فصل سوم
روش پژوهش
مقدمه
پایه هر علمی، روش شناخت آن است و اعتبار و ارزش قوانین هر علمی به روش شناختی مبتنی است که در آن علم به کار می‌رود.
غالب مطالعات تحقیقی یک روش یا استراتژی را نشان می‌دهند که به سادگی قابل تشخیص است و شامل رویه‌های مشترک خاصی مانند بیان مسأله، جمع‌ آوری اطلاعات و نتیجه‌گیری می‌باشد. جزئیات این رویه‌های خاص تا حدود زیادی با روش تحقیق تعیین می‌شوند. هر یک از این روش‌ها برای پاسخگویی به یک نوع مسأله متفاوت هستند. دانستن روش های گوناگون و رویه‌های ذیربط برای محقق و استفاده‌ کنندگان تحقیق اهمیت دارد (خاکی، ۱۳۸۲، ص ۲۰۸).

دستیابی به هدف‌های تحقیق میسر نخواهد بود مگر زمانی که جستجوی شناخت با روش‌شناسیِ^[۴۰۵] درست صورت پذیرد. روش‌شناسی به مجموعه‌ای به هم پیوسته از قواعد، اصول، و شیوه‌های معمول در یک رشته از دانش اطلاق می‌شود(همان منبع،ص۱۹۳).
در فصل سوم که روش (متدولوژی) اجرای پژوهش نامیده می‌شود، باید جریان چگونگی انجام تحقیق تشریح شود. روش باید طوری تشریح شود که حاوی کلیه جزئیات کار باشد تا اگر فردی مایل باشد تحقیق را مجدداً به مورد اجرا گذارد، به خوبی موفق شود. برای سهولت می‌توان روش مورد استفاده در پژوهش را به بخشهای کوچکتری تقسیم کرد، مثل چگونگی نمونه‌گیری و گزینش آزمودنیها، شیوه جمع‌ آوری اطلاعات، وسایل مورد استفاده در پژوهش. روش تحقیق در واقع دستورالعمل اجرای تحقیق می‌باشد (داعی، ۱۳۶۶، ص ۶۴ ).از این رهگذر در فصل جاری به تشریح مسائلی چون روش انجام تحقیق، تعریف جامعه آماری تحقیق، نحوه تعیین گروه نمونه آماری، نحوه تهیه ابزار اندازه‌گیری پژوهش و شواهد مربوط به روایی و اعتبار ابزار طرح پژوهش و روش های آماری تجزیه و تحلیل داده‌ها پرداخته می‌شود.
روش انجام تحقیق
با توجه به اینکه تحقیق حاضر در صدد شناسایی عوامل آسیب زا در برنامه آموزش مهارتهای زندگی دوره متوسطه نظری و اولویت بندی اهمیت عناصر تشکیل دهنده این برنامه از منظر متخصصان تعلیم و تربیت، معلمان و دانش‌آموزان شهر تهران و ارائه راهکارهایی برای بهبود وضعیت آن می‌باشد، روش تحقیق از نوع توصیفی^[۴۰۶]- پیمایشی^[۴۰۷] (زمینه‌یابی) می‌باشد. تحقیق توصیفی (غیرآزمایشی) شامل مجموعه روش‌هایی است که هدف آن‌ها توصیف کردن شرایط یا پدیده‌های مورد بررسی است. (سرمد؛ بازرگان و حجازی، ۱۳۸۵، ص ۸۱).
این نوع تحقیق در حقیقت آنچه را که هست توصیف می‌کند و شامل توصیف، ثبت، و تجزیه و تحلیل شرایط موجود است. این کار مستلزم گونه‌ای از مقایسه یا مقابله است و در آن کوشش می‌شود تا روابط میان متغیرهای دستکاری نشده کشف شود (بست، ۱۳۸۱، ص ۴۴). یک نمونه متعارف تحقیق توصیفی شامل ارزیابی نگرش‌ها یا عقاید نسبت به افراد، سازمان‌ها، رویدادها یا رویه‌ها می‌گردد (خاکی، ۱۳۸۲، ص ۲۱۰).
