ب) سیر بحث فیض در بین فیلسوفان مسلمان
کندی
کندی معمولاً به عنوان اولین فیلسوف مسلمان به حساب می‌آید. وی موفق شد با بهره گرفتن از منابع محدود و پیچیده‌ای که در دسترس قرار داشته است فلسفه و علم یونان را بررسی نموده بدین طریق مبانی فلسفه‌ اسلامی را تأسیس نماید، چیزی که بعدها تا اندازه‌ای توسط فارابی ادامه و گسترش پیدا کرد. جایگاه فلسفی خود کندی نشان دهنده‌ی آراء و نظریاتی است که او در فلسفه‌ یونانی، و بالاتر از همه، در منابع نوافلاطونیان یافته بود. رساله‌ی مشهور «درباره‌ی تعریف و توصیف اشیا»^[۲۴] او را می‌توان به طور کلی پایه و اساس عقاید خود او دانست. او در این رساله تعاریف را همراه با توضیحات مختصر فلسفه‌ یونان که در دفاع از آن‌ها بود از زبان و ادبیات یونان برگرفته بود. این تعاریف در رساله‌ی کندی به گونه‌ای تنظیم شده است که جهان مافوق را از جهان مادی متمایز می‌سازد. جهان برتر واجد تعاریفی هم‌چون عقل، طبیعت و نفس است و بعد از تعاریف مربوط به جهان مادون هم‌چون جرم، ابداع، هیولی، صورت و غیره آورده شده‌اند. بدین‌ترتیب اندیشه ی جهانی برین شامل موجودات نامخلوق روحانی و نیز عالمی اسفل شامل موجودات مخلوق جسمانی در آراء کندی قابل مشاهده است. نفس موجودی نامخلوق و روحانی است درحالی‌که ماده از زمان و مکان محدود، مخلوق و جسمانی‌اند. از نظر این متفکر مسلمان، معنای خلق (ابداع)، همان خلق از کتم عدم در زمان است. هر دو جهان، چه جهان برتر و چه جهان مادون، نیز سرانجام به یک منتهی که همان علت کلی همه‌ی اشیاء است ختم می‌گردند. از این مبدأ قصوی که ذات الوهیت است همه‌ی موجودات مرتبه به مرتبه صدور می‌یابند. بدین ترتیب کندی در رساله‌ی خود «درباره‌ی تعریف و توصیف اشیاء» عالم را از طریق نظریه‌ی فیض تفسیر نموده است، نظامی که بعدها مورد قبول فارابی قرار گرفت و توسعه یافت.(نصر، لیمن، ۱۳۸۳، ج۱، ص۲۷۹-۲۸۳) البته نکته‌ی اساسی در رساله‌ی مزبور این است که وی به صراحت معنای فاعلیت وجودی را تحت عنوان «ابداع» از مفاهیمی مانند تحریک و تألیف جدا کرده است.^[۲۵] حتی وی در جایی دیگر به صراحت از کلمه‌ی فیض برای رساندن وجودبخشی و اعطای هویت (تهوی) استفاده می‌کند: «فاذن فیض الوحده عن الواحد الحق الاول هو تهوی کل […] فهو المبدع جمیع المتهویات.» (به نقل از رحیمیان، ۱۳۸۳، ص۹۵)

