حکمت نظری روشن شده است که کیفیات نفسانی انچه سریع الزوال بود را در حال خوانند و انچه بطی الزوال بود ان را گویند پس ملکه کیفیتی بود از کیفیات نفسانی و این ماهیت خُلق است. ( خواجه نصیر، ۱۳۶۹،۱۰۱).اخلاق از مجموع باید ها و نباید ها تشکیل می شود و در جوامع مختلف ارزش های اخلاقی متفاوتند؛ البته پاره ای از اصول اخلاقی در جوامع گوناگون مشترک و مورد پذیرش همه است در جامعه اسلامی حسن اخلاق و پای بندی به اخلاق اهمیت فراوانی دارد و اتصاف به خُلق و خوی عظیم، سعه صدر و گشاده رویی از ویژگی های پیامبر اسلام و ائمه اطهار است پیامبر نیز هدف از بعثت خود را اتمام مکارم اخلاقی می داند بطور کلی هدف غایی آفرینش ، کمال و قرب الهی است و این مهم با داشتن اخلاق حسنه میسر است.اخلاق مجموع اصلی است ناظر به حسن جریان زندگی و تعالی انسان که در زمان معینی از معتقدات وجدانی فرد یا قومی سرچشمه میگیرد . اخلاق هم با قانون متفاوت است و هم با دین و رسم و آیین. هرچند با هر سه آنها وابستگی دارد خلاصه انکه اخلاق اعتقاد به اصولی است که شاخص نیک و بد در زندگی است داور و تمیز دهنده است و از وجدان آدمی سرچشمه می گیرد با اعتقادی مستقل بی چشم داشت و نامحدود (اسلامی ندوشن، ۱۳۷۰،۲۲۳-۲۲۴) در معارف و تعاریف نیز وظیفه علم اخلاق چنین بیان شده است اگاهی به سیرت های فاضله و شیوه های ستوده و چگونگی به دست آوردن آنهاست تا روان آدمی آراسته گردد(حسین دشتی ، ۱۳۷۹،۲/۲۰)
۲-۴-رابطه ادبیات و اخلاق
هر اثر ادبی و هنری زیبایی های خاص ذوقی ، زبانی موسیقیایی و تاثیر و جذابیت هایی دارد که نادیده گرفتن هر کدام از این عناصر سبب می شود ان اثر ادبی یا بخت و اقبال خود را در مورد قبول شدن از دست بدهد و یا نسبتا از مخاطبان ان کاسته شود. از سوی دیگر شعرا و نویسندگان و بطور کلی اربابان هنر تاثیر گزارند و مردم نیز پیام یک اثر هنری را زودتر از ارائه شدن ان موضوع به شیوه های دیگر در میابند و فطرت پاک و صادقانه مردم ، مخاطب ذوق و هنر رسا و تاثیر گذار هنرمندان است .اما نباید انتظار داشت که هدف شاعر یا هنرمند تنها تعلیم و ارشاد باشد و اگر عناصر منظومه و یا اثر هنری را قربانی این هدف کند. آثار ادبی شعر او نویسندگان جهان نیز از این حیث یکسان نیستند و در کتاب گروهی که به اصل هنر برای هنر معتقد هستند. شعرا و نویسندگانی نیز به نوعی از ادبیات به نام ادبیات تعلیمی روی اورده اند با وجود این نباید پنداشت که آثاری مانند بوستان ، قصاید ناصرخسرو، مخزن الاسرار ، قابوس نامه و امثالهم که در این حوزه جای میگیرند ، فاقد ارزش هنری هستند و یا آثار دیگری چون ویس و رامین در اوج قله هنر واقع شده است .