جدول ۳- ۲ برخی از خواص فیزیکی نمونه­های نفت خام مورد استفاده در این تحقیق ……………………………۴۰
) موجود در نمونه­های نفت خام ……….۴۰
جدول ۳- ۴ مواد شیمیایی مصرفی در این تحقیق ۴۱
جدول ۳- ۵ توان سرمایش و گرمایش چیلرهای استفاده شده ۴۵
جدول ۳- ۶ جدول عوامل عملیاتی و سطوح انتخاب شده آنها جهت طراحی آزمایش­ها ۵۴
 تاگوچی بر اساس متغیرهای کدی ۵۵
 تاگوچی……………………………….۶۰
جدول ۴- ۲ جدول ANOVA مربوط به داده ­های تغییر یافته ۶۲
جدول ۴- ۳ درصد جرمی آسفالتن (غیر قابل حل در نرمال هپتان) موجود در رسوب خط لوله ۷۰
جدول ۴- ۴ عوامل عملیاتی و سطوح انتخاب شده آنها در آزمایش­های ماندگی رسوب ۷۱
جدول ۴- ۵ خواص تبلور نمونه­های نفت و واکس مربوط به آزمون DSC 77

پیشگفتار
رسوب واکس هنگامی رخ می‌دهد که دمای محیط مخلوط نفت خام به دمایی پایین‌تر از دمای ابری شدن برسد که منجر به ظهور بلور‌های واکس در نفت خام و رسوب آن‌ها بر دیواره داخلی لوله می‌گردد. تخریب سازند مخزن، انسداد دهانه چاه و خطوط لوله جریان، آسیب رساندن به تجهیزات فرآیندی مانند جداکننده ها و مبدل‌های حرارتی از جمله مشکلات ایجاد شده ناشی از رسوب واکس هستند. این مشکلات در خطوط لوله انتقال نفت خام منجر به افزایش افت فشار، انسداد خط لوله، افزایش مصرف انرژی و به طور کلی قطع فرایند می­گردد. رسوب واکس مشکلی بسیار پیچیده در صنعت نفت به سبب تغییرات زیاد در خواص نفت­خام های مختلف می­باشد. در سال­های اخیر با توجه به اتمام منابع ساحلی، تولید نفت­خام در ناحیه­هایی با شرایط آب و هوایی سخت و متنوع و در اعماق دریا­ها صورت می­گیرد. بنابراین تحقیقات بیشتر به منظور بهبود پیش بینی وقوع رسوب واکس، درجه رسوب و ماهیت رسوب از نفت خام در شرایط عملیاتی مختلف ضروری است. بررسی اثر عوامل عملیاتی مختلف بر فرایند رسوب واکس در خط لوله به منظور کاهش مقدار جرم واکس رسوبی با انجام آزمایش­های تجربی بر اساس طراحی آزمایش­ها به روش تاگوچی از اهداف اصلی این تحقیق می­باشد. این روش از توانایی­های بالایی در تحلیل نتایج برخوردار است. مزیت این روش مطالعه همزمان اثر عوامل به طور کمی و با در نظر گرفتن اثر دیگر عوامل می­باشد. این روش همچنین امکان مقایسه اثر عوامل مختلف و دستیابی به حالت بهینه برای هر عامل که در تحقیقات آزمایشگاهی بسیار با اهمیت است را فراهم می­نماید. خواص رسوب واکس با زمان تغییر می­ کند و رسوب واکس متحمل پدیده ماندگی می‌شود. از اهداف این تحقیق بررسی تجربی پدیده ماندگی رسوب واکس تشکیل شده در مسیر خط لوله می­باشد.

این تحقیق شامل پنج فصل است. در فصل اول مروری بر مفاهیم و تعاریف اولیه مربوط به نفت خام، نقطه ابری شدن، نقطه ریزش و روش­های تعیین این نقاط، رسوب واکس (شکل­ گیری، خواص فیزیکی و روش­های زدایش) آورده شده است. در فصل دوم مطالعه پدیده رسوب واکس به منظور شناسایی مکانیسم­ها و عوامل عملیاتی تأثیرگذار بر فرایند رسوب در خط لوله و مطالعه روی سامانه­های آزمایشگاهی بررسی رسوب واکس به منظور انتخاب و طراحی سامانه آزمایشگاهی برتر که از بین منابع قابل دسترس انجام شده است. شرح ساخت سامانه آزمایشگاهی حلقه جریانی برای مطالعه پدیده رسوب در خطوط انتقال نفت، مواد، دستگاه­ها، طراحی آزمایش­ها و روش انجام آزمایش­ها در فصل سوم این گزارش آورده شده است. تحلیل نتایج بدست آمده از آزمایش­های انجام شده در بخش طراحی آزمایش­های تاگوچی و تعیین اثر عوامل مهم و مقایسه اثر عوامل با یکدیگر، همین طور بررسی فرایند سخت شدن رسوب با مقایسه منحنی­های آزمون دستگاهی گرماسنجی روبشی تفاضلی در فصل چهارم انجام شده است. نتیجه ­گیری کلی از این پایان نامه به همراه پیشنهادها برای مطالعات بعدی در فصل پنجم گنجانده شده است.