کندی در رساله‌ی دیگر خود^[۲۶] فاعل را به فاعل حقیقی و فاعل مجازی تقسیم کرده است. فاعل حقیقی، فاعلی است که فعلش ایجاد اشیاء است، پس از آن که نبوده‌اند، و بدون تأثیرپذیری فاعل از فعلش. این فعل «ابداع» نام دارد و منحصر به فاعلیت خدای واحد است. اما فاعل مجازی فاعلی است که خود، مخلوق و مبدع است و فعلش عبارت است از: تأثیر در غیر که این شأن مخلوقات است که خود، منفعل‌اند و در یکدیگر تفاعل و تأثیر دارند. و به دلیل این که تأثیر موجودات، علی رغم قرب یا بعدشان نسبت به مبدأ همگی مستند به فاعل اول است، پس آن فاعل خود فاعل کل بوده و فعل ماسوای او مجازی است.
این کلام کندی بعدها در نزد ابن‌سینا و پیروانش به مرزبندی دقیق و تفکیک احکام این نوع فاعل، یعنی فاعل الهی و فاعل طبیعی منجر شد که در بخش مربوط به ابن‌سینا به طور مفصل از آن بحث خواهیم کرد.
نکته‌ی دیگر این‌که، وی بر عقل به عنوان اقنومی مستقل در کنار معانی دیگر عقل انسانی تأکید دارد. وجه اهمیت این موضوع، قول به عقل به عنوان عالمی جدا و اقنومی مؤثر بر عوالم مادون و نیز مؤثر در خروج عقول بالقوه به سوی فعلیت است. کندی در بیان وجه صدور کثرت از وحدت ضمن تأکید بر آن که واحد حقیقتی است ازلی و به هیچ وجه تکثر نمی‌پذیرد، ماسوای واحد، حتی عقل را نیز کثیر و متکثر دانسته و می‌گوید: به گمان ما عقل، نخستین متکثر است که این امر خود می‌تواند بنای طرح عقل به عنوان نخستین صادر در نزد فارابی و ابن‌سینا باشد. (همان، ص۹۵-۹۶)
البته باید به این مسئله‌ توجه داشت که وجه نظر عمده‌ی کندی در طرح مسئله‌ی فیض اشاره به مسئله‌ی خلقت است که از نظرگاه دینی به عنوان هستی بخش و اعطای وجود مطرح است، بدین جهت است که وی طریق ارسطو را در اثبات خدا و تلقی او از خداوند به عنوان محرک لایتحرک یا عقل عاقل، به جای خالق عالم از عدم، یعنی خالقی که نه تنها حرکت بلکه وجود عالم مدیون اوست، را ناکافی دانسته و آن ر ابا تصویری که خود از متن و بطن قرآن کریم در زمینه‌ی رابطه‌ی خدا و عالم به دست آورده ناسازگار می‌داند. (همان)
اخوان الصفا
اخوان الصفا به عنوان جمعیتی که در صدد تدوین دانش‌نامه‌های علمی برای آشنا ساختن مردمان با رشته های علمی مختلف و تلاش در ارائه تفسیر عقلی، علمی، باطنی و درونی از دین و شریعت برآمدند، بی شک، نقشی مؤثر در تاریخ فلسفه‌ اسلامی داشتند. از آن میان برجسته ساختن نظریه‌ی فیض و استفاده از آن در مسیر توضیح مباحث آفرینش در اندیشه‌ی اسلامی از جمله اقدامات ایشان بوده است.
از مطالعه‌ی مختصر رسائل اخوان الصفا روشن می‌شود که آن‌ها خلقت عالم یا پیدایش کثرت از وحدت را به جاری شدن اعداد از واحد تشبیه کرده‌اند، زیرا به وسیله‌ی اعداد می‌توان کثرت را به وحدت پیوست و هماهنگی جهان را نمودار ساخت. علم عدد در نظر اخوان طریق وصال به علم توحید و حکمت و ماوراءالطبیعه و اصل موجودات و ریشه‌ی بقیه‌ی علوم است که آن را اکسیر اول و کیمیای اعظم می‌نامند و عدد اولین فیض عقل بر نفس و «زبان توحید و تنزیه» می‌شمارند. پس جای تعجب نیست اگر اخوان نسبت مبدء را به عالم با نسبت عدد واحد به سایر اعداد تشبیه و مقایسه کرده اند. (نصر، ۱۳۷۷، ص۷۸-۷۹)
البته اخوان بر نظریه‌ی فیثاغوری خود نظریه‌ی افلاطونی و فلوطینی را نیز افزوده‌اند، هم‌چنان‌که انوار از طبیعت خورشید منبعث است، هم‌چنین موجودات به صورت فیض و اشراق از ذات باری تعالی منبعث می‌شود. اما کیفیت صدور کثرت از وحدت را بدون آن‌که تغییری در واحد پدید آید، اخوان به روش فیثاغوری تفسیر کرده‌اند و می‌گویند هرگاه از عدد یک، اعداد دیگر مرکب شوند تجزیه در آن رخ ندهد. هم‌چنین خدا بعد از اختراع اشیاء، هم‌چنان واحد باقی می‌ماند و چنان که واحد اصل عدد و منشأ و اول و آخر است، هم‌چنین خدا علت اشیاء و خالق آن‌ها و اول و آخر آن‌هاست. و چنان‌که قیام و دوام اعداد به واحد است هم‌چنین مخلوقات را دوامی جز به عنایت خالق نیست. (فاخوری، جرّ، ۱۳۸۶، ص۲۲۲)
اخوان در رسائل خود به ترتیب صدور عالم اشاره کرده و در این زمینه می‌نویسند:
اولین شیئی را که باری جل ثناءوه از نور وحدانیت خود آفرید جوهری بسیط بود که عقل فعال نیز نام دارد به همان صورت که عدد دو از تکرار واحد به وجود می‌آید. سپس نفس کلی فلکی را از عقل به وجود آورد و هم‌چنان که عدد سه از افزودن واحد به دو به دست می‌آید. و بعد هیولای اولی از حرکت نفس پدید آمد چنان که عدد چهار از افزودن واحد به سه حاصل می‌شود. بعد از این سایر خلایق از هیولی به وجود آمد و به وسیله‌ی عقل و نفس ترتیب یافت. چنان‌که اعداد دیگر از افزودن چهار به اعداد پیشین خود حاصل می‌شود. (به نقل از نصر، ۱۳۷۷، ص۷۹)
همان‌طورکه ملاحظه می‌کنیم، با پذیرش مفهوم فیض، سایر ارکان نظام فلوطین به ترتیب صدور عقل و نفس ـ به عنوان اموری مستقل از آدمی ـ از باری‌تعالی نیز پذیرفته شده است، اما اخوان در این‌جا عنصری را که از کندی وام گرفته، وارد نظام مذکور می‌کنند. نام آن عقل فعال است که آن را همان عقل اول به حساب آوردند که البته والاترین مرتبه از آن عقل می‌باشد و آن‌را به عدد دو که نزدیک‌ترین عدد نسبت به واحد (یک) است، تشبیه کرده‌اند. نکته‌ی مهمی که در این‌جا باید بدان توجه نمود این است که اخوان میان خلق و ابداع فرق می‌نهند. از نظر آنان خلق عبارت است از ایجاد شیء از چیزی دیگر چنان که خدای تعالی گوید: «خلقکم من تراب»، اما ابداع «ایجاد شیء است از لاشیء». (فاخوری، جرّ، همان)
اخوان معتقد به حدوث عالم و منکر قدم آن هستند و دهریون یعنی کسانی را که عالم را قدیم می‌دانستند به شدت سرزنش می‌کنند. آنان بر این عقیده‌اند که نسبت خداوند به جهان از قبیل نسبت بنا به خانه یا نسبت مؤلف به کتاب نیست، بلکه نسبت عالم به خداوند هم‌چون نسبت کلام به متکلم، و نسبت نور به چراغ یا خورشید، و نسبت حرارت به کوره، و نسبت عدد به واحد است. کلام و نور و حرارت و عدد هر یک از مبدء خود که چراغ و آتش و واحد باشد فیض یافته است و بدون مبدء بقاء هستی ندارد. عالم نیز نسبت به حق تعالی دارای چنین وضعی است هستی و بقای آن هر دو به او پیوسته است. (نصر، ۱۳۷۷، ص۹۱-۹۲)
اخوان هم‌چنین مانند صوفیان اصطلاح عشق را برای مجسم ساختن قوه‌ی جاذبه‌ای که بین خالق و جهان موجودات به کار برده و خداوند را اولین معشوق و تنها مراد عالم خلقت می‌شمارند و نیروی معشوق و عشق را علت اصل پیدایش موجودات می‌دانند. همین نیروی اشتیاق به وصال خداوند است که باعث می‌شود از نفس کلی فلک محیط به وجود آید و فلک به نوبه‌ی خود با گردشی که دارد فلک مادون را به وجود آورد و به این نحو بقیه‌ی افلاک تا فلک مستمر پا به عرصه هستی بگذارند. (همان، ص۹۰)
پس از اخوان الصفا برخی منطقیان و فلاسفه از ایشان متأثر شده و فیض را به عنوان وجه ارتباط خالق و مخلوق دانسته و برخی اقانیم نظیر عقل اول و نفس را پذیرفتند.
فارابی
فارابی را می‌توان مدون اصلی نظریه‌ی فیض در فلسفه‌ اسلامی دانست. وی عقیده داشت که بین حقیقت دین و حقیقت فلسفه سازگاری وجود دارد و براساس همین ایده، فلسفه‌ ارسطویی را با مبانی دینی بررسی و تدوین نموده است، در واقع فارابی فلسفه را به شیوه‌ی دینی تشریح می‌کند و درباره‌ی دین نیز به تفکر فلسفی می‌پردازد. (شریف، ۱۳۶۲، ج ۱، ص۶۴۸)
با توجه به این امر درباره‌ی مسئله‌ی فیض نیز وی معتقد به سازگاری این نظریه با شریعت اسلام و فلسفه‌ ارسطو بود و در این زمینه سعی بلیغی را در بسط و تشریح ابعاد مختلف این نظریه تا جزئی‌ترین خصوصیات فلوطینی آن نظیر قول به عقل، نفس و … با تکیه بر اصول ارسطویی و نوافلاطونی به کار گرفت. بدین ترتیب نظریه‌ی صدور و فیض برای فارابی شناخته شده‌ترین نظریه‌ی مبنایی مابعدالطبیعه نوافلاطونیان است که حول محور موجودات ربّانی و ارتباطات علّی آن با جهان مادی متمرکز بوده و همین نظریه است که مبانی مابعدالطبیعه فارابی را در مهم‌ترین آثار شخصی او؛ یعنی «مدینه ی فاضله» و «سیاست مدینه» تشکیل می‌دهد. (نصر، لیمن، ۱۳۸۳، ج۱، ص ۳۲۰-۳۲۱)
یکی از نکات برجسته‌ی نظریه‌ی صدور در فلسفه‌ فارابی تمایز منطقی و فلسفی میان ماهیت وجود است. وی نخستین فیلسوف اسلامی است که در رساله‌ی خود تحت عنوان «المسائل‌الفلسفیه و الأجوبه عنها» از تغایر وجود و ماهیت سخن به میان آورده و آن را وارد مباحث فلسفی کرده است. (دینانی ، ۱۳۸۵، ج ۳، ص ۸۳) چنان چه پروفسور ایزوتسو درباره‌ی اهمیت این موضوع در تفکر اسلامی می‌نویسد:
فرق بین ماهیت و وجود بدون تردید یکی از اساسی‌ترین آراء و عقاید فلسفی در تفکر اسلامی است، بدون مبالغه و اغراق می‌توان گفت که این فرق و تمایز، نخستین گام را در تفکر وجود شناسی مابعدالطبیعی در میان مسلمین تشکیل می‌دهد و بنیادی را فراهم می‌کند که تمام ساختمان مابعدالطبیعی اسلامی برآن ساخته شده است. (ایزوتسو، ۱۳۶۸، ص ۴۸).
در سایه‌ی این اصل مهم است که می‌توان عقلاً از یک موجود دو جنبه‌ی چیستی و هستی را انتزاع و در نتیجه، هستی را به واجب و ممکن تقسیم کرد.
از نظر فارابی، وجود واجب، وجود فی‌نفسه است که جز وجود نتواند بود و عدم آن متصور نیست. مانند وجود خداوند. به عقیده‌ی فارابی، خدا واجب وجود است و بنابراین برای وجود و بقای خود به دیگری نیازمند نیست. او عقلی است که به معرفت خود تواناست و هم عاقل و هم معقول است. او بذاته فرد بی‌همتاست و هیچ چیزی مانند او نیست (لیس کمثله شیء) و مقابل و همتایی ندارد. اما وجود ممکن، بر خلاف وجود واجب وجودی است که وجودش از دیگری است و عدم آن متصور و ممکن است.
تقسیم وجود به واجب و ممکن به نوبه‌ی خود زمینه‌ساز تدوین و تشکیل مفهوم فاعلیت وجودی به معنای وجوددهی و اعطای وجود و نیز وابستگی و تعلق در بعد وجود است. درباره‌ی مفهوم فیض و فاعلیت وجودی ، نگارنده در بخش دوم و سوم رساله به طور مفصل بحث خواهد کرد.
باید توجه نمود که در فلسفه‌ فارابی به تبع پذیرش فاعلیت وجودی به عنوان شیوه‌ی آفرینش الهی و نحوه‌ی ارتباط حق با خلق، اغلب توابع و لوازم فلوطینی این نظریه نیز پذیرفته شده است از جمله مسئله‌ی نحوه‌ی صدور کثرت از وحدت، مسئله‌ی صادر اوّل (عقل)، مراتب، درجات و طبقات وجود، مسئله‌ی قدم عالم و مانند آن. البته فارابی در نظریه‌ی قدم عالم، تابع ارسطو است، ولی برای آن که از عقیده‌ی اسلامی خارج نشود، میان قدم عالم (چنان که ارسطو گفته) و اندیشه‌ی خلق (چنان چه دین گفته) جمع کرده است. (فاخوری، جرّ، ۱۳۸۶، ص ۴۱۹). وی منافاتی بین قدم عالم با فاعلیت هستی‌بخش نمی‌بیند.
فارابی برای حل مسئله واحد و کثیر و تاثیر خداوند بر جهان و رابطه او با عالم کثرت، سیستم صدور و فیض را بر پایه‌های عقول ده‌گانه پایه‌ریزی و ابداع کرد، وی بر اساس قاعده‌ی «الواحد لایصدرعنه الّا الواحد» معتقد است خداوند چون ذات خود را تعقل نمود، عالم از علم او به ذات خود صدور یافت. به نظر وی از واحد ضروری یا واجب بر اثر علم او به ذات خود و بر اثر رحمت، (یا فیض یا خیر) تنها واحد دیگر جاری یا صادر می‌شود و این وجود صادر عقل اول نام دارد که ممکن الوجود بذاته و واجب الوجود به کائن اول است. عقل اول ـ که واجب بالغیر است ـ اگر خود را تعقل کند تعددّ پدید می‌آید، زیرا تعقّل و ابداع در عالم عقل یک چیز است، لذا اولین افاضه از موجود اول، همان عقل نخستین می‌باشد که قادر است هم مبدأ و هم ذات خویش را تعقلّ کند. چون مبدأ خویش را تعقّل نماید، عقل دوم از او صادر می‌گردد و چون ذات خویش را تعقل کند فلک اقصی (آسمان اول) به وجود می‌آید. عقل دوم نیز مبدأ و ذات خود را تعقل می‌کند. در نتیجه از جهت تعقّل مبدأ خود، عقل سوم از او صادر می‌شود و از جهت تعقل به ذات خویش، منشأ صدور فلک کواکب ثابت می‌گردد. این سیر ادامه دارد، تا آن که عقول چهارم، پنجم، ششم، هفتم، هشتم، نهم و دهم و مطابق با آن ها افلاک زحل، مشتری، مریخ، شمس، زهره، عطارد، قمر یکی پس از دیگری صادر می‌شوند. با صدور عقل دهم، سلسله‌ی عقولی کونیه و با صدور فلک قمر، سلسله‌ی افلاک سماوی تکمیل می‌گردد. بدین ترتیب حرکات دوری افلاک، همواره تحت تدبیر عقول قرار دارد.(فخری،۱۳۷۲،ص۱۳۶). از این‌رو سلسله‌ی فیضان یکی پس از دیگری ادامه می‌یابد تا ده عقل و نه فلک و نفوس آن ها کامل شود. این عقول و نفوس مترتب بر یکدیگر بوده و در این سلسله مراتب، عقل اول از همه متعالی‌تر است و نفوس فلکی و خود افلاک از او پیروی می‌کنند. زمین در این سلسله مراتب، آخر است و عقل فعّال هم که در مرتبه‌ی دهم قرار دارد، جهان بالا را به پایین مرتبط می‌کند. این عقل دائرمدار عالم تحت قمر است و از این عقل است که نفوس بشری و عناصر اربعه صادر می‌گردد. (شریف،۱۳۶۲،ج۱،ص۴۶۹)
نکته‌ای که باید بدان توجه نمود این است که رأی فارابی در این جا رأیی صرفاً فلسفی نبوده، بلکه اصول موضوعه‌ی خود را از هیئت و نجوم وام گرفته و بر طبق آن به نظریه‌ی فلسفی (و نه برهانی و یقینی) پرداخته است. بنابراین می‌بینیم نخستین فیلسوفی که به مراتب نظریه‌ی افلاک بطلمیوسی و قول به نفوس فلکی را با نظریه‌ی صدور کثرت از وحدت به شیوه‌ی فلوطین (صدور عقل از احد) ادغام کرد و کثرت طولی عقول را با عدد مشخص استنتاج نمود، فارابی بوده است. به مدد نظریه‌ی عقول دهگانه که فارابی مسئله‌ی حرکت و تغییر را حل می‌کند و در حلّ مسئله‌ی واحد و متکثر در آشتی دادن نظریه‌ی سنتّی ارسطوئی مادّه و فلسفه‌ اسلامی خلقت نیز همین نظریه را به کار می‌گیرد. مادّه و عقول ده‌گانه هر دو به یک اندازه قدیم‌اند لکن چون مادّه از عقل فعّال صادر شده است، حادث است. فارابی هم‌چنین برای توجیه فرد و بی‌همتا بودن خدا، به وساطت این عقول ده‌گانه میان خدا و عالم خاکی تمسّک می‌جوید. (همان، ص ۶۵۰-۶۵۱)
نکته‌ی دیگری که از مطالب فوق استنتاج می‌شود این است که وجه صدور کثرت از وحدت نیز از زمان فارابی با دخالت «تعقل» در روند فیض و صدور توأم شد؛ یعنی از عقل از آن جهت، چند موجود صادر می‌شود که این موجود می‌تواند چندین تعقل گوناگون از خود و مبدئش یا دیگرمبادی داشته باشد و از هر تعقل، موجود‌ی صادر می‌شود. این جهات و تعقلات در عقول دوم، سوم و بالاتر نیز به نوبه‌ی خود با صدوری ثنایی به صدور عقل، نفس یا فلک بعدی منجر می‌شود. اما این نکته نیز امری ذاتی و ملازم با نظریه‌ی فیض نیست، چرا که پس از فارابی، شیخ‌الرئیس ضمن پذیرش راه فارابی، راه دیگری را نیز بدون لحاظ تعقل برای صدور کثرت پیشنهاد می‌کند و آن این‌که از جهت امکان ذاتی وجوب بالغیر و ارتباط عقل با مبدأ، موجودات مختلفی صادر می‌شوند. به علاوه صدور نزد ابن‌سینا ثلاثی است؛ یعنی از هر عقل علاوه بر عقل بعدی نفس فلک و جرم فلک پسین نیز صادر می‌شود که توضیح بیشتر در این زمینه را به بخش دوم رساله موکول می‌کنیم.
سهروردی
سهروردی از جمله‌ی فیلسوفان نوآور و نقادی است که فیض، افاضه و اشراق، پایه‌ی حکمت او را تشکیل داده است. نظام فلسفی او مبتنی بر استعاره‌ی فیضان و پرتوافشانی و استناد انوار و مراتب نورانی به منبع نوری است. او در ترسیم نظام خاص خود، ترجیح داده که به جای لفظ وجود یا ماهیت یا واقعیت اصطلاح نور را به کار برد، چنان که به جای علیت یا فاعلیت وجودی نیز لفظ اشراق یا نورافشانی را به کار می‌برد. بدین‌ترتیب، مفهوم و معنای ایجاد در نزد وی برجستگی و وضوحی در خود پیدا کرده و با دید عرفانی و مذهبی آمیخته شده است. (رحیمیان، ۱۳۸۱، ص۱۲۰)
سهروردی در فلسفه‌ خود از حضرت حق به نورالانوار تعبیر می‌کند. به نظر او آفرینش افاضه و اشراق نورالانوار بوده و پدید آمدن مراتب هستی ظهور و تشعشع _ به نسبت‌های گوناگون- از سرچشمه‌ی نور ازل است. نورالانوار واحد است و هیچ‌گاه تغییر نمی‌کند و از میان نمی‌رود و پرتوافشانی او همیشگی است و زیبایی کمال او کاهش نمی‌یابد. سخن سهروردی در این زمینه در حکمه الاشراق چنین است:
فیض ابدی است، چرا که فاعل، تغییر نمی‌پذیرد و معدوم نمی‌شود، لهذا عالم به دوام فاعل، دائم است و این سخن که اگر فیض دائمی باشد با مبدأ خود مساوی می‌شود صحیح نیست چرا که دانستی شی‌ء درخشان به هر حال، نسبت به شعاع خویش تقدم دارد. و آن چه واجب بالذات است با آن چه وجوبش را از او می‌گیرد، مساوی نیست. (سهروردی، ۱۳۷۲،ج۲، ص ۱۸۱)
سهروردی از عقول به انوار تعبیر می‌کند و انوار را درجه اول به دو قسم، انوار قاهره و انوار غیر قاهره تقسیم می‌کند و در مرحله بعد انوار قاهره را به دو قسم انوار قاهره عالیه و انوار قاهره سفلیه یا عرضیه تقسیم می‌کند. مقصود سهروردی از انوار قاهره انواری است که به طور کلی از مادّه مجرّد هستند و هیچ ارتباطی با برازخ (اجسام) ندارند، یعنی نه منطبع در برازخ هستند و نه متصرف در برازخ. طبق این تعریف، انوار قاهره بر عقول تطبیق داده می‌شود، مقصود سهروردی از انوار غیر قاهره انواری است که مدّبر برازخ هستند، اما منطبع در برازخ نیستند، بر اساس این تعریف، نفوس ناطقه فلکی و انسانی جزء انوار غیر قاهره محسوب می‌شوند.
هم‌چنین انوار قاهره عالیه انواری است که میان آن‌ها رابطه‌ی طولی وجود دارد و در نزول علّی بر یکدیگر مترتّب هستند و این انوار به طور کلی از مواد مجرد هستند. اما انوار قاهره سفلیه انواری هستند که میان آن‌ها، ارتباط طولی وجود ندارد و در نزول بر یکدیگر مترتب نیستند. به نظر سهروردی این‌ها همان ارباب اصنام نوعیه هستند که خود به دو نوع تقسیم می‌شوند که عبارت‌اند از:

 

1. 1. گروهی از ارباب اصنام نوعیه از جهت مشاهدات طبقه‌ی طولیه حاصل می‌شوند، این انوار سبب پیدایش عالم مثال می‌گردند.

 

1. 1. گروهی دیگر از جهت اشراقاتی که از طبقه ی طولی حاصل می‌شوند، صادر می‌گردند. این انوار سبب پیدایش عالم محسوسات می‌گردند. ( همان، ص ۱۴۵-۱۴۶)

 

به نظر سهروردی ما هیچ دلیلی برای انحصار قاهره‌ی طولیه و عرضیه به ده عقل نداریم، بلکه قطعاً تعداد آن ها بیشتر از ده عقل است. هم‌چنین در مکتب اشراقی سهروردی از عقل اول به نور اقرب تعبیر می‌شود، و به عقیده‌ی او نور اقرب اولین صادر از نورالانوار است. تمایز میان نورالانوار و نور اول، از جهت کمال و نقص است. نور اقرب از جهت ذات، ممکن‌الوجود بوده و فقیر و محتاج نورالانوار است و به جهت نورالانوار، غنی و بی‌نیاز است. از این نور اقربی که عقل اول است، نور عقل دوم و از دوم، سوم و از سوم، چهارم و از چهارم، پنجم و… حاصل می‌شود و بدین طریق سلسه‌ی کثیری از انوار عقلیه تحقّق می‌یابد و این انوار مجرده، بیش از ده، بیست، صد، دویست، هزار و صد هزار هستند.
هم‌چنین بر اساس نظام اشراقی، میان انوار از یک طرف محبت و عشق و از طرف دیگر قهر و غلبه وجود دارد، برای نور سافل امکان احاطه بر انوار عالی که رتبه‌شان بالاتر است، وجود ندارد و از طرفی هر نور مجرد عالی به خاطر شدت نورانیش نسبت به نور مجرد سافل قهر و غلبه دارد، و هر نور مجرد سافل نسبت به عالی محبت و عشق دارد و قهر سافل نسبت به عالی باعث نمی‌شود که سافل عالی را مشاهده نکند، چون میان انوار مختلف حجابی وجود ندارد. بدین جهت هر چند نور سافل نسبت به نور عالی احاطه ندارد، اما می‌تواند آن را مشاهده کند. بدین ترتیب انوار سافل از دو جهت، یکی اشراق و دیگری مشاهده از انوار عالی، بالاخص نورالانوار کسب فیض می‌کنند. اشراق در سیر نزولی و مشاهده در سیر صعودی انوار مطرح است. یعنی هر نور عالی اشعه‌های انوارش را برنور سافل اشراق می‌کند و باعث افزایش و شدت نور سافل می‌گردد، و از طرفی هر نور سافل به مشاهده انوار عالی بالاخص نورالانوار می‌پردازد و از طریق این اشراق و مشاهده‌های مستمر میان انوار که امور خارجیه و واقعیه هستند نه امور اعتباری، موجودات کثیر در عالم هستی به وجود می‌آیند. بنابراین، می‌بینیم که در فلسفه‌ اشراقی بر خلاف فلسفه‌ مشائی حیثیات اعتباری نیستند که سبب پیدایش کثرت در عالم هستی می‌شوند بلکه جهات خارجیه‌ی اشراقیه و قهریه و حبیّه میان انوار سبب پیدایش کثرت می‌شود. ( همان، ص ۱۲۸ـ۱۴۳)
مهدی آشتیانی در این زمینه می‌گوید: «اشراقیین صدور کثرت را مستند به جهات اعتباریه مزبوره نمی‌دانند. بلکه به جهات خارجیه شهودیه و مکاشفیه و اشراقیه و عشقیه و قهریه و زلیّه و حبیّه مستند می‌دانند.» ( آشتیانی، ۱۳۳۰، ص۱۲۱)
لازم به ذکر است که سهروردی این نظام نوری را در تمامی پیکره‌ی اندیشه و حکمت خود جاری کرد و در عین حال با انتخاب نور به عنوان اساس فلسفه‌ خویش بیان اندیشه‌ی «خیر اعلا»ی افلاطون و « صدور و فیض» نوافلاطونیان و «عقول و مفارقات » یونانی و «امشاسپندان و ایزدان و فرشته شناسی» ایرانی و بحث «ملائکه» در اسلام، اشراق و شهود عرفانی و تصوف و آیات و روایات را جمع کرد؛ به طوری که «حکمت نوریه» او با آن ها قابل انطباق است. (رستگار مقدم، ۱۳۸۶، ص ۸۸)
مواردی از تاثیر سهروردی بر صدرا در نظریه‌ی فیض
در این قسمت در صدد هستیم به تاثیری که در حکمت صدرا المتالهین با تأثر از عقاید شیخ اشراق در زمینه‌ی اشراق و فیض به جای مانده، بپردازیم.
ملاصدرا در آثار مختلف خود به نظام اشراقی سهروردی تمایل نشان داده، انتقاداتی که سهروردی بر نظریه‌ی صدور مشائیان وارد کرده باعث شده که صدرا نیز در بحث نظام فیض خود از مشائیان به تدریج فاصله گرفته و به فلسفه‌ اشراقی نزدیک شود عناصر ذیل از حکمت اشراقی در فلسفه صدرایی حضور به هم رسانده است:
۱- صدرا در این زمینه که حیثیات در عقول نمی‌تواند سبب کثرت عقول، افلاک و سایر موجودات گردد با سهروردی هم عقیده است . وی در این باره در رساله‌ی اجوبه المسائل النصریه می‌گوید :«هر حیث و اعتباری منشأ صدور امری در خارج نمی‌شود؛ بلکه لازم است که مبدأ شیء عینی امری باشد که در خارج از یک نحو تحقق و تأصل برخوردار باشد.» (ملاصدرا، ۱۳۷۵، ص۱۵)
۲- وی درباره‌ی این مسئله‌ که تعداد عقول بیشتر از ده تاست و قول مشهور مشائین درباره‌ی تعداد عقول بر مبنای تحقیق قابل دفاع نیست، به فلسفه‌ سهروردی تمایل نشان داده است. صدرا در کتاب الشواهد الربوبیه برای اثبات کثرت عقول و بیان این مطلب که تعداد عقول از ده عقل بیشتر است به آیه‌ی «فی کل سماء امرها» (فصلت (۴۱)، آیه ی۱۲) استناد کرده و می‌گوید: «عقول از حیث مرتبه و منزلت از همه‌ی موجودات به حق نزدیک‌تر هستند و بیش از همه‌ی موجودات عشق به حضرت حق دارند به عبودیت حق اشتغال دارند و عدد این عقول به اندازه‌ی عدد کرات و عدد مدبّرهای این کرات است، پس خود حضرت حق در نظام گیتی بسیار زیاد هستند.» وی سپس به این آیه ی «و ما یعلم جنود ربّک الاهو» (مدثر(۷۴)، آیه ی۳۱ ) استناد می‌کند. (ملا صدرا، ۱۳۸۲ب، ص ۱۷۳-۱۷۴)
۳- صدرا هم‌چنین نظریه‌ی سهروردی و اشراقیون را درباره‌ی عقول عرضی بر نظر ابن‌سینا و فیلسوفان مشائی ترجیح داده است، ولی در کتاب المبدأ و المعاد خود بعد از بیان نظریه‌ی مشائین درباره‌ی پیدایش کثرت، بحث را چنین ادامه می‌دهد:
حکمای رواقی و فارسی بر این باور بوده‌اند که اختلاف نوعی انواعی متکثر، مثل اجسام عنصری که بین آن‌ها رابطه‌ی تکافؤ برقرار است، یا در فاعل است، و یا در جهات تأثرش، و چون در عقل اخیر جهات و حیثیات آن به اندازه‌ی نیست که برای پیدایش انواع متکثر این عالم کافی باشد، حکمای مذکور به سوی این اعتقاد گرایش پیدا کرده‌اند که تعداد عقول بیش از ده، بیست یا پنجاه تاست و چنین نیست که تعداد عقول مثل نظریه‌ی فیلسوفان مشائی با تعداد اندک مساوی باشد و تنها عقل اخیر سبب پیدایش عنصریات باشد. بلکه آ‌‌ن‌ها بر این باور بوده‌اند که هر نوع از انواع جسمانی دارای عقلی است که ربّ آن نوع و مدبّر آن هستند و نسبت به اشخاص آن نوع عنایت خاصی دارد.