امروزه در کنار نقد های مختلفی که در زمینه های تاریخی ، اجتماعی ، روان شناسی زبانی و زیبا شناسی وجود دارد نقد اخلاقی نیز یکی از معیار های مهم اخلاقی است . بعضی ارزش اخلاقی را اصل و ملاک نقادی می شمارند هر شعر و سخنی را که با حاکمیت و اخلاق مقرون و موافق باد می پسندند و می ستایند و هر انچه را خلاف اخلاق و حکمت باشد می نکوهند و رد می کنند اساس این شیوه نقد مبتنی بر این نکته است که ایا ادب و هنر وسیله و ابزار اخلاق و تربیت است یا اینکه خود هدف و غایت خویش به شمار می اید ( زرین کوب ، ۱۳۷۴،۶۶-۶۷)

به طور کلی در دنیا هیچ ادبیاتی نیست که سراپا با موازین اخلاقی به مفهوم متداول ان منطبق باشد اگر چنین بود ، ادبیات نمی بود، اخلاق به اقتضای طبع خود دایره ای محدود دارد و محافظه کار و کم تحرک است در حالی که ادبیات ، قلمرو پهناور و سیالی دارد. اخلاق زندگی را انگونه که هست می پذیرد. ادبیات از ان گونه که هست در می گذرد و به ان گونه که باید باشد روی میبرد . در این مورد مکاتب مختلف دیدگاهایی متفاوت دارند : افلاطون که سخت به اموزش و تربیت اجتماعی و به حکومت عقل و منطق معتقد است شاعران را کسانی میداند که در ذهن مردم اشوب می افکنند و شهوات و امیال را ابیاری می کنند . ارسطو نیز ملاحظات را از اندیشه خود دور نمی دارد و تاثیر تراژدی را که به عقیده او عالی ترین نوع شعرات در ان می داند که هراس و شفقت را بر می انگیزد و در نتیجه موجب تهذیب و تزکیه نفس می شود. نظری که بعد از رنسانس در اروپا ایجاد شد و به نظر کلاسیک معروف است این است که در اثر ادبی صورت با غایتی اخلاقی همراه شود . در مقابل این دیدگاه شعار هنر برای هنر یا هنر ناب است که نخستین بار ویکتور هوگو در سال ۱۸۲۹ میلادی بر زیان اورد و شعرای معروف پارناسی طرفدار ازادی ادبیات از قید اخلاق و مسائل اجتماعی و سیاسی بودند را گرفتند و شعار خود ساختند ( اسلامی ندوشن ، ۱۳۷۰، ۳۲۳،۲۲۷و ۲۳۸) .
نزاکت ادبی یکی از اصول مکتب کلاسیک است و بنابر این ان اصل هماهنگی با روحیات مخاطبین هنر اصلی بنیادین است در ادبیات فارسی نیز همان گونه که گذشت نثر هایی است که حاوی حکمت ، دانش و خلاق باشد و نوعی اخلاق و دین را تعلیم میدهد . دیگر بزرگان ادبیات فارسی هم سنت های اخلاق می ستایند و فضیلت اخلاق و سخن را باهم می آمیزند.
تولستوی مینویسد : هنر جهان پسند همواره ملاک ثابت و معتبری با خویشتن دارد و ان ملاک *بت و معتبر ، معرفت دینی و روحانی است (زرین کوب ۱۳۷۴، ۶۷) اصل ازادی یکی از اصول مکتب رمانستیم است . به همین دلیل این مکتب را مکتب ازادی هنر معرفی می کنند به این معنی که هنرمند بخشی از زندگی را که بخواهد می تواند ازادانه به تصویر بکشد.