فصل اول
کلیات و تعاریف
نفت­خام مخلوط پیچیده­ای از هیدروکربن­ها شامل ترکیبات متفاوت از قبیل آلکان­ها،آروماتیک­ها، نفتن­ها، رزین ها تا واکس­ها و آسفالتن­ها با وزن ملکولی بالا را شامل می­ شود. در میان این گروه از هیدروکربن‌ها پارافین‌ها با جرم ملکولی بالا (واکس­ها ) و آسفالتن‌ها سبب به‌وجود آمدن مشکلاتی در حین انتقال و ذخیره نفت خام می‌شوند. اگر نفت خام حاوی جز بالایی ا ز پارافین‌ها یا واکس ها باشد، نفت واکسی یا بر پایه پارافین نامیده می‌شود در حالی‌که اگر نفت مقدار قابل توجهی آسفالتن‌ داشته باشد، نفت آسفالتنی نامیده می­ شود (Singh, 1999). تجهیزات تولیدی و خطوط لوله زیر دریا به سبب کاهش دما مستعد رسوب واکس^[۱] و به سبب کاهش فشار محیطی مستعد رسوب آسفالتن‌ هستند(Yang & Qiang, 2010).
واکس های پارافینی دارای وزن ملکولی بالایی هستند و در شرایط دما و فشار بالای مخزن محلول در نفت خام هستند. اما شرایط مخزن در حین استخراج نفت خام تغییر می­­کند که در نتیجه آن واکس پارافینی جامد شده و در مخزن و دهانه چاه رسوب می­ کند. همچنین در خطوط لوله تولید هنگامی‌که دمای دیواره لوله کمتر از دمای ظهور واکس^[۲] باشد، رسوب واکس شکل می­گیرد Chen et al., 1997)).
دمای ابری شدن^[۳]
بالاترین دمایی که اولین بلور واکس نفت خام تحت سرمایش شکل می‌گیرد را دمای ابری شدن یا دمای ظهور واکس می‌نامند. دمای ابری شدن یک خاصیت ضروری در تعیین گرایش نفت خام در تشکیل فاز جامد واکس^[۴] و رسوب واکس ^[۵] می‌باشد. سیستم‌هایی که نفت خام آن‌ها دارای دمای ابری شدن پایین باشد تمایل کمی به تشکیل فاز جامد دارند و سیستم‌های دارای دمای ابری شدن بالا مستعد تشکیل رسوب هستند. مادامیکه دمای دیواره لوله بالاتر از دمای ظهور واکس باشد، هیچ رسوب واکس جامدی روی دیواره لوله رخ نخواهد داد. عواملی که در جهت افزایش دمای ابری شدن می‌‌شوند، سبب افزایش رسوب واکس جامد نیز می‌گردند (Bidmus, 2009). دمای سطح مشترک نفت- رسوب واکس به تدریج در شرایط تعادل گرمایی به دمای ابری شدن می‌رسد (Singh et al., 2000; Bidmus & Mehrotra, 2004).
دمای نقطه ریزش^[۶]
کمترین دمایی است که نفت خام یا مخلوط واکسی با کج شدن بطری افقی حاوی آن جریان می‌یابد یا حالت جریانی دارد و از خواص مهم نفت‌های خام حاوی واکس می باشد. مانند دمای ابری شدن، دمای نقطه ریزش نیز وابسته به مقدار واکس پارافینی موجود در نفت دارد و به شدت تحت تأثیر خواص جریانی نفت خام دارد. PPT دمایی است که ساختار شبکه‌ای ژل در نتیجه تبلور بلور‌های واکس از نفت خام شکل می‌گیرد و سبب می‌شود که ویسکوزیته و خواص جریانی نفت به طرز چشمگیری افزایش یابد. دمای نقطه ریزش می‌تواند توسط سرمایش نمونه در هر مرحله به میزان Cْ ۱ و تعیین پایین‌ترین دمایی که هر حرکتی از نمونه مایع مشاهده شود تعیین گردد (Bhat, 2008 Fong, 2007;).