مدل تک عاملی بدون بازدهی آسایش
در مطالعات اولیه برای قیمت‌گذاری مشتقات انرژی از این مدل بیشتر استفاده شده است. در این مدل قیمت نقدی نفت خام به عنوان تنها عامل تصادفی در نظر گرفته می‌شود. اکثر مطالعاتی که برای مدل‌سازی قیمت نقدی نفت خام به کار می‌روند فرض می‌کنند که قیمت نقدی نفت خام از حرکت برآونی هندسی^[۱۰۰] پیروی می‌کنند. بنابراین معادله دیفرانسیل تصادفی قیمت نقدی نفت خام به صورت زیر نوشته می‌شود.

که  بیانگر قیمت نقدی نفت در زمان  ، ^[۱۰۱] بیانگر سطح بلند مدت نرخ تغییر قیمت نقدی، و  بیانگر انحراف معیار قیمت نقدی،  بیانگر حرکت وینر^[۱۰۲] و  بیانگر دیفرانسیل متغیر  است. حال با بهره گرفتن از لم ایتو^[۱۰۳] داریم:

در این مطالعه فرض می‌شود که قیمت نقدی نفت مستقیماً قابل مشاهده نیست. بنابراین یک روش برای تخمین پارامترهای فوق این است که از رابطه موجود بین قیمت آتی (  )^[۱۰۴] و قیمت نقدی نفت خام استفاده شود که در اکثر مطالعات موجود از این روش استفاده می‌شود. با داشتن رابطه فوق ‏(۳-۲) و بیان رابطه بین قیمت نقدی و آتی به یک مدل فضای حالت می‌رسیم که با داشتن مدل فضای حالت و به کارگیری فیلتر کالمن می‌توان پارامترها و متغیرهای حالت (غیر قابل مشاهده) را تخمین زد.
از ادبیات اقتصاد مالی می‌دانیم قیمت قرارداد آتی تحت شرایط ریسک خنثایی در زمان  با سررسید  معادل با قیمت مورد انتظار نقدی برای زمان  باشد. بنابراین داریم:

بنابراین نیاز است که از رابطه ‏(۳-۲)  را استخراج نماییم و در رابطه فوق قرار دهیم در این صورت داریم:

که  معادل با  است. حال با لگاریتم گرفتن از رابطه فوق داریم:

معادله ‏(۳-۵) را به صورت ماتریسی زیر ‌می‌نویسیم. بنابراین رابطه بین قیمت قرارداد آتی و قیمت نقدی نفت خام برای داده‌های مشاهده شده به صورت زیر نوشته می‌شود:

در معادله فوق فرض می‌شود که جمله خطای(  ) دارای توزیع نرمال با میانگین صفر و واریانس  باشد. در این مطالعه برای تخمین مدل ارائه شده فوق از یک قرارداد آتی برای استخراج قیمت نقدی و تخمین پارامترها استفاده می‌شود.
مدل فضای حالت شامل دو معادله انتقال^[۱۰۵] و اندازه‌گیری است معادله اولی دینامیک مجموعه متغیرهای حالت را توضیح می‌دهد و معادله دو‌می ‌‌متغیرهای غیر قابل مشاهده را به متغیرهای قابل مشاهده ربط می‌دهد در معادلات فوق، قیمت نقدی (  ) غیر قابل مشاهده و  متغیر قابل مشاهده می‌باشد. بنابراین معادله ‏(۳-۲) و معادله ‏(۳-۶) به ترتیب بیانگر معادله انتقال و اندازه‌گیری می‌باشند. بنابراین مدل فضای حالت به صورت زیر نوشته می‌شود:

در سیستم معادلات ‏(۳-۷) انحراف معیار(  ) ثابت است. در سیستم معادله فوق، باید مجموعه پارامترهای  تخمین زده شوند. برای این امر از فیلتر کالمن استفاده می‌شود. جهت تخمین با بهره گرفتن از فیلتر کالمن باید ابتدا ‏(۳-۷) به صورت گسسته نوشته شود و سپس تخمین زد. بنابراین داریم:

که  جمله خطا می‌باشد که معادل با  است بنابراین دارای توزیع نرمال با میانگین صفر و واریانس  است.
مدل تک عاملی با بازدهی آسایش ثابت
چون بازدهی آسایش ارتباط دهنده قیمت نقدی و آتی در بازار مشتقات کالا است بنابراین به مدل‌های مورد مطالعه بازدهی آسایش اضافه می‌شوند تا اثرات آن بر ارزش اختیارات در میدان نفتی مورد نظر مطالعه شوند. از طرف دیگر در نظر گرفتن آنها باعث واقعی‌سازی بیشتر مدل می‌شود.
در این مدل نیز قیمت نقدی نفت خام (  ) به عنوان تنها عامل تصادفی در نظر گرفته می‌شود. همانند مدل قبل به پیروی از اکثر مطالعات انجام شده فرض می‌شود که قیمت نقدی نفت خام از حرکت برآونی هندسی پیروی می‌کنند. وجود بازدهی آسایش (  ) باعث پیدایش انحراف از سطح بلند مدت (  ) نرخ بازدهی قیمت نقدی نفت خام می‌شود. در این مدل بنابراین معادله دیفرانسیل تصادفی قیمت نقدی نفت خام به صورت زیر نوشته می‌شود.

حال با بهره گرفتن از لم ایتو داریم:

در این مدل نیز فرض می‌شود که قیمت نقدی نفت خام مستقیماً قابل مشاهده نیست. در این مطالعه ارزش میدان نفتی بر اساس فرض ریسک خنثایی و پیوسته بودن زمان است. بنابراین نیاز است تا پارامترهای ریسکی در معادله قیمت‌گذاری وارد شوند. برای این منظور در معادله ‏(۳-۱۰)  را به صورت  می‌نویسیم بنابراین با مرتب‌سازی داریم:

که در معادله فوق  قیمت بازاری ریسک معرفی می‌شود و چون ریسک نامطلوب است بایستی مقدار آن منفی باشد.
در این مدل نیز برای تخمین پارامترهای فوق، از رابطه موجود بین قیمت آتی(  ) و قیمت نقدی نفت خام استفاده می‌شود با داشتن رابطه فوق ‏(۳-۱۱) و بیان رابطه بین قیمت نقدی و آتی به یک مدل فضای حالت می‌رسیم که با داشتن مدل فضای حالت و به کارگیری فیلتر کالمن می‌توان پارامترها و متغیرهای حالت (غیر قابل مشاهده) را تخمین زد.
بنابراین نیاز است که ار رابطه ‏(۳-۱۱)  را استخراج نمایم و در رابطه ‏(۳-۳) قرار دهیم در این صورت داریم:

که  معادل با  است. حال با لگاریتم گرفتن از رابطه فوق داریم:

تفاوت رابطه قیمت اتی و نقدی در مدل‌ها بدون بازدهی آسایش و با بازدهی آسایش در عرض از مبدا است. معادله ‏(۳-۱۳) را در فرم ماتریسی به صورت زیر ‌می‌نویسیم. بنابراین رابطه بین قیمت لگاریتم قرارداد آتی و لگاریتم قیمت نقدی به صورت زیر نوشته می‌شود:

در معادله فوق فرض می‌شود که  دارای توزیع نرمال با میانگین صفر و واریانس  باشد. برای تخمین این مدل نیز از یک قرارداد آتی برای استخراج قیمت نقدی استفاده می‌شود.
در معادلات ‏(۳-۱۱)‏(۳-۱۴)‏(۳-۱۳) ، قیمت نقدی (  ) غیر قابل مشاهده و  متغیر قابل مشاهده می‌باشد. بنابراین معادله ‏(۳-۱۱) و معادله ‏(۳-۱۴) به ترتیب بیانگر معادله انتقال و اندازه‌گیری می‌باشند. بنابراین مدل فضای حالت به صورت زیر نوشته می‌شود:

در این مدل نیز انحراف معیار قیمت نقدی ثابت است. در سیستم معادله فوق، باید مجموعه پارامترهای  تخمین زده شوند. برای این امر از فیلتر کالمن استفاده می‌شود. جهت تخمین با بهره گرفتن از فیلتر کالمن باید ابتدا به صورت گسسته نوشته شود و سپس تخمین زد. بنابراین داریم:

که  جمله خطا می‌باشد که معادل با  است بنابراین دارای توزیع نرمال با میانگین صفر و واریانس  است.
مدل دو عاملی با بازدهی آسایش تصادفی
هدف از ارائه این مدل دو عاملی، بیان اثرات دینامیکی بازدهی آسایش و وابستگی قیمت نقدی نفت خام و بازدهی آسایش بر ارزش پروژه است. بنابراین در این بخش بازدهی آسایش به عنوان یک فاکتور تصادفی در نظر گرفته می‌شود. در بیشتر منابع مطالعاتی فرایند تصادفی برگشت به میانگین را برای بازدهی آسایش در نظر می‌گیرند. بنابراین مدل دو عاملی با فرض ریسک خنثایی به صورت زیر نوشته می‌شود.

در معادله فوق  بیانگر قیمت نقدی برای نفت است. همچنین  بیانگر سرعت برگشت به میانگین و  بیانگر سطح بلند مدت بازدهی آسایش است و  بیانگر دیفرانسیل جز وینر برای  است. فرض می‌شود که اجزا وینر دارای همبستگی می‌باشند بنابراین داریم

ضریب همبستگی است.  بیانگر امید ریاضی است.
بازدهی آسایش دارای قیمت(  ) بازاری است که بایستی در نظر گرفته شود. برای این امر باید به معادله دیفرانسیل بازدهی آسایش  را اضافه و کم نماییم^[۱۰۶] که معادله مربوط به بازدهی آسایش به صورت زیر نوشته می‌شود:

با بکارگیر لم ایتو برای معادله دیفرانسیل قیمت نقدی نفت داریم:

• جبران ضرر مغبون پیش از اعمال خیار، خیار غبن را ساقط نمی کند. ماده ۴۲۱ ق.م. در این باره مقرر می دارد :« اگر کسی که طرف خود را مغبون کرده است، تفاوت قیمت را بدهد، خیار غبن ساقط نمی شود مگر این که مغبون به اخذ تفاوت قیمت راضی گردد».

 

• در تحقق غبن فریب و خدعه شرط نیست، بلکه به هم خوردن موازنه ارزش های دو عوض شرط است. از اینرو هرگاه هر دو طرف به تفاوت ارزش ها یا غبن ناآگاه باشند، باز هم خیار غبن ایجاد می گردد.

 

• خیار غبن بر مبنای تخلف از شرط ضمنی دو طرف دربارۀ مبادلۀ عادلانۀ دو مال یا دو تعهد قابل توجه است. در این صورت خیار غبن اصالت ندارد و مصداقی از خیار تخلف شرط است ولی تفکیک این دو خیار از هم در قانون مدنی، دست کم اصالت خیار غبن را در نظر قانونگذار نشان م یدهد و تحلیل آن را بر مبنای قاعدۀ لاضرر تقویت می کند.