۲-۵- پیشینه اندرز نامه نویسی:
پیشینه اندرز نویسی به گذشته های بسیار دور بر می گردد و مطالعه و بررسی متون و ادبیات ایران باستان بویژه ساسانیان، وجود بسیاری از کتابها و پند نامه ها ی منسوب به بزرگان و شخصیت های سیاسی این دوره را نشان می دهد. در دوران اسلامی بویژه در اوایل حکومت عباسیان به دلیل نیاز گسترده اعراب به اطلاع از شیوه های ملکداری از یک سو و فقدان نیروهای کار آزموده در میان آنها از سویی دیگر آئین های کشور داری ایران باستان و آشنایی با ان را به یکی از الزامات حکومتی خلفا تبدیل نمود . جذب یا نفوذ بسیاری از ایرانیان مستعد به ویژه در حکومت عباسیان سبب ان گردید که بسیاری از شیوه ها و نکات کشور داری به صورت تالیف یا ترجمه با رفتار به مراکز قدرت انتقال یابد . بسیاری از متون و اندرزها ی ایرانی بیش از اسلام به ویژه متن هایی که به سیاست و روش حکومت می پرداخت مورد توجه قرار می گرفت و جریان مهمی برای ترجمه این متون پدید آید . تقریبا همه مولفان کتابهای آداب عربی مانند آداب الملوک ها در اوایل دوره اسلامی کما بیش از مضامین اندرزنامه های ایرانی بهره بردند یکی از مهمترین کتابهای عربی که دران بخش های زیادی از مضامین اندرز نامه آمده «الحکمه الغالده»نوشته ابو علی سکویه رازی متولد ۴۲۱ است که گزیده ای از اندرز های منسوب به حکما و خردمندان قدیم ایران ،یونان ،روم،هند،عرب می باشد.
از کتاب های دیگردر این خصوص «غرر اخبار ملوک الفرس وسیرهم» نوشته ثعالبی والتاج فی اخبارالملوک.. منسوب به جاحظ است . بنابراین فرهنگ سیاسی ایران پیش از اسلام در قالب متون ترجمه ای به زبان عربی وتواریخ روی نوشته های اسلامی بازتاب گسترده ای یافت و این جریان در تاریخ خلافت و ایران اسلامی با کار کرد های متفاوتی تداوم پیدا کرد . ابن مقفع با ترجمه آثار مهمی پایه گذار سنت اندرز نامه نویسی سیاسی در دوران اسلامی است (الهیاری ،۱۳۸۱ : ۱۳۱)
این آثار بستر مناسب برای بازتاب و انتقال فرهنگ سیاسی یا اندیشه ایرانشهری در دوران اسلامی فراهم ساخت.
ویژگی های مهم اندرز نامه های سیاسی :
اندرز نامه های سیاسی دارای برخی از ویژگی های مشترک روش شناختی و محتوایی هستند که عبارتند از:
- واقع گرایی : ویژگی های مهم جریان اندرز نامه نویسی رویکرد عملی به حوزه سیاست و نظریه پردازی مبتنی بر واقعیت های ساختار سیاسی و روابط و مناسبات سیاسی جامعه است به همین جهت سیاست نامه ها به نوعی بیان گر ساختار قدرت، شیوه های حکومت،سازمان اداری طبقات اجتماعی و آداب و رسوم روزگار خود می باشند. سید جواد طباطیایی در این باره می نویسد بخش بزرگی از اندیشه های سیاسی در سیاست نامه هایی آمده است که نویسندگان ان بی ان که اهل تفکر فلسفی باشند به تامل در روابط و مناسبات سیاسی جامعه پرداخته اند اغلب این نویسندگان اگر هم در خدمت سلطانی نبوده اند لاجرم با سیاست عمل داشته اند و از این حیث می توان گفت که انان بر خلاف فیلسوفان سیاسی کشور و تدوین ایدئو لوژی سیاسی ان نقش بسزا داشته اند . طباطبایی(طباطبایی،۱۳۷۴: ۱۰-۱۱) با تقسیم اندیشه سیاسی اسلامی قدیم به فلسفه سیاسی،سیاست نامه نویسی و شریعت نامه نویسی می گوید :فیلسوفان سیاسی اهل تفکرند در حالی که سیاست نامه نویسان در بهترین حالت به تامل در امر سیاسی می پردازد.
