها میخواهد به قواعد حقوق بشر دوستانه قابل اعمال در تعارضات مسلحانه احترام بگذارند و احترام به آنها را تأمین نمایند. این ماده اشعار میدارد که تمام معیارهای ممکن بکارگرفته شود تا کودکان زیر ۱۵ سال درتعارضات به طور مستقیم درگیر نشوند و دربکارگیری کودکان بین ۱۵ تا ۱۸سال تقدم با بزرگترها باشد. بند۴ ماده میخواهد که دولتها تمام معیارهای لازم را برای تأمین حمایت و مراقبت از کودکانی که در تعارضات مسلحانه آسیب میبینند بکارگیرند۲٫
انتقاد وارد برکنوانسیون حقوق کودک برای طرح سن کمتری برای درگیری کودکان درجنگ توسط پروتکل الحاقی به کنوانسیون درسال ۲۰۰۰ جبران شد. البته قبل از تصویب این پروتکل نیز کمیته حقوق کودک در تفسیرخود از ماده ۳۸ مطرح کرد که پرتو تعریف کودک که افراد زیر ۱۸ سال را در برمیگیرد و اصول بهترین منافع کودک، هیچ فرد زیر۱۸سال نباید به طور مستقیم و یا غیرمستقیم درگیر تعارضات شود. کمیته حقوق کودک دراولین جلسه خود درسال ۱۹۹۱ به موضوع کودکان و تعارضات مسلحانه توجه نموده و نیاز به روش های مؤثر برای حمایت از کودکان را در درگیری های مسلحانه مطرح کرد.
درسال ۱۹۹۳ یکی از اعضای کمیته برای فراهم کردن طرح مقدماتی پروتکل که حداقل سن درگیریها را ۱۸سال افزایش دهد، انتخاب شد. همچنین اعلامیه نهایی و برنامه اقدام کنفرانس وین از کمیته خواست که مسأله افزایش سن بکارگیری درنیروهای مسلح را مطالعه نماید. در سال ۱۹۹۴ کمیسیون حقوق بشر یک گروه کار بدون محدودیت زمانی برای مذاکره پروتکل اختیاری تشکیل داد. گروه کار فعالیت خود را در سال۲۰۰۰ خاتمه داد و مجمع عمومی بطور رسمی پروتکل الحاقی را در ۲۵ می سال ۲۰۰۰ تصویب کرد که بعد از بدست آوردن ۱۰ امضاء در ۱۲ فوریه ۲۰۰۲ لازم الاجرا شد.
در این پروتکل اختیاری محدودیتهای بیشتری برای مشارکت کودکان درمخاصمات مسلحانه منظور شده است. مطابق ماده دوم این پروتکل، دول عضو متعهدند افراد زیر سن ۱۸ سال را به خدمت سربازی در نیروهای مسلح در نیاورند و مطابق ماده سوم، حداقل سن سربازگیری داوطلبانه (۱۵ سال) را افزایش داده و بپذیرند که افراد زیر۱۸ سال از حمایت ویژه برخوردار خواهند بود. همچنین مطابق ماده ۴ گروه های مسلح متمایز از نیروهای مسلح کشورعضو، نباید تحت هیچ شرایطی به سربازگیری و یا استفاده از افراد زیر ۱۸ سال در مناقشات اقدام نمایند. دول عضو باید اقدامات مناسب قانونی را در ممنوعیت ومجازات چنین رفتارهایی بهعمل آورند.
بند سوم : از اجلاس سران جهان ۱۹۹۰ تا آخرین گزارش جهانی ۲۰۰۷
علاوه بر دو ماده ۳۷ و ۳۸ کنوانسیون ۱۹۸۹ تلاشهای دیگری نیز در حمایت از کودکان در مخاصماتمسلحانه انجام گرفته است که به چند مورد به طورخلاصه اشاره میشود. سران جهان در اجلاس سپتامبر ۱۹۹۰در میان چندین هدف مربوط به بقاء، بهداشت، تغذیه، آموزش و حمایت از کودکان، برحمایت ازآنان در برابر تأثیرات جنگ وتوجه به نیازهای اساسی آنان درنواحی آسیب دیده و تأسیس مراکز امن تأکید کردند.
نخستین گزارش مربوط به تأثیر مخاصمات مسلحانه بر کودکان ،بر میگردد به سپتامبر ۱۹۹۶ که توسط خانم «گارساماشل» به مجمععمومی ارائه شد. درفوریه ۱۹۹۷مجمع عمومیبا تصویب قطعنامه ای۱ به دبیرکل توصیه میکند تا نمایندهای ویژه درباره کودکان و مخاصمات مسلحانه انتخاب نمایند. متعاقبآن (اولارااوتونو۲) به این سمت برگزیده شد. وی درسال ۱۹۹۸ گزارش کوتاه غیررسمی به شورای امنیت ارائه نمود. برای نخستین بار درهمین سال موضوع کودکان و مخاصمات مسلحانه در دستور کار شورای امنیت قرار میگیرد و منجر به صدور بیانیه رئیس شورا می شود.
شورای امنیت نخستین قطعنامه خود را درباره کودکان و مخاصمات مسلحانه دراوت ۱۹۹۹ به شماره ۱۲۶۱ به تصویب رساند. این قطعنامه نگرانی عمیق خود را از تأثیر زیان بار وگسترده مخاصمات مسلحانه بر کودکان و پیامدهای دراز مدت آن برتوسعه، صلح و امنیت بادوام گوشزد میکند.۱
در ژوئن همین سال مقاوله نامه ۱۸۲ از سوی سازمان بینالمللیکار به تصویب رسید که اختصاص به بدترین اشکال کار کودک دارد. مطابق ماده ۳ این مقاولهنامه، سربازگیری اجباری از کودکان و استفاده از آنان درمخاصمات مسلحانه یکی ازبدترین شکلهای کار کودکان اعلام شد و در این زمینه از دولتها میخواهد که با نظارت مستمر، تمام معیارهای لازم و مقتضی را برای جلوگیری و امحای این شکل از کارها به کار گیرند.
در اوت سال ۲۰۰۰ دومین قطعنامه شورای امنیت با شماره ۱۳۱۴ صادر شد. این قطع نامه اعلام میکند: نقض حقوق بشردوستانه وحقوق بشر در ارتباط با کودکان میتواند تهدید کننده صلح و امنیت بین المللی باشد. بدین جهت شورا آمادگی خود را برای ملاحظه چنین وضعیت و درصورت لزوم، برداشتن گامهای مؤثر و بیشتر اعلام میدارد.۲
در نوامبر۲۰۰۱ سومین قطعنامه شورای امنیت طی شماره ۱۳۷۹ به تصویب میرسد و درآن ضمن تکرارنگرانیخود درخصوص تأثیرمناقشات مسلحانه برکودکان، از دبیرکل سازمان میخواهد تا درگزارش خود فهرست طرفهای درگیر درمخاصمات را که از کودکان بهعنوان سرباز استفاده مینمایند یا آنان را در وضعیتها وموقعیتهایی قرار میدهند که در دستور شورای امنیت قرار دارد و یا مطابق ماده ۹۹ منشور ملل متحد توجه شورا به آن جلب شود، ضمیمه گردد. در فوریه ۲۰۰۳ پروتکل دوم کنوانسیون حقوق کودک در مورد به کارگیری کودکان درمخاصمات مسلحانه لازم الاجرا میشود.