 

• • اثر غبن این است که برای مغبون حق فسخ ایجاد می نماید. اعمال خیار ایقاع است و قرارداد با اعلام ارادۀ مغبون فسخ می گردد. از اینرو اراده او باید به هنگام فسخ سالم باشد و اهلیت فسخ را دارا باشد. خیار غبن به طور صریح و ضمنی قابل اسقاط است.

 

 

۴-۶- مبنای خیار غبن

اصل لزوم عقود و قراردادها و غیر قابل انحلال بود آن که به اصاله اللزوم تعبیر می شود، جز در مورد استثنایی که آن اصل مورد تخصیص قرار گرفته حاکم می باشد. یکی از موارد مهمی که این اصل مورد تخصیص واقع شده، مورد خیارات می باشد که موجب تزلزل عقود شده و عقود را از لزوم و غیر قابل انحلال بودن می اندازد.
اینکه چه عاملی سبب این استثنا و غلبه بر اصل لزوم عقد گردیده است، سوالی است که جهت پاسخگویی به آن می بایست به مبانی خیارات اشاره شود.

 

• مبانی التزام و تعهد:

 

هر عقدی با شروط و تعهداتی همراه است که طرفین خود را متعهد بدان نموده اند. شروط در فقه امامیه با در نظر گرفتن دو عامل تصریح به شرط و ذکر آن در متن عقد، شرط صریح نامیده می شود و با فقدان عامل دوم شرط ضمنی نامیده می شود.
الف) شروط صریح
به حسب شرط نمودن معتبر بوده و در صورت عدم ذکر در متن عقد، اعتباری نداشته و عقد نسبت بدان مطلق می باشد که در این حالت، جمله شرطیه به دلالت مطابقی نه به دلالت تضمنی یا التزامی بر مفاد شرط دلالت می کند. مثل اینکه ضمن عقد شرط شود که کالای مورد معامله قبل از حمل بیمه شود.
ب) شروط ضمن عقد:
شروط و تعهداتی که در متن عقد ذکر نمی شود لکن از اوضاع و احوال و سیره عرفی، مفادش استنباط گردد و بدین ترتیب شرط ضمنی، شامل شرط ضمنی عرفی و شرط ضمنی بنایی می گردد. برخی از موارد خیارات، در حقیقت بخشی از این تعهدات می باشد مثلاً بنای عقلا در معاملات بر این است که در مقابل آنچه می پردازند بستانند و نیز مبیع دارای عیبی نباشد و ارزش کالایی که فروخته می شود با قیمت بازار برابر باشد در غیر اینصورت برای مغبون هر چند در عقد شرط نشود خیار وجود دارد. این شرط و تعهدات به عنوان مبنای خیارات مورد بررسی قرار می گیرد.
التزام و شرط ضمنی به عنوان مبنای خیار غبن:
در این مبنا ثبوت خیار به دلیل تخلف از شرط ضمنی می باشد زیرا بنای متعاقدین در عقود، برابری ارزش مالی عوضین بوده و عرفاً تساوی آنها مشروط می باشد که این بنا نوعی بوده و عقود مشروط به تساوی عوضین در مالیت می باشند که تخلف از آنها موجب عدم رضایت به معامله می شود. ابتدا علامه حلی در توضیح استناد خیار غبن به آیه «الا ان تکون تجاره عن تراض منکم» مطرح شد^[۷۰] که مغبون در صورت آگاهی به غبن راضی به معامله نمی شد. پس از آن شیخ انصاری در تببین آن فرمودند:
«بنای مغبون در مقام معامله، برابری مبیع با ثمن است و هنگامی که نقصان قیمت مبیعف مشخصص گردد، عدم وجودش مانند سایر صفات مبیع سبب بطلان بیع نمی شود بلکه به دلیل اجتناب از لزوم معامله ای که بدان رضایت نداشته و ملتزم نبوده است موجب خیار می گردد»^[۷۱].
از اینرو بسیاری از فقها اظهار داشته اند: « بنای متعاقدین در انجام معاملات، برابری و تساوی عرفی عوضین بوده که جاری شدن معاملات بر آن مبنا به دلیل اعتماد مشتری یا فروشنده بر آن، از عدم ذکر شرط برابری در متن عقد، کفایت می کند و معاملات بنابراین بنای عام، در تساوی و برابری عوضین، ظهور دارد که صرفاً با قرینه صارفه از آن منصرف می شود. لذا از جمله شرایط ضمنی که تخلف از آن موجب خیار می شود، تساوی و برابری ثمن و کالا بر حسب قیمت بازار می باشد. مگر اینکه تفاوت قیمت، فاحش نبوده و عرفاً قابل مسامحه باشد. بی تردید فروشنده و خریدار با این اعتقاد اقدام به معامله می کنند که در این معامله خسارتی بر آن دو وارد نشود و به همین دلیل اگر بایع بداند که کالا به مقداری بیشتر از ثمن مذکور در معامله ارزش دارد که قابل مسامحه نیست معامله را ترک می کرد، و همچنین اگر مشتری بداند که کالا با این ثمن برابر نیم باشد معامله را انجام نمی داد. لذا قصد هر دو طرف معامله تساوی از جهت قیمت بازار است. که این بنا را شرط ضمنی گویند. بنای فروشنده و خریدار بر تساوی قیمت از طرفین ارتکازی بوده که احتیاجی به ذکر کردن یا بنای خارجی ندارد و با فقدان آن شرط، خیار ثابت می شود»^[۷۲].
علت انحصاری خیار غبن
برخی فقها^[۷۳]، تخلف از شرط ضمنی را کاملترین مدرک خیار غبن و برخی دیگر^[۷۴] آن را تنها دلیل بر حجیت خیار غبن می دانند.
شیخ انصاری معتقد است که این استدلال دارای صغری و کبرایی است:
«صغری: مدرک ثبوت خیار، تبانی متعاقدین بر تساوی مالی عوضین است.
کبری: تخلف از این بنا موجب عدم رضایت به معامله است.
رضای لاحق نیز همچون رضای سابق بوده و تخلف ار بنای متعاقدین، رأساً موجب فساد بیع نمی شود و صاحب خیار می تواند ضمن اقرار به عقد نتیجه آن را اختیار نموده یا آن را رد کند»^[۷۵].
مبنای جبران ضرر
جبران ضرر ناروا یکی از مبانی مهم و قدیمی خیار فسخ بوده که از نتیجه الزام ناشی از عقد با عدالت و مصالح اجتماعی ناشی می شود که بدین ترتیب جلوی سوء استفاده ناشی از ناتوانی و جهل یک طرف قرارداد را گرفته و از برهم خوردن تعادل دو عوض جلوگیری می کند. اجرای قاعده لاضرر سبب می گردد که احکام عادی و اولیه جای خود را به احکام ثانوی و استثنایی دهد، به طوری که از آن ضرری برنخیزد و زیان جبران نشده ای به بار نیاید.
جبران ضرر به عنوان مبنای خیار غبن
فقهای متقدم^[۷۶] غبن را سبب ثبوت خیار غبن دانسته اند و گفته اند:« سبب خیار، به دلیل اجماع غبنی است که عادت به مثل آن جاری نمی باشد و با حدیث نبوی (ص) لا ضرر و لا ضرار، بر مخالف احتجاج نموده اند. زیرا کسی که چیزی با ارزش صد تومان را به ده تومان بفروشد بدیهی است که در نهایت ضرر است»^[۷۷].
شیخ طوسی مبنای خیار غبن را نفی ضرر می شمارد و علامه حلی نیز نفی ضرر را به عنوان یکی از مبانی خیار غبن و خیار عیب و خیار تأخیر پذیرفته است. از طرف دیگر، شیخ انصاری نیز در توجیه نظر علامه می فرماید:« عدم تسلط مغبون بر فسخ بیع غبنی، برای او زیان آور است». بسیاری از فقها نیز دلیل خیار غبن را خبر لا ضرر تلقی نموده اند. شیخ انصاری قوی ترین دلیل خیار غبن را حدیث نبوی لا ضرر تلقی نموده و دلیل آن را چنین توضیح می دهند:
«لزوم بیع غبنی و عدم تسلط مغبون بر فسخ آن، ضرر بر اوست که مورد نفی واقع شده است. و بنا به مفاد روایت، شارع حکمی را که در آن ضرر باشد، صادر نکره و اضرار مسلمان را اجازه نداده و تصرفاتی را که رد آن ضرر باشد، صادر نکرده و اضرار مسلمان را اجازه نداده و تصرفاتی را که در آن ضرر باشد امضا ننموده است. لذا هر عقدی که لزوم آن سبب ضرر شود آن عقد برای زیان دیده متزلزل می گردد خواه آن ضرر به سبب غبن یا سبب دیگری باشد». لیکن فقها در اینکه منشأ ضرر، لزوم عقد می باشد یا صحت عقد، اختلاف دارند. عده ای فقها اعتقاد دارند که منشأ ضرر، لزوم عقد بوده و لذا خبر لاضرر، لزوم عقد را نفی می کند و در توضیح آن گفته اند:
«به مقتضای حدیث، هر حکمی که مستلزم ضرر باشد از احکام شرع نمی باشد، به دلیل اینکه لزوم بیع در معامله غبنی، مستلزم ضرر بوده، لذا بر خلاف صحت بیع، حکم شرعی نمی باشد، زیرا صحت بیع مستلزم ضرر نمی باشد».
در مقابل، برخی فقها اظهار می دارند که ضرر ناشی از صحت عقد است و لذا خبر لاضرر، صحت عقد را نفی می کند و در بیان آن گفته شده است: « لازمه تمسک به حدیث نفی ضرر، بطلان عقد می باشد نه ثبوت خیار غبن، زیرا ضرر ناشی از حکم به صحت عقد می باشد و لزوم نیز صرفاً لزوم ضرر می باشد نه اینکه ضرر از ناحیه لزوم، لازم می شود. و دلیل نفی ضرر ناضر بر رفع حکم ضرری است نه اثبات خیار، در حالیکه ضرر با رفع لزوم و ثبوت خیار مرتفع می گردد. لکن حدیث نفی ضرر متکفل اثبات حکمی نیست و صرفاً صحت عقد را که حکم ضرری است، رفع می کند که به تبع آن عقد باطل می گردد و بطلان معاملات غبنی به دلیل اجماع تخصصاً از حدیث لاضرر خارج گردیده است».
مبنای نفی اکراه
در این مبنا سلامت اراده در قبال اجبار و اکراه در عقود تضمین شده است زریا عقد بایستی بر اراده مستقل طرفین متکی باشد و استقلال اراده با تراضی، تضمین و حفظ می شود که لازمه تراضی نیز عدم تحمیل عقد بر یکی از متعاقدین است زیرا ابقای عقد بر خلاف اسباب خیار فسخ نوعی تحمیل بر صاحب خیار محسوب می شود و باید برای حفظ استقلال اراده به صاحب خیار، حق انتخاب و اعمال خیار داده شود و در حقیقت حق خیار فسخ امیتاز نیست بلکه برای تضمین و تأمین استقلال اراده صاحب خیار منظور گردیده است. بدیهی است که استقلال اراده منحصراً با تراضی محفوظ می ماند و حصول تراضی موقوف به داشتن حق اعمال خیار فسخ می باشد و بدون ایت حق تراضی نیر تحقق نمی یابد.
نفی اکراه و تراضی به عنوان مبنای خیار غبن:
تعداد کثیری از فقها^[۷۸] مبنای خیار غبن را رضایت و عدم اکراه اعلام نموده و ضمن استدلال به آیه مبارکه اکل به باطل^[۷۹] به تبیین و تشریح مبنای رضایت پرداخته اند. علامه حلی^[۸۰] در این زمینه می فرمایند:« بدیهی است که چنانچه مغبون آگاه باشد رضایت نمی دهد زیرا رضایت مغبون مبتنی بر عدم نقصان مالی است». از ظاهر استدلال علامه اینطور استنباط می گردد که به دلیل اینکه تقدیراً رضایت وجود ندارد لذا موجب خیار می گردد. و می توان گفت:« تساوی و برابری مالی، وصف مبیع و قید آن بوده و از ارکان آن نمی باشد. لذا فقدانش سب بطلان نشده بلکه موجب خیار می گردد. زریا جواز اکل و حلیت آن متوقف بر حصول تجارۀ عن تراض است و بدون تردید لزوم عقد نیز متوقف بر حصول تراضی است. به دلیل اینکه لزوم فرع بر صحت است. لذا از آیه چنین استفاده می شود که لزوم متوقف و مشروط بر رضایت بوده، چنانچه عدم برابری و مساوات در عوض آشکار شود رضایتی که مبتنی بر عنوان مساوات فرض شده مفقود گردیده و معلوم می شود که به آن معامله راضی نمی باشد. زیرا رضایت او بر فرض مساوات مبتنی بوده که منتفی می باشد. گویا در حکم این است که بگوید: این کالا را که دارای ارزش هزار تومان است به شرط برابری با هزارتومان راضی شده و خریدم. لذا می توان گفت که مغبون رضایت واقعی را که لزوم متوقف بر آن است، ندارد».
برخی فقها نیز پس از تقسیم رضا به رضای ظاهری و واقعی می گویند:« ملاک صحت معامله رضای ظاهری است و ملاک تحقق خیار نیز رضای واقعی است»^[۸۱].