- تجربه گرایی: روشی که سیاست نامه نویسان در توصیه و پندهای خود به سلاطین و حکام و در باریان اتخاذ می کردند. روش تجربه گرایانه مبتنی بر واقعیات عینی و موجود یا بر گرفته از تجارب موفق پیشینیان می باشد. به تعبیر فرهنگ رجایی اندرز نامه نویسی سیاسی یکی از بسترهای تحلیل سیاست با روش مبتنی بر تجربه تاریخی است (رجائی ،۱۳۷۳ : ۷)
استفاده از شیوه های اقناعی و خطابی:در اندرزنامه ها کمتر از برهان وبیشتر از خطابه یا اقناع استفاده می شود حکایات تاریخی و حتی حکایت از زبان حیوانات یکی از روش های موثر و مورد علاقه اندرز نامه نویسان بوده است . در این باب می توان به اثر گران بهای کلیله ودمنه اشاره کرد که حاوی نکات سیاسی بسیاری است
- محافظه کاری: محور اصلی اندرز نامه های سیاسی تاکید بر حفظ قدرت فرمانروا است سیاست نامه نویس همه تلاش خود را صرف این امر میکند که این راه و رسم فرمانروایی پایه بیان دقیق.بهترین شیوه حفظ قدرت سیاسی را نشان دهد و در این راه تمامی شئون و ساخت های دیگرحیات اجتماعی را در خدمت قدرت سیاسی قرار دهد. اندرزنامه های سیاسی گرچه از «سیاست شرعی»سخنی نمی گفت ولی از سیاست مبتنی بر تدبیر و حزم و رعایت عدالت و توأمان بودن این و سیاست حمایت می کردند . خواجه نظام الملک در این باره می گوید بر پادشاه واجب است در کار دین پژوهش کردن و فرایض وسنت و فرمآنهای خدا ی تعالی به جا آوردن و کار بستن و علمای دین را حرمت داشتن کفاف ایشان را از بیت المال پدید آوردن .»(طوسی ،سیرالملوک ،۱۳۷۳ : ۵۴)
بنابراین در این گونه آثار علاوه بر ترسیم اصول حفظ قدرت ،با اسباب ضعف ان به خصوصیاتی که حاکم را به طریق سنت و عدالت و شریعت وا دارد نیز پرداخته اند .البته تاکید اندرز نامه ها بر زمآمدار ،منصوب مستقیم خداوند و مسئول مستقیم در برابر او آمیخته با امتیاز انحصاری قدرت زمآمدار بر تابعانش ،موجب رد مسئولیت در برابر شهروند شد . ودر از میان بردن آزادی مزدی موثر افتاد.
عدم اختصاص به گروهی خاص متفکران :نکته مهم در اندرز نامه نویسی این است که اختصاص به گروه خاصی از متفکران ندارد در حالی که شریعت نامه ها و فلسفه نامه ها اختصاصا به ترتیب توسط فقها و فلاسفه تحریر شده اند . اندرزنامه ها گاه توسط فقیه مثل «نصیحه الملوک»گاه توسط دولتمرد مثل «سیاست نامه»و گاه توسط ارباب فلسفه مثل «اخلاق جلالی»تحریر و ارائه گردیده اند
۲-۵-۱- انواع گوناگون اندرز نامه ها
اندرز نامه های سیاسی را که توسط دانشمندان اسلامی در قرون میانه وپس از ان نوشته شده اند می توان بر اساس جایگاه پدید آورندگان آنها به دو دسته تقسیم نمود . سیاست نامه نویسان معمولا دو گروه بر جسته هستند برخی از انان افرادی هستند که کار اصلی انان نویسندگی است که یا نویسنده آزاد هستند یا دبیران و منشیانی هستند که در خدمت حکومت ها قرار دارند . سعدی و عبدالله ابن مقفع از مهمترین اندرزنامه نویسانی هستند که در این گروه مندرجند . گروهی دیگر کسانی بودند که به طور مستقیم دارای مسئولیت سیاسی بوده و در بخشی از زندگی خود دارای قدرت سیاسی بوده اند . این گروه شامل وزرا و امرایی می شد که با هدف تاثیر گذاری بر رفتار سیاسی دارای تاملات و نظریات سیاسی بودند مانند خواجه نظام الملک طوسی (قادری ، ۱۳۸۷ :۱۳۱)