زمینه‌یابی ترجمه واژۀ survey است. این واژه از دو قسمت تشکیل شده است. Sue که از کلمه لاتین super گرفته شده است و به معنای روی، بر فراز، آن طرف، دورتر و برتر است. قسمت دوم Vey است که از لاتین Videre به معنای نگاه و جستجو کردن گرفته شده است. بنابراین survey یعنی نگاه یا جستجو کردن دورتر و فراتر (دلاور، ۱۳۸۴، ص ۱۴۱).
روش تحقیق پیمایشی نوعی از تحقیق توصیفی است که از طریق نظرخواهی به جمع‌ آوری اطلاعات در خصوص کشف روابط بین متغیرها و بررسی واقعیت‌های موجود می‌پردازد. به طور کلی این تحقیق سه هدف را دنبال می‌کند.
توصیف^[۴۰۸]:
توصیف چگونگی توزیع نمونه و تعمیم آن به کل جامعه، توصیف اجزاء یا متغیرهای نمونه و مقایسه آنها باهم
تبیین^[۴۰۹]:
تفسیر اعمال با بهره گرفتن از کلمات، به شکلی که طرف مقابل آن را درک کند و بپذیرد. تبیین علمی عبارتست از برقراری رابطه‌ای درونی بین متغیرهای مختلف از طریق استدلال قیاسی و آزمون نتایج نظریه‌ها.
کشف^[۴۱۰]:
استفاده ازروش‌های زمینه‌یابی به عنوان یک تدبیر پژوهشی دربررسی یک موضوع خاص(دلاور، ۱۳۸۴، ص۱۴۲).
با توجه به اینکه در پژوهش حاضر محقق در پی آن نیست که به شیوه تحقیقات تجربی به دستکاری عوامل و متغیرها بپردازد، یا برای وقوع رویدادها شرایطی را ایجاد کند و یا روابط علت و معلولی متغیرها را تعیین کند، بنابراین مناسبترین روش انجام این تحقیق با توجه به موضوع و هدف آن، روش توصیفی- پیمایشی می‌باشد. توصیفی از این جهت که در صدد بررسی واقعیت‌های موجود و پاسخگویی به سؤالات مربوط به وضعیت فعلی و مطالعه شرایط موجود در رابطه با نیازهای آموزشی است، و پیمایشی از این جهت که در صدد بدست آوردن اطلاعات از طریق نظرخواهی در خصوص نگرش متخصصان تعلیم و تربیت، معلمان، و دانش‌آموزان شاخه نظری دبیرستان‌های عادی- دولتی شهر تهران در مورد آسیب‌های موجود در برنامه درسی مهارتهای زندگی و اولویت بندی اهمیت عناصر تشکیل دهنده این برنامه است.
جامعه آماری تحقیق^[۴۱۱]
جامعه آماری عبارت است از مجموعه‌ای از افراد یا واحدها که دارای حداقل یک صفت مشترک باشند (سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۸۵، ص ۱۷۷).
جامعه یا گروه کلی به مجموعه‌ای از عناصر گفته می‌شود که دارای یک یا چند ویژگی مشترک باشند. عنصر، به شیء یا فردی اطلاق می شود که عمل اندازه‌گیری در مورد آن انجام می‌شود. در حقیقت جامعه شامل همۀ عناصری است که موضوع یک پژوهش معین در آن مصداق پیدا می‌کند و محقق مایل است درباره آن استنباط کرده و یافته‌های پژوهش را به آن تعمیم دهد و لازمه نمونه‌گیری دقیق تعریف روشن جامعه موردنظر است (خورشیدی و قریشی، ۱۳۸۱، صص ۱۳۳-۱۳۲).
در پژوهش حاضر سعی بر آن بوده است که از دیدگاه های گروه های دخیل در تصمیم‌گیری‌های آموزشی استفاده شود تا نتایج معتبرتری بدست آید. بدین منظور جامعه آماری پژوهش حاضر به صورت زیر تعیین شده است.
متخصصان تعلیم و تربیت:
الف) اساتید و صاحبنظران (اعم از زن و مرد) در زمینه برنامه‌ریزی درسی و آموزش مهارتهای زندگی
ب) مؤلفان و تهیه کنندگان کتاب مهارتهای زندگی دوره متوسطه در دفتر برنامه‌ریزی امور فرهنگی و مشاورۀ
معاونت آموزش و پرورش نظری و مهارتی وزارت آموزش و پرورش.