۴-۷- پرداخت تفاوت قیمت و تأثیر آن در خیار غبن

همانطور که پیشتر گفته شد، مبنای خیار غبن، عمدتاً بر دئو نظریه تخلف از شرط ضمنی و اصلا لا ضرر استوار است. به موجب نظریه تخلف از شرط ضمنی خیار غبن مبتنی بر این شرط است که هر طرف آنچه را که در اثر قرارداد می گیرد از نظر ارزش از آنچه پرداخت می کند کمتر نباشد و در صورت فقدان چنین شرطی خیار غبن تحقق می یابد. به موجب نظریه دیگر مبنای خیار غبن رفع ضرری است که در معامله به دیگری وارد شده استو وجه اشتراک هر دو نظریه این است که در هر حال در معامله غبنی تعادل اقتصادی بر هم می خورد. حال سوال اینجاست که اگر این تفاوت قیمت توسط غابن پرداخت گردد ، تعادل مورد نظر برقرار می گردد یا باز هم مغبون اختیار فسخ معامله را دارد؟ مطابق با ماده ۲۱۴ قانون مدنی، «اگر کسی که طرف خود را مغبون کرده است، تفاوت قیمت را بدهد، خیار غبن ساقط نمی شود مگر اینکه مغبون به اخذ تفاوت قیمت راضی گردد». در این ماده چند فرض تصور می گرد:
۱. غابن تفاوت قیمت را می دهد و مغبون به اخذ تفاوت قیمت راضی می گردد.
در این فرض بحثی نیست و با راضی شدن مغبون به اخذ تفاوت قیمت، عقد بر لزوم خود باقی مانده و خیار غبن ساقط می گردد.
۲. غابن تفاوت را می دهد و مغبون به اخذ تفاوت راضی نمی گردد. که در این صورت نیز دو نظریه وجود دارد:
در صورت عدم رضایت مغبون به تفاوت قیمت خیار غبن باقی است و مغبون می تواند به استناد خیار غبن عقد را فسخ کند و دادن تفاوت قیمت تأثیری در حق او که قبلاً ایجاد شده است، ندارد و به استناد اصل استصحاب به بقای خیار حکم می شود. این حالتی است که با نظر تخلف از شرط ضمنی به عنوان مبنای خیار غبن هماهنگی دارد.
علت ثبوت خیار ضرر است و ضرر با همان دادن تفاوت رفع می شود پس معامله بر لزوم خود باقی است و چنانچه غابن تفاوت قیمت را بدهد خیار غبن ساقط می گردد زیرا دلیل اصلی خیار غبن منحصر است در نفی ضرر که آن هم با دادن تفاوت قیمت برطرف می شود و مغبون ملزم به قبول آن می شود. در پاسخ گفته می شود که نفی ضرر علت منحصر خیار غبن نیست و مفروض عدم انحصار دلیل است در آن^[۸۲].
علاوه بر آن دادن تفاوت قیمت در هیچ جا در کنار مستقطات خیار غبن در متون فقهی نیامده است. در هر حال به نظر می رسد که ماده ۴۲۱ پاسخ سوال را می دهد و جبران ضرر مغبون را موثر نمی داند ولی باید انصاف داد که پذیرفتن نظر مخالف منطقی تر و عادلانه تر است^[۸۳].
۴-۸- مستندات حقوقی خیار غبن
ماده ۴۱۶: « هر یک از متعاملین که در معامله، غبن فاحش داشته باشد بعد از علم به غبن می تواند معامله را فسخ کند»
ماده ۴۱۷:« غبن در صورتی فاحش است که عرفاً قابل مسامحه نباشد»

Thymol

 

 

 

۰۵/۰

 

۳۶/۰-

 

۱۹/۰-

 

۳۳/۰-

 

۱۴/۰

 

۱۷/۰

 

۱۷/۰

 

۱۴/۰-

 

Carvacrol

 

 

 

۱۶/۰

 

۱۰/۰

 

۱۸/۰-

 

۰۳/۰-

 

۱۷/۰

 

۲۳/۰-

 

۰۰۴/۰

 

۳۳/۰-

 

Essential oil

 

 

 

 

۴-۳- نتایج مولکولی (ISSR)

 

۴-۳-۱- مشخصات آغازگرها، باندها تولید شده و مقدار PIC

در بررسی تنوع ژنتیکی بین جمعیت های آویشن کوهی، از میان ۱۹ آغازگر ISSR استفاده شده، ۱۵ آغازگر بین جمعیت ها قطعات چند شکلی مطلوب نشان دادند. آغازگرها در مجموع ۱۳۲ باند تولید کردند که از این تعداد ۱۱۰ باند چند شکل و ۲۲ باند یک شکل بودند، که بیشترین تعداد باند مربوط به آغازگرهایIS8 و ۹۰۳ با ۱۲ باند و کمترین آن آغازگر IS9 با ۶ باند بود. متوسط تعداد باندهای چند شکل برای هر آغازگر ۳۳/۷ باند بود (جدول۴-۱۲). β%، که تعیین کننده درصد تعداد باند های چند شکل در آغازگرها می باشد در آغازگرهای IS9، IS8 و IS2 بیشترین تعداد باند چند شکل به میزان ۱۰۰% و کمترین تعداد باند چند شکل مربوط به آغازگر IS5 به میزان ۵۰% بود(جدول۴-۱۲). در این ارتباط لیما^[۱۸۵] و همکاران (۲۰۰۹) روابط ژنتیکی ۲۱ جمعیت از گونهT. caespititius را با بهره گرفتن از ۱۰ آغازگر ISSR بررسی کردند که در مجموع ۱۷۶ باند چند شکل تولید شد. همچنین تحقیقات تریندادی^[۱۸۶] و همکاران (۲۰۰۹) نشان داد که ۱۱ آغازگر ISSR برای ارزیابی تنوع ژنتیکی ۳۱ تک بوته T. caespititus بکار برده شد که در مجموع ۱۲۷ باند چند شکل تولید شد و در تحقیقی دیگر بررسی تنوع ژنتیکی ۱۷ توده آویشن دنایی (T. daenensis subsp. daenensis) با ۱۵ آغازگر ISSR نشان داد که در مجموع ۲۵۶ باند تولید شد که از این تعداد، ۲۲۸ باند چند شکل بودند (رحیم ملک^[۱۸۷] و همکاران، ۲۰۰۹). بیکی و همکاران (۱۳۹۲) با بررسی تنوع ژنتیکی ۱۶ رقم زراعی و گونه های خودرو جنس زعفران (Crocus) با کاربرد ۱۴ نشانگر ISSR ارزیابی کردند که نتایج نشان داد که ۲۰۸ باند پلی مورفیسم تولید شد. ارزیابی تنوع ژنتیکی درون و بین جمعیتی گیاه دارویی آویشن کرمانی با نشانگرهای مولکولیISSR توسط بیکدلو (۱۳۹۰) نشان داد که از مجموعه ۱۲ آغازگر بکار رفته، تعداد ۱۲۷ باند با وضوح بالا تولید گردید. از این تعداد، ۲۲ باند یک شکل و ۱۰۵ باند دارای چند شکلی بودند.

دامنه تولید باند در آغازگرها بین ۲۰۰ تا ۲۰۰۰ (bp) متغییر بود. بیشترین تعداد قطعات با وزن مولکولی بالا مربوط به آغازگر IS2 (bp 1800) و آغازگر ۸۲۶ (bp 2000) بود، بیشترین تعداد قطعات با وزن مولکولی کمتر مربوط به آغازگر IS1 (bp 1300) بود (جدول۴-۱۲). شکل (۴-۶) الگوی باندی قطعات DNA تکثیر شده، آغازگرIS10، را در ۱۵ جمعیت آویشن کوهی نشان می دهد، آغازگر IS10 با دامنه تولید باند ۱۸۰۰-۲۰۰ (bp)، تعداد باند تولیدی (۱۱ باند)، درصد تعداد باندهای چند شکل ۹۰% می باشد.
مقادیر PIC برای هر آغازگر در این پژوهش در جدول (۴-۱۲) آورده شده است. کمترین مقدار PIC (09/0) مربوط به آغازگرIS5 و بیشترین مقدار PIC (358/0) مربوط به آغازگر IS10 بود. متوسط PIC در این تحقیق ۲۵۳/۰ می باشد. بنابراین با توجه به نتایج بدست آمده، می توان گفت که آغازگر IS10با بیشترین PIC توانسته بهتر از بقیه نشانگرهای استفاده شده، فاصله ژنتیکی نمونه ها را مشخص کند. پس می تواند به عنوان نشانگرهایی که در تشخیص تنوع ژنتیکی مورد استفاده قرار گیرند.
بیشترین نسبت چندگانه موثر (۹) مربوط به آغازگر IS10و کمترین (۲) IS5 بود. متوسط نسبت چندگانه موثر در این پژوهش ۲۵/۵ می باشد(جدول۴-۱۲).