علاوه بر این تقسیم بندی می توان اندرز نامه ها را بر اساس محتوا نیز به سه دسته تقسیم نمود آثاری که مولفان ان برای رسیدن به اهداف خود اخلاق نویسی را در پیش گرفته اند مانند گلستان سعدی ، برخی نیز دستور نویسی را برای بیان مقصود خود مناسبتر دیده اند مانند سیاست نامه خواجه نظام الملک و برخی نیز از سیره نویسی برای دستیابی به مقصود خود بهره برده اند . مانند کارنامه اردشیر بابکان(حلبی، ۱۳۷۰ :۱۳-۱۴)
۲-۵-۲- اندرز نامه واندرزنامه نویسان
یکی از نخستین و مهمترین اندرزنامه نویسان عبدالله ابن مقفع بود که با نوشتن وترجمه آثاری در زمینه اندرز نامه نویسی سهم زیادی در این جریان فکری داراست . وی در «ادب الکبیر»و«ادب الصغیر»حکومت دنیوی و سیره وصفات زمآمداران را به بحث می گذارد . وی در ادب الکبیر نظر می دهد که پادشاهی بر پایه۱- دین ۲- قدرت طلبی ۳- آرزوی شخصی است . پادشاهی بر پایه دین مهمترین نوع پادشاهی است . پادشاهی بر پایه قدرت طلبی ممکن است بوجود آورنده ثبات باشد اما محتمل است با مخالفت روبه رو شود
و پادشاهی بر پایه آرزوی شخصی زود گذر است از نظر او هدف حاکمیت دو جنبه دارد: دستیابی به ثبات و باری به شان و شکوه زمآمدار . او به رفاه مردم توجه اندکی نشان می دهد . وبر خلاف اندرز نامه های بعدی در نظریه او عدالت فقط نقش ثانوی و فرعی ایفا می کند . «در ادب الصغیر » بر نیاز به دقت در انتصاب مقامات و نیاز به حمایت از انان توسط زمآمدار اصرار می ورزند.
کتاب قابوسنامه اثر ارزشمند و ماندگار عنصر المعالی کیکاوس بن اسکندربن قابوس از نویسندگان مشهور سده پنجم هجری نیز اندرز نامه ای آموزنده است که نصایح اخلاقی ،اجتماعی سیاسی را دربر دارد و مبتنی بر نمونه های رایج اندرز نامه نویسی در تاریخ ادبیات ایران است ابواب مهمی از قابوسنامه که به نهادهایی چون پادشاهی ،وزارت،دیوان،سپاه و در بار و ندیمان پادشاه در ساختار سیاسی حکومت های ایران می پردازد. بخش هایی قابل تامل وبررسی هستند که به خوبی پیروی از منطق سیاسی وگرته برداری از فرهنگ سیاسی ایران باستان و اندرز نامه نویسی پیش از اسلام را نشان می دهد و جایگاه عنصر المعالی را در این جریان مهم، در تاریخ اندیشه سیاسی در ایران دوران اسلامی روشن می سازد .
فردوسی نیز با آفرینش اثر بزرگی چون شاهنامه ،جایگاه مهمی در این جریان دارد و پس از وی شخصیت های در خشان دیگری چون مسکویه رازی (۴۲۱-۵۳۲۰ ) نظام الملک طوسی (۸۴۵-۵۴۰۸) و غزالی روز یافتند. کتاب(سیاستنامه یا سیر الملوک) خواجه نظام الملک و «نصیحه الملوک»غزالی از مشهور ترین و شاخص ترین اندرز نامه های سیاسی می باشند.