معلمان(اعم از زن و مرد) آموزش متوسطه نظری شهرتهران که به امر تدریس برنامه آموزش مهارتهای زندگی پرداخته‌اند.
دانش‌آموزان دختر و پسر شاخه نظری دبیرستان‌های عادی- دولتی روزانه شهر تهران که واحد درسی مهارتهای زندگی را انتخاب کرده‌اند.
نمونه آماری تحقیق (تعداد و روش نمونه‌گیری)
نمونه عبارت است از مجموعه‌ای از نشانه‌ها که از یک قسمت، یک گروه یا جامعه‌ای بزرگتر انتخاب و بطوری که این مجموعه معرف کیفیات و ویژگیهای آن قسمت، گروه یا جامعه بزرگتر باشد (نادری و سیف نراقی، ۱۳۸۳، ص ۱۶۳).
گردآوری داده‌های مورد نیاز در پژوهش‌های غیرآزمایشی (توصیفی) که با روش پیمایشی و همبستگی انجام می‌شود به دو طریق امکان‌پذیر است:
الف) شمارش کامل افراد جامعه مورد مطالعه
ب) نمونه‌گیری و انتخاب نمونه معرف از جامعه
به طور کلی، از نظر تحلیل آماری، حتی اگر داده‌ها از طریق شمارش کامل گردآوری شده باشند، می‌توان افراد مورد مشاهده را به عنوان نمونه‌ای از جامعه منظور کرد. این حالت در مواردی رخ می‌دهد که تعداد افراد جامعۀ مورد مطالعه چندان زیاد نبوده و نمونه‌گیری ضرورت نداشته باشد (کیش^[۴۱۲]، ۱۹۶۷، ص ۱۷، به نقل از سرمد، بازرگان و حجازی، ۱۳۸۵ ، ص ۱۷۹).
در پژوهش حاضر با توجه به اینکه امکان مطالعه همه نمونه‌ها با در نظر گرفتن محدودیتهای تحقیق میسر نمی‌باشد محقق سعی نموده است که از جامعه آماری موردنظر تحقیق نمونه کاملاً معرف کیفیات و ویژگی‌های جامعه انتخاب نماید. تعداد و روش نمونه‌گیری در این تحقیق بدین صورت است:
نمونه‌گیری در سطح جامعه متخصصان تعلیم و تربیت به صورت تصادفی ساده انجام شد. بدین صورت که براساس جدول کرجسی و مورگان از مجموع ۲۰ صاحبنظر در زمینه‌های برنامه‌ریزی درسی و آموزش مهارتهای زندگی، ۱۹ نفر به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند. افراد انتخاب شده در این سطح کسانی هستند که در زمینه آموزش مهارتهای زندگی سابقه فعالیت به صورت تألیف و ترجمه دارند و یا اساتید گروه تعلیم و تربیت که در حوزه برنامه درسی مهارتهای زندگی صاحبنظر می‌باشند را دربر می‌گیرد.
نمونه‌گیری در سطح جامعه معلمان شاخه نظری دبیرستان‌های دولتی شهر تهران که به امر تدریس برنامه آموزش مهارتهای زندگی پرداخته‌اند به صورت نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای انجام شده است. از مجموع ۳۳۰ معلم زن و مرد آموزش مهارتهای زندگی دورۀ متوسطه در کل مناطق ۱۹ گانه شهر تهران، ۵ منطقه به عنوان واحد نمونه انتخاب گردید. سپس از مجموع ۷۵ معلم زن و مرد آموزش مهارتهای زندگی دوره متوسطه در ۵ منطقه نمونه‌گیری شده، با بهره گرفتن از جدول کرجسی و مورگان ۶۴ نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند.
