فصل اول: آشنایی با تجارت الکترونیکی
۱-۱-تاریخچه تحقیق
به درستی نمی‌توان تاریخ دقیقی برای شروع تجارت الکترونیکی ذکر کرد می‌توان شروع این نوع فعالیت را زمان توسعه ی سخت افزارهای الکترونیکی ارتقاء دهنده ارتباطات دانست . گسترش اینترنت وافزایش استفاده از آن درمیان کاربران ،ایده ی استفاده از محیط اینترنت را به‌عنوان ابزاری تبلیغاتی در اذهان ایجاد کرد . این کاربرد اینترنت موجب شد شرکتهای تبلیغاتی با انگیزه بالا،درمحیط رشد کنند.

تجارت الکترونیکی صرفا محدود به تبلیغات نماند وپس از چندی اشخاص کارآفرین به فکر ایجاد پایگاه های الکترونیکی برای معرفی وبازاریابی محصولات خود افتادند. تجارت الکترونیکی درحد معرفی وبازاریابی متوقف نشد و کسب و کارهای جدیدی در این محیط توسعه یافت . یعنی نوعی کسب وکار که تجارت را ساده ،مقرون به صرفه و تأثیر بنگاه های واسطه را اززنجیر عرضه حذف می کرد ودرنتیجه بهای کالا تاحدودی کاهش یافت .^[۴]
شاید بتوان شروع تجارت الکترونیکی را از سال ۱۹۶۵ دانست . هنگامی که مصرف کنندگان از دستگاه های خودپرداز^[۵]، پول برداشت می کردند و خرید خود را بااستفاده از کارت اعتباری وپایانه های فروش ^[۶] انجام می دادند . این وسایل به همراه سیستم‌های نوین ،مرزهای سازمانی را درهم نوردیدند و سازمانها را قادر ساختند تا تبادل اطلاعات وانجام کسب و کار را به صورت الکترونیکی انجام دهند . این سیستم‌های بین سازمان ^[۷]معروفند.
تاقبل از بکارگیری فناوری‌های مبتنی بر اینترنت در اوایل دهه ۱۹۹۰ ،موسساتی که از تجارت الکترونیکی استفاده می کردند .منحصرا فرمهای محدود و استاندارد بین کامپیوتری رامورد استفاده قرار می دادند که مبادله الکترونیکی داده (ای دی ای )^[۸]، معروف بود . در واقع واژه تجارت الکترونیکی مترادف مجازی ای دی آی می‌باشد .^[۹]
درسالهای آغازین دهه ۹۰، لفظ تجارت الکترونیکی مترادف با مبادله الکترونیکی داده بود .ایجاد و توسعه اینترنت وتوجهان گستر (جهان وب )^[۱۰]، باعث خلق فرصت‌های زیادی برای توسعه وپیشرفت زیرساخت ها وکابردهای تجارت الکترونیکی ، هم در سطح سازمانی وهم در سطح مالی گردید . میدان ^[۱۱] توسعه تجارت الکترونیکی را با گسترش قابلیت های فناوری اطلاعات مرتبط می داند که البته از دیدگاه وی باکاهش هزینه های بکارگیری فناوری اطلاعات متناسب است . از دیدوی ،جهش فناوری اطلاعات دو دوره بیست ساله را پشت سرگذاشت و اکنون وارد دوره سوم شده است .^[۱۲] این سه دوره به قرار زیرند :
۱۹۷۴-۱۹۵۵: عصر پردازش الکترونیکی ^[۱۳]
۱۹۹۴-۱۹۷۵عصرسیستم‌های اطلاعاتی مدیریت ^[۱۴]
۲۰۱۴-۱۹۹۵عصر اینترنت
هر دوره بیست ساله ،امکانات تجارت الکترونیکی رامتناسب با توانایی های فناوری اطلاعات آن عصر فراهم آورده است .درحالی که دستگاه های خود پرداز و کارت های اعتباری در دوره نخست به جریان افتادند در دوره دوم ،امکان استفاده از مبادله الکترونیکی داده ،سیستم بانکی بین‌المللی ^[۱۵] و انتقال الکترونیکی وجوه ^[۱۶] فراهم شد .اما توسعه اینترنت و کاربرهای آن باعث تحولی اساسی در این روند شده است به‌گونه‌ای که در روند تکاملی تجارت الکترونیکی ،می‌توان میان تجارت الکترونیکی سنتی و نوع اینترنتی آن ،تمایز قائل شد .^[۱۷]
۱-۲-تعریف تجارت الکترونیکی
واژه تجارت الکترونیکی معمولاتجارت اینترنتی است اما تاریخچه ی طولانی تری دارد .برای بیش از ۴۰سال ،فناوری براساس شبکه‌های الکترونیکی بین واحدهای اقتصادی به ویژه برای کمک به اجرای تعهدات وقراردادهای موجود مورد استفاده بود . ^[۱۸] واخیرا در عرصه قراردادها یا توافق نامه ها نیز مورد استفاده می‌باشد.