۲-۵-۳- جایگاه اخلاق در اندرزنامه نویسی و آثار تعلیمی(قابوس نامه و سیاست نامه)
اندرز نامه های سیاسی یکی آثاری است که در زمینه سیاست و تامل سیاسی در ایران و اسلام با هدف توصیه رفتار مناسب در زندگی سیاسی و تاثیر گذاری بر رفتار سیاسی صاحبان قدرت به رشته تحریر در آمده است . در این گونه آثار هم شیوه های حفظ اقتدار و مشروعیت قدرت سیاسی ارائه می شود و هم انچه به تضعیف یا ازبین رفتن قدرت منجر می شود تحت عنوان افات قدرت سیاسی به حاکم یاد اوری می شود
تا قدرت او هرچه بیشتر نزد مردم توجیه پذیر شود . بنابراین محور مباحث اندرز نامه نویسان سیاسی قدرت حاکم و حفظ ان است . آنها تفاسیر و توجیهات خود را مبتنی بر اصولی چون توأمان بودن دین و سیاست ، عدالت، اخلاق و دین، تجربیات پیشینیان و پند و حکمت قرار می دادند (یوسفی راد ،مرتضی ، متدولوژی سیاست نامه نویسی ص ۳۳) . از این آثار گاه به اندرز نامه های سیاسی و گاه با نام سیاست نامه یاد می شود . برخی شرق شناسان نیز عنوان آئینه شهریاری ، برای ینگونه آثار ترجیح داده اند . وجه نامگذاری به سراتی یا سلوکی برای اینست که تصریحا یا تلویحا از حاکمان خواسته شده است که در ان کتاب چون آئینه بنگرند او رفتار و گفتار و کردار مندرج در آنها را به کار برند و در سلوک سیاسی موجود در ان را راهنما قرار دهند. به این ترتیب اندرزنامه های سیاسی نوع خاصی از اندرزنامه است که به دلیل ارائه پند و اندرز های سیاسی با اندرز نامه های صرفا اخلاقی و دینی متمایز می شود. علاوه بر این اندرز نامه های سیاسی با فلسفه سیاسی و فقه سیاسی نیز متفاوت می باشند. برخی از شرق شناسان اندیشه سیاسی مسلمانان را در یک تقسیم بندی زمانه به دیدگاه؛ فلاسفه و نظریه ادبی یا فلسفه سیاسی ، شریعت نامه نویسی (فقه سیاسی) و رساله های آیینه شاهی (اندرزنامه نویسی) تقسیم نموده اند، در حالیکه برخی دیگر از صاحبنظران از اندرز نامه بعنوان شاخه دانش سیاسی نفی استقلال می کند و پژوهش خود را بر دو شاخه فلسفه سیاسی (یوسفی راد ،سال ۱۳۸۴:ص ۱۲)و فقه سیاسی مبتنی می سازند. و صورت تفاوت اصلی اندرز نامه های سیاسی با همان سیاست نامه ها با فلسفه سیاسی و فقه سیاسی در سیاست که همان فلسفه سیاسی دغدغه ارائه نظم سیاسی مطلوب و ارمانی در ان دیده نمی شود.همانند فقه سیاسی دعوای اصلی و اولیه ان طرح و بررسی نظریه های فقهی نیست. هرچند بسیاری از سیاست نامه نویسان نمی توانند بدون گرایشات کلامی و فقهی به ارائه توصیه های سیاسی به حاکمان زمان خود بپردازند. هدف اندرزنامه ها ارائه چگونگی رفتار مناسب و “به جنگ اوردن ” و “نگاه داشتن” قدرت است. اندرز نامه های سیاسی به چگونگی کارکرد نظام سیاسی و تاثیر عوامل موجود در تولید و توزیع قدرت سیاسی می پردازند و اینکه بهترین روش حفظ و نگاه داشت قدرت کدام است . به همین دلیل در مقابل فلسفه های سیاسی که رهیافتی ارمانی دارند شریعت نامه ها که رهیافتی قانونی بر آنها حاکم است اندرز نامه ها بارهیافت قدرت به توصیه هایی برای کسب و حفظ قدرت می پردازند .(رجایی ، سال ۷۳:ص ۱۷ تا ۲۸)
فصل سوم:
روش تحقیق
۳-۱- ابزارسنجش وگرداوری اطلاعات دراین پایان نامه
این پژوهش یک تحقیق نظری وکتابخانه ای به شمارمی اید.بنابراین ابتدابه یادداشت برداری مطالبی می پردازیم که در زمینه ی تطبیق مضامین اخلاقی قصه و داستان صورت گرفته است ،سپس یادداشت برداری را از خود کتاب (قابوسنامه و سیاستنامه )و سایر آثار در زمینه آداب و رسوم تاریخ بیهقی ،تاریخ بلعمی،سیرالملوک،کشف المحجوب و غیره شروع کردم و در نهایت با مراجعه به تحقیقات وتحلیل گران مضامین اخلاقی و مقاله های پژوهشی به تجزیه و تحلیل شخصیت های موجود در سیاستنامه و قابوسنامه خواهیم پرداخت.
