که در آن بار آبی کل، فشار، سرعت، شتاب ثقل، وزن مخصوص[۳]
آب و فاصله نقطه مورد نظر تا تراز مبنا میباشد.
اگر رابطه برنولی برای حالت جریان آب از داخل محیط متخلخل خاک در نظر گرفته شود، به علت سرعت کم جریان، از بار سرعت می توان صرف نظر کرد و بار آبی کل را به صورت زیر نوشت:
(۲-۲)
شکل ۲-۱ ارتباط بین فشار، و بار کل جریان در داخل خاک را نشان میدهد.
شکل۲-۱: رابطه بین فشار وبار آبی برای جریان در خاک[صداقت،۱۳۸۷]
افت بار h را میتوان در شکل بی بعد به صورت زیر نوشت:
(۲-۳)
که در آن گرادیان هیدرولیکی و فاصله بین نقاط A و B می باشد.
۲-۱-۱-۲- قانون دارسی
در سال ۱۸۵۶ ، دارسی رابطه ساده خود را برای سرعت جریان آب در خاک اشباع به صورت زیر منتشر نمود:
(۲-۴)
که در آن سرعت جریان و ضریب نفوذپذیری می باشد. قانون دارسی در شرایطی حاکم است که شرایط دارسی برقرار باشد . توضیحات بیشتر در این رابطه در فصل سوم ارائه شده است.
۲-۱-۱-۳- معادله لاپلاس[۴]
به جز حالتهای ساده که برای محاسبهی دبی جریان کاربرد مستقیم قانون دارسی کفایت می کند در خیلی از حالات جریان آب در خاک نه تنها در یک امتداد نیست، بلکه در تمام سطح عمود بر امتداد جریان نیز یکنواخت نمی باشد. در چنین حالاتی، محاسبه جریان بر اساس مفهوم شبکه جریان[۵] که بر پایه روابط پیوستگی لاپلاس که شرایط جریان دائمی را برای یک نقطه در تودهی خاک تعریف می کنند ، صورت میگیرد. معادله لاپلاس از ترکیب قانون بقا، جرم[۶] و رابطه دارسی به دست می آید و در حالت سه بعدی به شکل زیر بیان می شود:
(۲-۵)
اگر خاک از نظر نفوذپذیری همسانگرد باشد رابطه پیوستگی به صورت زیر بیان می شود.
(۲-۶)
۲-۱-۱-۴- شبکه جریان
معادله لاپلاس در حالت دوبعدی برای محیط همسانگرد نشاندهنده دو خانواده منحنی متعامد است که نام یکی خطوط جریان[۷] و نام دیگری خطوط هم پتانسیل[۸] است. خط جریان خطی است که ذرات آب در امتداد آن از بالادست به پایین دست در خاک نفوذپذیر جریان می یابند. خط همپتانسیل، خطی است که نقاط واقع در روی آن دارای یک انرژی پتانسیل میباشند. بنابراین اگر پیزومتر[۹]هایی در روی نقاط واقع در روی یک خط هم پتانسیل نصب شوند، تراز سطح فوقانی آب در تمام پیزومترها یکسان خواهد بود.
مجموعه خطوط جریان و خطوط هم پتانسیل، شبکه جریان نامیده می شود . از شبکه جریان برای محاسبات جریان آبهای زیرزمینی استفاده می شود. شکل ۲-۲ مثالی از یک شبکه جریان میباشد.