مبادله الکترونیکی داد ،یک سیستم ارتباط الکترونیکی بین شرکتها وطرف های تجاری می‌باشد که به وسیله یک مجموعه از قراردادهای از پیش تعیین شده اداره می گردد وشاید متداولترین فناوری مورد استفاده باشد . سایر سیستم‌های ارتباطی محدود ،در صنایع خاص مورد استفاده بوده وسازنده یک شکل از تجارت الکترونیکی می باشند . روش‌ها و پروتکل های ^[۱۹] جدید به‌طورمداوم پیشرفت کرده و شبکه‌های خصوصی مجازی ^[۲۰] را دراینترنت امکان پذیر ساخته و یک نوع جدید از شبکه‌های محدود را به وجود می آورد اینترنت ،سوی دیگر یک شبکه بازار است که اجازه می دهد ارتباطات بین طرفهای تجاری انجام شود . اینترنت با دسترسی گسترده می‌تواندبرای تبلیغ وفروش محصولات ،یک گزینه کارآمد باشد.
اما تجارت الکترونیکی چیست ؟جواب این سوال بسیار دوشوار است .زیرا فناوری بسیار انعطاف پذیر است وفعالیت های تجاری بسیار زیادی را ممکن می کند پس تعریف تجارت الکترونیکی خود یک مسئله دشوار محسوب می شود و وابسته به دیدگاه افراد در این زمینه می‌باشد . درحالت کلی تجارت الکترونیکی به‌عنوان ارتباط تجاری بین افراد یا شرکتها درنظر گرفته می شود که درشبکه‌های الکترونیکی انجام می‌گیرد ارتباطات می‌تواند درهربخش ازتجارت دخیل باشد (از بازاریابی اولیه تا گرفتن سفارش و تحویل محصولات و فرآوری آن‌ها )^[۲۱] موضوع این مبادلات می‌تواند کالای قابل رویت مثل کتاب «لوح فشرده »^[۲۲] برای تجارت الکترونیکی ومواد شیمیایی باشد یا آنکه کالای غیرملموس باشد مانند داده ها واطلاعات که ممکن است به صورت برخط ^[۲۳]یا برون خط ^[۲۴] مبادله شود.^[۲۵] عامل مشترک همه این مبادلات وجود رسانه های الکترونیکی باقدرت بالا درپردازش خود کار،می‌باشد (برعکس روابط تجاری انسانی یا سنتی )^[۲۶] در ادامه برخی از تعاریف موجود در رابطه با تجارت الکترونیکی آمده است :
-مطابق تعریف کمیسیون اروپایی ،تجارت الکترونیکی مبتنی بر پردازش وانتقال الکترونیکی داده هاشامل متن،صدا وتصویر است .این تجارت فعالیت های گوناگون از قبیل مبادله الکترونیکی کالاها و خدمات ،تحویل فوری مطالب دیجیتال ،انتقال الکترونیکی وجود ،مبادله الکترونیکی سهام ،بارنامه الکترونیکی طرح های تجاری ،طراحی ومهندسی مشترک . منابع مالی ،خریدهای دولتی ،بازایابی مستقیم وخدمات پس از فروش را شامل می شود .^[۲۷]
-تجارت الکترونیکی عبارت است از کار و فعالیت های هدفمند توأم با داده‌های فنی که به مدد وسایل الکترونیکی انجام می شود.^[۲۸]
- به نظر «زاس»^[۲۹] تجارت الکترونیکی عبارت است از :«سهیم بودن دراطلاعات تجاری،حفظ روابط تجاری وانجام تبادلات مالی از طریق شبکه‌های مخابراتی »^[۳۰]
- تمام ابعاد و فرآیندهای بازار را که بتوان با اینترنت وفناوری وب ^[۳۱]انجام داد ،تجارت الکترونیکی گویند.^[۳۲]
- تجارت الکترونیکی عبارت است از استفاده از کامپیوترهای یک یا چند شبکه برای ایجاد وانتقال اطلاعات تجاری که بیشتر با خرید وفروش اطلاعات ،کالاها وخدمات از طریق اینترنت مرتبط است . رسالت تجارت الکترونیکی صرفا ایجاد ارتباط نیست بلکه پی ریزی وتقویت روابط تجاری است . در واقع، تجارت انقلابی است که درحال تغییر روش‌های تجارت ،خریدوفروش و حتی نحوه تفکر ما است .^[۳۳]
- اغلب تصورمی شود که تجارت الکترونیکی به خریدو فروش از طریق اینترنت اشاره دارد و مردم در وهله ی اول فکر می‌کنند که شامل خرید از خرده فروشی هایی مانند شرکت آمازون ^[۳۴] می‌باشد . درصورتی که تجارت الکترونیکی چیزی بیشتر ازتبادلات مالی بین بنگاه ومشتریان است .بسیاری از صاحبنظران معتقدند که تجارت الکترونیکی عبارت است از«تمام مبادلات مالی الکترونیکی بین بنگاه وهرطرف دیگری (نه تنها مشتری) که بنگاه با آن سروکار دارد.»علی رغم این تعریف،تبادلات غیرمالی از قبیل درخواست اطلاعات سوی مشتریان نیزجزیی از تجارت الکترونیکی به حساب می آید . ^[۳۵]
امروزه تجارت الکترونیکی ،فراتر از مبادله الکترونیکی داده و شبکه‌های گستره ارزش افزوده است تجارت الکترونیکی به معنی استفاده وتقویت وب گاه های ^[۳۶] تعاملی وکاتالوگهای برخط است .