۳-۲- تعریف روش تحقیق:
براساس ماهیت و روش ،تحقیقات علمی را میتوان به پنج گروه تقسیم کرد که عبارتند از: تحقیقات تاریخی ،توصیفی،همبستگی،تجربی وعلمی.
روش تحقیق در این پایان نامه گرداوری اطلاعات برای این تحقیق ، روش کتابخانه ای است .
۳-۳- طرح نظری مسئله تحقیق :
منظور از طرح نظری مسئله تحقیق همان نگرش یا چشم انداز نظری است که تصمیم گرفته می شود برای بررسی مسئله ای که در پرسش اغازی طرح شده پذیرفته شود و راه نگاه ما به دنیا را نشان می دهد.
معیار انتخاب ما برای چارچوب نظری ممکن است :
۱- دل بخواهی باشد .
۲- برمبنای موفق ترین چارچوب های قبلی مسئله تحقیق را انتخاب کنیم .
۳- پیشرفت علم می گوید که کدام تئوری را انتخاب کنیم .
۴- اماده سازی یک طرح نظری کاری است تدریجی که معمولأ که در سه مرحته صورت میگیرد:
مرحله اول :مرور نکات اصلی متون خوانده شده و مصاحبه ها
مرحله دوم :انتخاب یک چارچوب نظری
مرحله سوم : آشکار سازی چارچوب نظری انتخاب شده
در مرحله اول ،پس از تامل در متون خوانده شده و مصاحبه ها جنبه های گوناگون مسئله ای که درپرسش آغازی مطرح شده و نیز روابطی که میان آنها بر قرار است مشخص می گردد .اما این جنبه های گوناگون یک مسئله غالبا در حیطه یا شمول دیدگاه ها و یا جهت گیری های نظری بسیار متفاوت است و فهرستی از دیدگاه ها ی گوناگون تهیه می شود که هر یک بر زیر ساخت نظری (تئوری ) مربوط به خود و ساز وکار خود بنا شده اند و گاهی برای فهم این ساز وکار ها و چار چوب نظری هایی که محققان گذشته به کار بردند بهتر می آید که به اصل نظریه ها مراجعه کرد .
در مرحله دوم کار محقق عبارت است از انتخاب یک چارچوب نظری که از دو حال خارج نیست. یا باید از میان دید گاه های موجود یکی را که از همه مناسب تر است برگزیند یا باید دید گاهی متفاوت از آنهایی که از پیش وجود داشته اند ،ساخت . که این انتخاب به تدریج و با مقابله و مقایسه دید گاه ها، تمیز واگرایها وهمگرایی هایشان وتحلیل منطقی پیآمد هایشان به عمل می آید .
در این مرحله انتخاب یک چارچوب نظری دو کار کرد ویژه دارد :
اجازه می دهد پرسش آغازی را از نو فرمول بندی یا به صورت دقیق تر بیان کرد.