۴-۳-۲- ماتریس ضرایب تشابه

جدول (۴-۱۳) ماتریس ضرایب تشابه دایس را برای ۱۵ جمعیت آویشن کوهی با بهره گرفتن از تجزیه داده های مولکولی نشان می دهد. در این مطالعه دامنه ضرایب تشابه از ۶۰/۰ تا ۸۵/۰ متغییر بود. بیشترین تشابه ۸۵/۰ بین جمعیت های کردستان (۲) و قزوین (۲) و در جمعیت های کردستان ۲ و ۳ با ضریب تشابه ۸۳/۰ و جمعیت های کردستان (۱) و آذربایجان غربی (۱) در ۸۳/۰ قرار گرفتند. ویژگی های مشترک این جمعیت ها این است که در اکثر صفات کیفی هم، مشابه هستند. کمترین تشابه ۶۰/۰ بین دو جمعیت لرستان و زنجان (۲) مشاهده شد و به طور کلی جمعیت لرستان کمترین تشابه را با سایر جمعیت ها دارد که شامل جمعیت های زنجان (۳)، آذربایجان غربی (۴)، کردستان (۳)، قزوین (۲) و آذربایجان غربی (۲) هستند. در ارزیابی مولکولی با نشانگرهای ISSR در آویشن کرمانی، ماتریس تشابه جمعیتهای تاش و شاهوار از استان سمنان با میزان تشابه ۹۵/۰ بیشترین شباهت و جمعیتهای رابر و کوه ابر با میزان تشابه ۷۷/۰ بیشترین تفاوت را در بین جمعیتهای آویشن گزارش کرد (بیکدلو، ۱۳۹۰). به طور کلی در مورد جمعیت های وحشی، فاصله جغرافیایی و جریان ژنی بین جمعیت ها تعیین کننده فاصله ژنتیکی می باشد. در گونه های دگرگشن به علت جریان ژنی بالا، فاصله ژنتیکی جمعیت ها کم بوده و در عوض تنوع ژنتیکی در درون جمعیت ها پراکنده است. در مورد این گونه ها در صورتی که جریان ژنی بین رویشگاه ها تحت تأثیر عوامل غیرطبیعی چون تخریب رویشگاه ها در اثر برداشت بی رویه، چرای مفرط و سایر عوامل قطع شود، فاصله ژنتیکی بین جمعیت های افزایش می یابد و به علت افزایش هموژنی و افتراق جمعیت ها فرسایش ژنتیکی آغاز خواهد شد (همریک و گودت^[۱۸۸]، ۱۹۸۹).

۴-۳-۳- تجزیه خوشه ای

تجزیه خوشه ای بر اساس الگوریتم UPGMA و ضریب تشابه دایس با بهره گرفتن از داده های مولکولی توانست جمعیت های آویشن کوهی را در سطح تشابه ۷۶/۰ به پنج گروه تقسیم بندی کند (شکل۴-۷).
گروه اول شامل جمعیت های زنجان (۳) و آذربایجان غربی(۴) بودند
گروه دوم شامل دو زیر گروه می شود که زیرگروه اول شامل کردستان (۳)، کردستان (۲)، قزوین (۱) و قزوین (۲) بودند و زیر گروه دوم فقط شامل جمعیت زنجان (۱) بود.
گروه سوم شامل دو زیر گروه می شود که زیرگروه اول شامل آذربایجان غربی (۲)، آذربایجان غربی (۳) و تهران بودند و در زیر گروه دوم جمعیت های کرمان، کردستان (۱) و آذربایجان غربی (۱) قرار داشتند.
گروه چهارم فقط شامل جمعیت زنجان (۲) بود.
و گروه پنجم فقط شامل جمعیت تهران بود.
داده های مولکولی جمعیت های قزوین، کردستان و آذربایجان غربی را از هم تفکیک کردند. تحقیقات متعددی در زمینه تنوع ژنتیکی گیاهان دارویی از جمله آویشن انجام شده که کآرایی نشانگرهای ISSR را در گروهبندی گونه ها و جمعیت ها بیان می کنند به طوری که لیما^[۱۸۹] و همکاران (۲۰۰۹) در روابط ژنتیکی ۲۱ جمعیت از گونهT. caespititius نشان داد که ۱۰ آغازگر ISSR، جمعیت ها به چهار گروه جداگانه تقسیم کردند. نتایج تحقیقات رحیم ملک^[۱۹۰] و همکاران )۲۰۰۹) نشان داد که تنوع ژنتیکی تودهای آویشن دنایی (T. daenensis subsp. daenensis) بر اساس تجزیه خوشه ای با تولید شده بر داده های ISSR، توده ها را در دو گروه ژنتیکی متمایز قرار داد و انشعاب ژنتیکی آن ها ارتباطی قوی با مناطق جغرافیایی و رویشگاهی آن ها نشان داد. فرج پور و همکارن (۱۳۸۸) با بررسی تنوع ژنتیکی Achilla با نشانگرهای ISSR و RAPD نشان دادند که تجزیه خوشه ای، آن ها را به پنج گروه تقسیم بندی کرد و تا حد زیادی الگوی توزیع منطقه ای را پوشش داد. بیکدلو (۱۳۹۰) با تجزیه خوشه ای جمعیت های آویشن کرمانی با نشانگرهای ISSR، آن ها را در ضریب تشابه ۸۶/۰ به دو گروه اصلی تقسیم کرد.

۴-۳-۴- ضریب کوفنتیک

محاسبه ضریب همبستگی کوفنتیک بین ماتریس تشابه (دایس) و دندروگرام به روش UPGMA )86/0r=) بود که این مقدار همبستگی، بسیار مناسب می باشند (Rohlf, 1993). در حالی که ماتریس تشابه جاکارد و دندروگرام )۷۶/۰r=) بود بنابراین کلیه محاسبات آماری داده های مولکولی با ماتریس تشابه نی ولی یا همان دایس انجام شد.

 

 

جدول ۴-۱۲- تعداد نشانگر، دمای اتصال، تعداد باند تولیدی هر آغازگر، تعداد باند های چند شکل، PIC (میزان چند شکلی نشانگر)، β(درصد تعداد باند های چند شکل)،EMR (نسبت چندگانه موثر)، حاصل از آغازگرهای ISSR در بررسی ۱۵ جمعیت آویشن کوهی.

 

 

۲-۴-۱- ابزارها و فنون حسابداری مدیریت راهبردی

عموماً مدیران در راستای اجرای راهبردهای سازمان از ابزارها یا روش‎های حسابداری مدیریت به شرح زیر استفاده می‎کنند که به آنها در دستیابی به عوامل سرنوشت‎ساز موفقیت و حداکثر کردن ارزش‌آفرینی سازمانی یاری می‎رساند.
۱- بهینه‌کاوی (الگوسازی): در این روش واحدهای تجاری فعال از تجربیات و راه‎حل‎های تجربه شده رقبا در برخورد با مسائل و مشکلات رخ داده بهره‎مند می‎شوند و برای پویایی مقاصد و راهبردها و نیز به‌منظور پیاده‎سازی از آن به‌عنوان مبنا استفاده می‎کنند

۲- فرایند مهندسی مجدد: طراحی مجدد بنیادین اساسی و سریع فرآیندهای استراتژیک و ارزش‎افزای کسب‌وکار برای بهینه‎سازی گردش و جریان فعالیت‎ها و افزایش بهره‎‎وری در یک بنگاه اقتصادی است.
۳- تئوری محدودیت یا گلوگاه: فلسفه اصلی این روش راهبردی، استفاده بهینه از گلوگاه‎ها است و سازمان‎ها باید برای کسب حداکثر سود به‌طور اثربخش و کارآمد محدودیت‎ها را مدیریت کنند.
۴- بهایابی بر مبنای هدف: یک ابزار استراتژیک قدرتمند است که سازمان‎ها را همزمان قادر به یافتن سه بعد کیفیت هزینه و زمان کرده و هزینه‎ها را قبل از وقوع کنترل می‎‌کند.
۵- گزارش ارزیابی عملکرد متوازن: ابزاری نوین و راهبردی برای ارزیابی عملکرد است که در آن معیارهای غیر‎مالی (یادگیری و ابتکارات فرایند‎های داخلی و رضایت مشتری) در کنار معیارهای مالی (جنبه عملکرد مالی) به‌کار گرفته می‎شود در این ارزیابی معیارهای عملکرد در قالب یک رابطه علت و معلولی به یکدیگر مرتبط و با مقاصد سازمان در ارتباط‎ هستند
از دیگر تکنیک‎های کاربردی حسابداری مدیریت راهبردی می‎توان به مدیریت کیفیت فراگیر بهبود مستمر فرآیندها (کایزن) هزینه‎یابی و مدیریت بر مبنای فعالیت اشاره کرد (صریحی اسفستانی ۱۳۹۱)

۲-۴-۲- حسابداری هزینه‌ای در برابر حسابداری مدیریتی

تفاوت بین حسابداری هزینه‌ای و حسابداری مدیریتی بسیار دقیق می‌باشد NAA حسابداری هزینه‌ای را به عنوان «گروهی حساب شده و منظم از شیوه‌ها جهت ثبت و گزارش اندازه‌های هزینۀ تولید کالا و انجام خدمات در جمع کل و در جزئیات » معرفی می کند آن شامل روش‌هایی برای تشخیص طبقه بندی جمع بندی تخصیص و گزارش هزینه‌ها می‌باشد و آنها را با استاندارد‌های هزینه‌ای مقایسه می کند از طریق این معرفی حسابداری هزینه‌ای و تشریح NAA از حسابداری مدیریتی یک مسئله بسیار مهم روشن می‌شود: عملکرد عمدۀ حسابداری هزینه‌ای گردآوری هزینه برای برآورد سرمایه و تصمیم حقوقی (در آمدی) می‌باشد حسابداری مدیریتی بر‌ای استفاده از داده‌های هزینه‌ای برای برنامه ریزی کنترل و اهداف تصمیم گیری تأکید دارد (شباهنگ، بی‌تا‌).

۲-۴-۳- حسابداری مالی در برابر حسابداری مدیریتی

حسابداری مالی عمدتاً مربوط می‌باشد به جنبه‌های تاریخی از گزارش خارجی که آن اطلاعات مالی را برای گروه‌های خارجی مثل سرمایه گذاران طلبکاران و دولتمردان فراهم می‌آورد به منظور جلوگیری از انحراف گروه‌های خارجی حساب مالی توسط آنچه که ^[۱۵]GAAP (اصول عمومی پذیرفته شده در حسابداری) نامیده می‌شود تحت کنترل است حسابداری مدیریتی به عبارتی دیگر مرتبط می‌باشد با فراهم اطلاعات برای مدیران داخلی کسانی که مسئول برنامه ریزی و کنترل عملکرد مؤسسه (شرکت) و تصمیم گیری‌های مدیریتی می‌باشند به علت استفادۀ داخلی حسابداری مدیریتی از GAAP پیروی نمی‌کند تفاوت‌های بین حسابدارهای مدیریتی و حسابدارهای مالی در زیر خلاصه می‌شود.

۲-۴-۳-۱- حسابداری مدیریت

۱٫برای کاربران داخلی داده‌ها را فراهم می‌آورد.
۲٫توسط قانون اجباری نمی‌باشد.
۳٫پیرو GAAP نیست.
۴٫بر ارتباط و انعطاف پذیری داده‌ها تأکید می‌کند.
۵٫تأکیدی بیشتری بر آینده دارد.
۶٫روی گروه‌ها همانند کل یک تجارت تمرکز می‌کند.
۷٫خیلی زیاد از دیگر بخش‌ها مثل مدیریت مالی مدیریت اقتصادی و تأمین بودجه بهره مند می‌شود.
۸٫ وسیله ایست برای یک پایان.