نمونه‌گیری در سطح جامعه دانش‌آموزان دختر و پسر شاخه نظری دبیرستان‌های دولتی شهر تهران که درس مهارتهای زندگی را انتخاب کرده‌اند نیز به صورت نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای انجام شده است. از مجموع *۵۴۴۷۴ دانش‌آموز دختر و پسر شاخه نظری دبیرستان‌های عادی دولتی مناطق نوزده‌گانه شهر تهران که درس مهارتهای زندگی را انتخاب کرده‌اند ۲۰۱۱۳ دانش‌آموز از ۵ منطقه نمونه‌گیری شده به عنوان جامعه مادر انتخاب شدند، سپس با بهره گرفتن از جدول کرجسی و مورگان ۳۷۸ نفر به عنوان نمونه انتخاب شدند. آمار بدست آمده متلعق به سال تحصیلی ۸۶-۸۵ می‌باشد.
در تحقیق حاضر با توجه به پراکندگی توزیع جغرافیایی و وسعت جامعه دانش‌آموزان و معلمان شاخه نظری دبیرستان‌های دولتی در سطح مناطق ۱۹ گانه شهر تهران که مشغول تحصیل و تدریس مهارتهای زندگی هستند و با توجه به اینکه امکان تهیه لیست از اعضای جامعه فوق وجود نداشت و با تکیه بر مزایای روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای، این روش مناسبترین شیوه نمونه‌گیری تشخیص داده شد. به منظور تعیین حجم نمونه تحقیق با بهره گرفتن از روش نمونه‌گیری خوشه‌ای چندمرحله‌ای در گروه دانش آموزان مراحل زیر اعمال شده است:
الف) مرحله اول:
از بین مناطق ۱۹ گانه شهر تهران که دبیرستانهای دولتی عادی دارند ۵ منطقه به صورت تصادفی انتخاب شد. از مناطق شمال تهران (منطقه ۳)، از مناطق غرب تهران (منطقه ۵)، از مناطق شرق تهران (منطقه ۸)، از مناطق مرکزی تهران (منطقه ۶) و از مناطق جنوب تهران (منطقه ۱۶) به قید قرعه به عنوان واحد نمونه‌گیری انتخاب شدند.
ب) مرحله دوم:
با توجه به اینکه بررسی اطلاعات و آمار موجود دبیرستانهای مناطق ۱۹ گانه شهر تهران در سال تحصیلی ۸۶-۱۳۸۵ در واحد مدیریت آموزش متوسطه نظری و واحد طرح و برنامه سازمان آموزش و پرورش شهر تهران نشان داد که در همۀ مناطق شهر تهران حداقل یک دبیرستان دولتی دخترانه و پسرانه وجود دارد که در آنها آموزش مهارتهای زندگی به عنوان یک واحد درسی به دانش‌آموزان ارائه شده است. نمونه‌گیری در سطح دبیرستان‌های دولتی بر مبنای حداقل مدارس موجود در هر منطقه که در آنها برنامه آموزش مهارتهای زندگی ارائه شده است قرار داده شد. در مجموع با احتساب ۵ منطقه آموزشی و در هر منطقه ۲ مدرسه (دخترانه و پسرانه) ۱۰ مدرسه به عنوان واحد نمونه‌گیری انتخاب شد. در این مورد با توجه به حجم اندک معلمان آموزش مهارتهای زندگی در هر منطقه نسبت به دانش‌آموزان آن منطقه، بیشتر معلمان مدارسی که این واحد را ارائه کرده بودند به عنوان نمونه تحقیق انتخاب شدند.
ج) مرحله سوم:
با توجه به اینکه جامعه مورد مطالعه، دانش‌آموزان شاخه نظری دبیرستان‌های عادی- دولتی شهر تهران که واحد مهارتهای زندگی را انتخاب کرده‌اند می‌باشد، نمونه‌گیری در سطح کلاس به صورت انتخاب ۲ کلاس در هر مدرسه و ۲۰ کلاس در کل ۵ منطقه انتخاب شده در تهران می‌باشد. در جدول ذیل مشخصات نمونه‌گیری در سطح منطقه و مدرسه، به تفکیک جنسیت در جامعه دانش‌آموزان نشان داده شده است.
جدول ۳-۱: نمونه‌گیری گروه دانش‌آموزان شاخه نظری دبیرستان‌های عادی- دولتی
شهر تهران که درس مهارتهای زندگی را انتخاب کرده‌اند.