شکل ۲-۲: شبکه جریان[ صداقت،۱۳۸۷]
۲-۱-۲- هیدرولیک چاه ها
۲-۱-۲-۱- جریان شعاعی آب در چاه در لایه های آزاد در حالت ماندگار
مطابق شکل (۲-۳) فرض می شود چاهی از سطح زمین تا لایه ی غیرقابل نفوذ کف در یک آبخوان آزاد[۱۰] حفر شده باشد. موقعیت سطح ایستابی قبل از پمپاژ با خط چین مشخص گردیده و منحنی افت نیز با خط پر نشان داده شدهاست. شعاع تاثیر چاه ، ارتفاع آب در لایه آبدار و ارتفاع آب در چاه طی پمپاژ میباشد. به عبارت دیگر افت سطح آب در چاه است. با فرض اینکه جریان شعاعی آب به طرف چاه در امتداد خطوط افقی صورتگیرد و شیب خطوط جریان مساوی شیب منحنی افت باشد (فرضیات دوپوئی – فرشهیمر)، میتوان قانون دارسی را برای این وضعیت به کاربرد. برای شرایط ماندگار که در آن فرض می شود سطح افت نسبت به
شکل ۲-۳: جریان شعاعی آب به طرف چاه در آبخوان آزاد[صداقت،۱۳۸۷]
زمان در موقعیت ثابتی قرار گرفتهاست ، یعنی دبی ورودی به چاه و دبی خروجی از آن با یکدیگر مساوی است میتوان نوشت :
(۲-۷)
در یک نقطه انتخابی مانند m روی سطح منحنی افت که ارتفاع آب در آن h میباشد شیب هیدرولیکی و مساحتی که جریان آب آن را قطع و از آن به طرف چاه حرکت می کند (A) برابر سطح جانبی استوانهای است به شعاع r و ارتفاع h، یعنی :
(۲-۸)
بنابراین :
(۲-۹) )
(۲-۱۰)
حال اگر در معادله فوق بین دو حد (،) و (،) انتگرال گرفته شود خواهیم داشت:
(۲-۱۱)
که نتیجه آن عبارت است از :
(۲-۱۲)
معادله (۲-۱۲) تغییرات دبی را نسبت به شعاع تاثیر و افت سطح آب در چاه نشان میدهد که از روی آنها میتوان مقدار نفوذپذیری را نیز به دست آورد.(علیزاده ، ۱۳۸۶)
۲-۲-پیشینه پژوهش
تحقیقات بسیاری در بخشهای مختلف پیرامون موضوع ژئوهیدرولوژی صورت گرفته است. هیدرولیک چاه ها، جنس و دانهبندی خاک، گرادیان هیدرولیکی، ضریب نفوذپذیری توسط محققان مختلف دررشته های مهندسی آب، معدن، زمین شناسی، کشاورزی، منابع طبیعی صورت گرفته است. تمام این تحقیقات حول یک محور و آن هم ماهیت حرکت آب میباشد. این ماهیت ذهن را به این سمت هدایت می کند که آب همیشه چه در سطح زمین وچه در زیر آن مسیری را برای حرکت انتخاب می کند که آسانتر باشد.
تا پنجاه سال اخیر منابع کمی درباره مطالعات آب زیرزمینی در دست بود که معمولترین آنها کتابهایی توسط، تولمن [۱۱](۱۹۳۷ )، مینزر[۱۲](۱۹۴۲ )، موسکات [۱۳](۱۹۳۷ )، وبخش بسیار عالی در آب زیرزمینی توسط ژاکوب [۱۴](۱۹۵۰ )، میباشد. تعداد کمی مقالات موثق که درهمان زمان منتشرشدند نظیر آنچه به وسیله هوبرت[۱۵](۱۹۴۰ )، تیس [۱۶](۱۹۳۵) نوشتهشدند. که در حال حاضرنیز مرجع بسیاری از تحقیقات در آبهای زیرزمینی میباشند. درادامه به کارهای محققانی که درزمینه پژوهش موردنظر انجام شده با ذکرخلاصهای ازنتیجه کار آنها پرداخته می شود.
بون[۱۷] در سال ۱۹۸۲ زمان رسیدن جریان به حالت پایدار رادر جریانهای سطحی وزیرسطحی، مقایسه نمود وعنوان کرد که در جریان زیرسطحی، زمان رسیدن دبی حداکثر(زمان تمرکز) به مراتب بیشتر از جریان سطحی است. وی افزود که ضریب هدایتهیدرولیکی، رطوبت خاک وعمق آبخوان تاثیر زیادی در میزان این اختلاف زمانی دارند( بون،۱۹۸۲).