۲-۴-۳-۲- حسابداری‌های مالی

۱٫برای کاربران خارجی داده‌ها را فراهم می‌آورد.
۲٫در قانون اجباری است.
۳- پیرو GAAP است.
۴-باید تولید کنندۀ داده‌های زمانی و صحیح باشد.
۵- بر گذشته تأکید دارد
۶ـ به تجارت به طور کلی می‌نگرد.
۷- در درجۀ اول به خودش تکیه می‌کند.
۸ـ خودش یک پایان است.
محققان متعددی در تحقیقات خود به سنجش و ارزیابی عملکرد به عنوان یکی از اصلی‌ترین نقش‌های حسابداری مدیریت اشاره کرده‌اند و مجموعه‌ای از تکنیک‌ها و ابزارهای مالی و غیر مالی را برای اندازه گیری و ارزیابی عملکرد از طریق حسابداری مدیریت در نظر گرفته‌اند بر طبق تعاریف سیستم اندازه گیری عملکرد سیستم جامعی با رویکرد غالب حسابداری است که برای اندازه گیری و ارزیابی هر دو جنبه‌ی مالی و غیرمالی عملکرد و بازداده‌های سازمان طراحی شده (بنابراین این سیستم سازمان را قادر می‌سازد تا استانداردهای را تدوین نماید که بازتابی از نتایج دلخواهی از عملکرد سازمان باشند و سپس سازمان را در اندازه گیری و ارزیابی از نتایج واقعی یاری می کند از جمله مهم‌ترین ابزارهای مورد استفاده در میان سی تکنیک شناخته شده ی ارزیابی عملکرد در حسابداری مدیریت بودجه بندی نسبت‌های بازگشت سرمایه و معیارهای هزینه محور است که به عنوان متداولترین ابزارها از سوی مدیران به کار گرفته شده‌اند هر چند بکارگیری این سه ابزار اغلب همراه با بهره گرفتن از معیارهای غیرمالی به عنوان معیارهای پشتیبان بوده است و روند‌های حاکم بر حسابداری مدیریت در سالیان اخیر بر شدت استفاده از معیارهای غیر مالی مانند میزان رضایت مشتری نگرش کارمندان و تحو ل به موقع محصول افزوده است.

۲-۵- مدیریت هزینه به روش برآورد با گزارش‌ها کنترل هزینه به همراه شاخص‌های بهره وری

سیستم حسابداری مدیریت باید به منظور پشتیبانی مدیر سازمان و سیستم مدیریت ارزش کسب شده قادر به ثبت تمامی اطلاعات هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم و برقراری ارتباط و تطابق بین هزینه‌های صرف شده و کارهای انجام شده در سازمان باشداکثر سیستم‌های حسابداری موجود برای انجام این عمل طراحی نشده اگر در پروژه‌ای ساختار شکست کار با ساختار شکست عناصر هزینه در حسابداری تطابق کامل نداشته باشداستفاده از یک سیستم حسابداری مناسب نیز ما را قادر به برقراری ارتباط و تطابق بین هزینه‌های صرف شده و کارهای انجام شده در سازمان نخواهد کرد در این حالت، سیستم حسابداری تنها هزینه‌های کارگران مواد و دیگر هزینه‌های مستقیم و غیر مستقیم مصرف شده را به تفکیک هر یک از عناصر سازمانی گزارش خواهد کردالبته اتکای صرف به اطلاعات مالی اشکالات زیر را در بر دارد (رحیمیان، بی‌تا).
با توجه به الزامات قانونی و نحوه نگرش حسابداران سازمان امکان تطبیق ساختار شکست کار در واحدهای کنترل سازمان فنی و مالی چندان ساده به نظر نمی رسد سیستم ثبت اسناد مالی به علت حساسیت آن روندی طولانی از کنترل‌ها و تأیید‌ها را طی می‌کند به گونه‌ای که اطلاعات هزینه‌ای هر دوره حداقل با چندین روز تأخیر قابل جمع آوری است غالباً بین زمان فاکتور هزینه کرد و زمان ثبت آن تأخیری وجود دارد که دقت اطلاعات در بازه‌های زمانی را کاهش می‌دهد (روش استاندارد برای کسب مدیریت ارزش).
اصولاً حسابداران برخی هزینه‌ها مانند استهلاک ماشین آلات را در پایان سال به حساب می‌آورند و بدین صورت هزینه‌های ماه پایانی سال مالی حجم زیادی از هزینه‌های انباشته ماه های قبل را در خود دارد و بدین ترتیب هزینه کلیه ماه ها با واقعیت فاصله می‌گیرداین همه باعث شد که عدم امکان اتکای کامل از سیستم حسابداری مدیریت برای محاسبات مدیریت هزینه بر نگارندگان مسجل شودلذا چنانچه بتوانیم هزینه‌ها و در آمدهای سازمان را برآورد کنیم همه چیز برای تهیه گزارشها کنترل هزینه مهیا می‌شود دانستن و تعیین اینکه هزینه پایانی سازمان چه مقدار خواهد بود نیازمند ارزیابی کار باقیمانده است. تعیین میزان کار باقیمانده نیازمند درک مناسب و مطمئن از وضعیت کنونی پروژه است سیستم مدیریت ارزش کسب شده این اطلاعات اساسی و مهم را فراهم می‌کند و مدیران سازمان را قادر می‌سازد که تنها پس از تکمیل ۱۵ درصد از کار سازمان پیش بینی‌های آماری مناسبی از هزینه نهایی طرح داشته باشند (فلمینگ^[۱۶] ۲۰۰۰).
در واقع بدون استفاده از سیستم مدیریت ارزش کسب شده بروز مشکلات وقتی مشهود و ملموس می‌شود که سازمان پیشرفت زیادی کرده باشد زمانی که سازمان تا این حد پیشرفت داشته باشد با درک مشکلات و روبه رو شدن با آنها نمی توان کاری از پیش برده و راه حل مناسبی یافت پس ارز ش کسب شده ابزاری برای «هشدار سریع و زود هنگام » به مدیران واحد حسابداری مدریت است تا با اقدامات اصلاحی و فعالیت‌های مضاعف به موقع به نتایج نهایی مطلوب دست یابند (گریدی ۱۹۹۲).
از آنجا که شاخص‌های عملکرد ارزش کسب شده می‌توانند در تخمین هزینه نهایی سازمان مفید باشد استفاده از این شاخص‌ها منوط به سه عامل مهم و کلیدی است که در مورد آنها باید بررسی عمیق تری صورت گیرد زیرا هریک از آنها می‌تواند تأثیر قابل توجهی بر تخمین نهایی هزینه و زمانبندی پروژهای سازمانی داشته باشد این سه عامل عبارتند از:
نقش و عزم مدیریت در تعیین نتایج نهایی
کیفیت و اعتبار طرح مبنای مدیریت سازمان (برنامه زمانبندی و بودجه)
مقایسه موشکافانه عملکرد واقعی با مبنای تصویب شد
گرچه هدف اصلی روش کنترل هزینه بر مبنای برآورد کنترل هزینه‌های سازمان و انجام پیش بینی هایی از آینده بر مبنای مدیریت ارزش کسب شده می‌باشداما در ساختار خود نیازمند به جمع آوری حجم بالایی از داده‌های اطلاعاتی از هزینه‌های احتمالی است شاید مهم‌ترین چالش روش‌های مدیریت هزینه در همسان سازی ساختار مالی و ساختار برنامه ریزی است، ولی این روش با حذف این مشکل در عمل با موفقیت پیاده سازی گردیده است
مهم‌ترین چالش پیش رو جمع آوری و تحلیل و یکپارچه سازی داده‌ها است که حتی اگر برای آن ارزش ذاتی نیز قائل نشویم، مدیریت هزینه‌ای که با این روش قابل حصول است واجد ارزشهای فراوانی است پس در واقع این روش را می‌توان به یک تیر و دو نشان مانند کرد (راهنمای ۲۰۰۰).

۲-۵-۱- ابزارها و تکنیک‌های برآورد هزینه

تخمین مقایسه‌ای: یا تکنیک‌های بالا به پایین که با بهره گرفتن از هزینه‌های واقعی یک پروژه قدیمی یا یک پروژه مشابه به عنوان مبنا برای تخمین هزینه پروژه موجود مورد استفاده قرار می‌گیرد.
مدل‌های پارامتریک: بکارگیری پارامترهای کمی در یک مدل ریاضی طراحی شده از قبل بر اساس عامل سابقه خواهد بود. این روش در حالتی می‌تواند دقیق باشد‌که پارامترها دقیق باشد و مدل مقیاس پذیر باشد
تخمین از بالا به پایین: تخمین زدن تمامی اجزای هزینه به تفکیک و سپس جمع کردن تمامی این جزء مقادیر باهم.
تکنیکهای رایانه ای: نرم افزاری مدون که در هر بخش با طرح سؤالاتی متعدد بتواند پارامترهای کیفی هزینه را بر اساس بانک اطلاعاتی خودش کمی کند و در نهایت تخمینی با دقت بالا را ارائه دهد (رحیمیان، بی‌تا‌).

۲-۶- فلسفه پیدایش سرمایه فکری

سرمایه فکری زاده عرصه علم و دانش است هرچند این واژه در دوران تکوین خود به سر می‌برد با این حال این مفهوم برای نخستین بار در سال ۱۹۹۱ مطرح شد یعنی زمانی که شرکت بزرگ سوئدی اسکاندیا شروع به اجرای مجموعه‌ای از روش‌های نوآورانه علمی برای توجه ویژه به دارایی‌های نامحسوس خود کرد. ریشه‌های مفهوم سرمایه فکری بسیار عمیق هستند. در سال ۱۹۶۹، اقتصاددانی به نام جان کنت گالبریت برای نخستین بار از عبارت «سرمایه فکری» استفاده کرد. این در حالی بود که پیش از آن، پیتر دراکر مفهوم «کارگران آگاه» را مطرح کرده بود. اگرچه سیستم‌های بیشتری در حال استفاده از مفهوم سرمایه فکری هستند، اما هنوز هم بسیاری از افراد اطلاعی از این مفهوم ندارند.
با توجه به گذر جوامع از عصر صنعت به عصر اطلاعات، اهمیت سرمایه‌های فکری نیز در دنیای تجارت بیشتر شده است. در طول عصر صنعت، بهای تمام شده دارایی ها، کارخانه‌ها و تجهیزات و مواد خام عواملی بودند که برای موفقیت یک تجارت لازم بود، اما در عصر اطلاعات استفاده مؤثر از سرمایه‌های فکری است که معمولادر موفقیت یا شکست یک مجموعه مؤثر است (روزنامه دنیای اقتصاد، شماره ۲۷۹۸).
در سال ۱۹۶۹ آقای جان گالبریت اولین کسی بود که از اصطلاح سرمایه فکری استفاده کرد. اما در اواسط دهه ۱۹۸۰ حرکت از عصر صنعت به سمت عصر اطلاعات آغاز شد و شکاف عمیق بین ارزش دفتری و ارزش بازار شرکت‌ها بوجود آمد و در اواخر دهه ۱۹۸۰ اولین تلاش‌ها برای تدوین صورت‌های مالی حسابهایی که سرمایه فکری را اندازه گیری کنند صورت گرفت و کتابهایی در این موضوع از قبیل مدیریت داراییهای دانش توسط آمیدن تالیف شد. در اوایل ۱۹۹۰، اولین بار نقش مدیریت سرمایه‌های فکری با تخصیص یک پست رسمی، در سازمان مشروعیت یافت و آقای ادوینسون بعنوان مدیر سرمایه‌های فکری شرکت اسکاندیا معرفی شد همچنین در این دوره مفهوم رویکرد ارزیابی متوازن توسط کاپلان و نورتن مطرح گردید و در مجله فورچون مقالاتی در این زمینه منتشر گردید. اما در اواسط دهه، شرکت اسکاندیا اولین گزارش سرمایه‌های فکری را منتشر کرد و هما یشی در سال ۱۹۹۶ توسط SEC با موضوع سرمایه فکری ترتیب داده شد. در اوایل دهه۲۰۰۰، اولین مجله معتبر با محوریت سرمایه‌های فکری و اولین استانداردهای حسابداری سرمایه فکری توسط دولت دانمارک منتشر گردید. امروزه پروژه‌های مختلفی از قبیل انتشار کتب و برگزاری سمینارها و تهیه و تدوین مقالات متعددی در این زمینه در حال انجام است (شکیبا ۱۳۹۰).