تجارت الکترونیکی به معنی استفاده از پست الکترونیکی ^[۳۷] برای مقاصد بازاریابی واطلاع رسانی است . تجارت الکترونیکی به معنی استفاده از فناوری امضای دیجیتالی جهت انجام تبادل اسناد باشرکای تجاری به شیوه ای ایمن است . تجارت الکترونیکی به معنی استفاده از وب درجهت دسترسی به اطلاعات رقبا وکسب مزیت رقابتی است .تجارت الکترونیکی به معنی استفاده از قابلیت های وب برای دسترسی به خریداران و تأمین کنندگان جدید است . تجارت الکترونیکی به معنی برقراری ارتباط نزدیک با خریداران ،فروشندگان و سایرافراد ذینفع به وسیله شبکه‌های اینترنت واکسترانت ^[۳۸] است . و درنهایت ،تجارت الکترونیکی به معنی انجام تمام موارد فوق به نحوی است که منابع اطلاعات حیاتی شرکت به خطر نیفتد.^[۳۹]
۱-۳-تفاوت تجارت الکترونیکی بامبادله الکترونیکی داده
در موارد زیادی دیده شده که مبادله الکترونیکی داده را مترادف با تجارت الکترونیکی دانسته وهرکدام را به‌جای دیگری به کار می برند . البته می‌توان گفت که تجارت الکترونیکی مکمل مبادله الکترونیکی داده است .
باتوجه به ویژگی های مبادله الکترونیکی داده و تجارت الکترونیکی تفاوت های موجود بین این دو فناوری را درذیل بررسی می نماییم:
مبادله الکترونیکی داده به صورت مکانیزمی تعریف می شود که به موجب آن انتقال وتبادل داده در راستای تحقق فعالیت های تجاری باساختار وشکل تعریف شده و به کارگیری پیام های استاندارد شده ی بین‌المللی ،توسط ابزار الکترونیکی از یک رایانه به رایانه دیگر انجام می شود .
مبادله الکترونیکی داده دارای دارای سه جزء اصلی در ارسال ودریافت پیام می‌باشد :
استاندارد های مبادله الکترونیکی داده .
نرم افزار مبادله الکترونیکی داده
شبکه‌های طرف ثالث جهت برقراری ارتباط ^[۴۰]
تجارت الکترونیکی همان طور که قبلا گفته شد عبارت از مبادله تجاری بدون استفاده از کاغذ است که در آن از مبادله الکترونیکی داده به‌عنوان یک ابزار به همراه پست الکترونیکی ،تابلوی اعلانات الکترونیکی ،انتقال الکترونیکی وب و سایر فناوری‌های مبتنی بر شبکه استفاده می شود .به عبارت دیگر مبادله الکترونیکی داده به‌عنوان ستون فقرات تجارت الکترونیکی عمل می نماید . چنانچه از تعریف فوق بر می آید تجارت الکترونیکی حیطه ی بسیار وسیع تری از مبادله الکترونیکی داده دارد .^[۴۱]
۱-۴-انواع و روش های تجارت الکترونیکی
تجارت الکترونیکی انواع مختلفی داردولی بیشتر از چهار نوع آن تحت عناوین بی تو بی ^[۴۲]، بی توسی ^[۴۳] ، سی تو سی ^[۴۴] و سی تو بی ^[۴۵] ؛یاد می شود . در ادامه علاوه برمعرفی این چهار نوع ،به انواع جدید تجارت الکترونیکی نیز اشاره خواهیم نمود.