اسکولز – ماکوش[۱۸] و همکارانش در سال ۱۹۹۵ ضریب هدایتهیدرولیکی را با بهره گرفتن از نتایج آزمون پمپاژ به روشهای آزمون تیس و کوپر-ژاکوب مورد ارزیابی قرار دادند. آنها علاقهمند بودند علت تغییر ضریب هدایتهیدرولیکی با افزایش محدودهای از آبخوان که تحت تاثیر پمپاژ قرارگرفته را دریابند و سپس بیان نمودند که این تغییرات مستقل از روش اندازه گیری ضریب هدایتهیدرولیکی است (اسکولز – ماکوچ و همکاران، ۱۹۹۵). فاراگ[۱۹] روشهای مختلفی را برای اندازه گیری ضریب هدایت هیدرولیکی خاک ارزیابی نمود. این روشها شامل فرمولهای تجربی، آزمونهای نفوذپذیری صحرایی و پمپاژ از چاه بودند. وی آزمونهای صحرایی را بهترین روش برای اندازه گیری ضریب هدایت هیدرولیکی اعلام نمود و افزود در صورت عدم امکان و یا محدودیت های انجام چنین آزمایشهایی می توان از فرمولهای تجربی استفاده نمود. فاراگ بر روی فرمولهای تجربی هیزن (۱۹۴۸)، شفرد(۱۹۸۹)، آلیامانی و سن(۱۹۹۳) تحقیق نمود و پیشنهاد داد که از میان این فرمولها، رابطه هیزن تقریب های دقیق تری به ما میدهد(فاراگ).
در سال ۲۰۰۰، کاسیموف[۲۰] اثر گرادیانهیدرولیکی را در جریان آبهای زیرزمینی به سمت یک دریاچه کرهای شکل بررسینمود. فرضیات وی بر این اساس بود که آبخوان محصور و همگن باشد. در این تحقیقات اثرات هدایت هیدرولیکی آبخوان، پهنای دریاچه، رقوم کف دریاچه و قطر ذرات در نظر گرفته شده است (کاسیموف، ۲۰۰۰).
چویی[۲۱] نیز در سال ۲۰۰۸ تحقیقات مشابهی را بر روی دریاچهای با ضریب هدایت هیدرولیکی نسبتا زیاد انجام داد (چویی، ۲۰۰۸). آنتونیو و پاچکو[۲۲] در سال ۲۰۰۲ به بررسی منحنی های زمان – افت در برداشت از چاه در زمینهای گسلهای پرداختند که در آن آبخوان شامل یک ناحیه متخلخل و شیبدار در میان دو لایه سنگی بود. آنها منحنیهای زمان – افت سطح آب در این آبخوان محدود و شیبدار را با منحنیهای کوپر – ژاکوب مقایسه نمودند (آنتونیو و پاچکو، ۲۰۰۲). رود[۲۳] و همکارانش برداشت از چاه و اثرات آن بر روی آبهای زیرزمینی را بررسی نمودند. آنها در سال ۲۰۰۴ با آمارگیری و بررسی میزان برداشت از آبهای زیرزمینی و میزان مصرف در مقایسه با آبهای سطحی برای سالهای خشک و بحرانی و نیز ترسالیها را در تحقیقات خود نشان دادند. در این تحقیقات اشاره شده است که میزان برداشت از آبهای زیرزمینی در سالهای تر، ۳۰ درصد از تقاضای کل مصرف آب است که این میزان در سال های خشک به ۸۰ درصد می رسد. منطقه مورد بررسی در ایالت کالیفرنیای آمریکا است که ناحیهای نیمه خشک محسوب میشود (رود و همکاران،۲۰۰۴).
محققین زیادی بررسیهای خود را به ضریب هدایت هیدرولیکی خاک اختصاص دادند. از آنجا که در بسیاری از تحقیقات آبهای زیرزمینی نیاز به داشتن میزان آبگذری خاک است، این محققین علاقه مند بودند ضریب هدایت هیدرولیکی را از روش های مختلف اندازه گیری نموده و نتایج را با یکدیگر مقایسه کنند.