۱-۴-۱-بی تو بی) (B to B
این نوع تجارت الکترونیکی به طیف گسترده‌ای از مبادلات اشاره می کند که بین دوبنگاه صورت می‌گیرد این تجارت ؛ خرید و تدارکات ،مدیریت تأمین کنندگان ،مدیریت کانالهای توزیع ، فعالیتهای فروش،مدیریت و پرداخت و خدمات پشتیبانی را شامل می شود . ^[۴۶] این نوع تجارت را می‌توان در وب گاه های چمدکس ^[۴۷]،فست پارتس ^[۴۸]،فری مارکتس ^[۴۹]و … یافت .
امروزه سازمان‌ها به‌طور فزاینده ای تجارت الکترونیکی را به‌عنوان یک عامل کلیدی درمجموعه عملیات خویش می پذیرند .مشتریان قبل ازخرید کالاها وخدمات ،آن‌ها را از طریق وب گاه های فروشندگان ،مورد بررسی قرار می دهند تجارت الکترونیکی علاوه برافزایش وارتقاء روابط با مشتریان ،به وسیله ای ضروری درحفظ روابط با تأمین کنندگان و شرکای تجاری بدل شده است شرکتها با خودکار کردن فرآیندهای خرید وفروش خویش قادرند تا به سرعت به نیازهای درحال تغییر کسب و کار پاسخ دهند بنابر شواهد موجود،ارزش مبادلات بی توبی ،چیزی حدود ۹۰ درصد کل ارزش فروش برخط در سراسر جهان را به خود اختصاص داده است . ^[۵۰]
۱-۴-۲- بی تو (B to C)
این نوع ازتجارت الکترونیکی شامل مبادلات بین مشتریان وبنگاه ها می شود مشابه معاملاتی که در صحنه ^[۵۱] اصولا به صورت غیرالکترونیکی انجام می شود ولی فعالیت های جلوی صحنه ^[۵۲] از قبیل فعالیت های فروش ،تحقیقات مصرف کننده ،سوالات رایج مشتریان ^[۵۳] خدمات پشتیبانی ؛ به صورت الکترونیکی انجام می گیرند .^[۵۴] این نوع تجارت را می‌توان در وب گاه های آمازون ،یاهو ^[۵۵] و شو وب ^[۵۶] ؛ یافت .
۱-۴-۳- سی تو سیCto C)
این نوع تجارت شامل مبادلات بین مصرف کنندگان می شود . این قبیل تعاملات می‌تواند شامل طرف ثالثی نیز باشد یا نباشد مانند حراجی اینترنتی ای بی^[۵۷] سایر فعالیت ها در این نوع تجارت الکترونیکی شامل بازی (وب گاه هیت ^[۵۸]) ،ارتباطات مبتنی بر وب (وب گاه آی سی کیو^[۵۹]) ،تبلیغات طبقه بندی شده (وب گاه نامبروان کلاسیفاید ^[۶۰]) ،مشاغل وب گاه مونستر ^[۶۱]) وخدمات شخصی (وب گاه وب پرسونالز^[۶۲]) می‌شوند . ^[۶۳]
۱-۴-۴- سی تو بی(C to B)
در روابط سی تو بی ، مصرف کنندگان می‌توانند با یکدیگر متحد شوند و گروه های خریدار را برای کسب و کارها تشکیل دهند . این گروه ها می‌توانند انگیزه اقتصادی داشته باشد مثل وب گاه مرکاتا ^[۶۴] و یا همچون وب گاه وکس کپ^[۶۵] ، علت تشکیل آن‌ها انگیزه های اجتماعی باشد . ^[۶۶]
۱-۴- ۵-بی توجی
در این نوع از تجارت الکترونیکی مبادله کالا،خدمات واطلاعات بین بنگاه ها و دولت به روش الکترونیکی انجام می‌گیرد .برای مثال می‌توان به مشارکت بنگاه ها در مناقصه ها ومزایده های دولتی ،خرید کالاها و خدمات توسط دولت از بنگاه ها ،پرداخت عوارض ومالیات از سوی بنگاه ها ،انجام امور گمرکی بنگاه ها به روش الکترونیکی و … اشاره کرد . البته درحال حاضر این نوع مبادلات در ایران نسبت به انواع قبلی کمتر گسترش یافته ولی با توجه به پیگیری مباحث مربوط به دولت الکترونیکی ، درحال گسترش است . ^[۶۷]