به منظور جریان یافتن سیال در محیطی با دمای سیال بالاتر از نقطه ریزش هیچ استراتژی نقطه ریزشی در خطوط لوله نیاز نیست. در محیطی که دمای سیال یا محیط پایین‌تر یا مساوی با نقطه ریزش باشد، استراتژی مخصوص نقطه ریزش برای برقراری توانایی جریان یافتن سیال نیاز است. دمای محیط عامل مهمی در تعیین لزوم در نظر گرفتن استراتژی نقطه ریزش می­باشد. در ۱۰۰ سال اخیر آنالیز دمای محیط انجام می‌شد و حد نهایی کمترین دمای بستر دریا یا اقیانوس در طول مسیر خط لوله مورد استفاده قرار می‌گرفت. دمای نقطه ریزش با بهره گرفتن از روش آزمون استاندارد (ASTM) قابل اندازه‌گیری است و با بهره گرفتن از روابط داده های کروماتوگرافی گازی دما بالا^[۷] تخمین زده می‌شود(Yang & Qiang, 2010).
رسوب واکس
صنعت نفت با مشکل رسوب واکس در تمام بخش‌ها شامل بخش تولید و یا انتقال در خطوط لوله تا تحویل به صنایع پایین دستی دست به گریبان است. رسوب واکس هنگامی رخ می‌دهد که دمای محیط مخلوط نفت خام به دمایی پایین‌تر از دمای ابری شدن برسد که منجر به ظهور بلور‌های واکس و رسوب آن‌ها روی سطح انتقال حرارت ( دیواره داخلی لوله) می‌گردد. رسوب واکس می‌تواند سبب ایجاد مشکلاتی در تمام مراحل فرآیندی نفت گردد. خرابی مخزن و یا انسداد دهانه چاه و خطوط لوله جریان، آسیب رساندن به تجهیزات فرآیندی مانند جداکننده ها و مبدل‌های انتقال حرارت از جمله مشکلات ایجاد شده توسط رسوب واکس هستند. این مشکلات می تواند منجر به افزایش افت فشار، انسداد خط لوله، افزایش مصرف انرژی و به طور کلی قطع فرایند گردد. تحقیقات زیادی به منظور دستیابی به دانش دقیقی از این فرایند انجام شده است. در کل دما و انتقال حرارت عامل اصلی در فرایند رسوب شناخته شده‌اند.
تفاوت تشکیل فاز جامد واکس و رسوب واکس
منظور از تشکیل فاز جامد واکس ایجاد یک فاز جامد در کنار یک فاز مایع یا گاز است. به عنوان مثال زمانی که دمای سیال نفتی به پایین­تر از دمای ابری شدن خود می­رسد، بلورهای واکس (فاز جامد) شروع به تشکیل در نفت (فاز مایع) می­ کنند که به آن تشکیل فاز جامد واکس می­گویند. تشکیل بلورهای واکس پدیده­ای ترمودینامیکی است. تاکنون مدل­های زیادی برای پیش ­بینی آن ارائه شده است.
منظور از رسوب واکس ایجاد فاز جامد در کنار یک فاز جامد دیگر (مثل دیواره لوله یا ظرف) است. زمانی­ که رسوب جامد واکس در روی دیواره لوله (فاز جامد) تشکیل می­ شود پدیده رسوب واکس داریم که پدیده­ای دینامیکی و ترمودینامیکی است. بنابراین شرط لازم برای ایجاد رسوب واکس در خطوط لوله در ابتدا تشکیل فاز جامد ذرات واکس روی دیواره لوله است که بدین منظور لازم است که دمای دیواره کمتر از دمای ابری شدن نفت داخل لوله باشد. اما این شرط برای رسوب واکس کافی نیست و شرط کافی برای آن سخت شدن رسوب اولیه ایجاد شده روی دیواره لوله (ایجاد یک فاز جامد سخت) است که با حرکت نفت در لوله و شار انتقال جرم از بالک مایع به سمت رسوب اولیه ایجاد می­ شود.
واکس پارافینی
نفت خام پالایش نشده بزرگترین منبع واکس پارافینی می‌باشد. واکس های پارافینی مخلوطی از نرمال آلکان ها با عدد کربنی بین ۱۸ تا ۶۵ و حتی بیشتر هستند. یکی از مشخصات اصلی نرمال آلکان‌های با وزن ملکولی بالا حلالیت پایین در پارافین‌ها، آروماتیک‌ها، نفتن‌ها و دیگر حلال‌های نفتی در دمای اتاق می‌باشد (Fong, 2007).
واکس های نفت خام می‌توانند به ماکروکریستالین یا پارافینی و میکروکریستالین طبقه بندی شوند. اساس ماکروکریستالین واکس را ترکیبات نرمال‌آلکان‌ها با عدد کربن متغیر بین ۲۰ تا ۴۰ تشکیل می‌دهند و اساس میکرو کریستالین واکس را ایزو پارافین‌ها ( آلکان‌های شاخه دار ) و نفتن­ها ( سیکلو آلکان­ها) تشکیل می دهند (Elsharkawy et al., 2000; Srivastava et al., 1993). ایزو آلکان‌ها مانند نرمال‌آلکان‌ها با یکدیگر می‌پیوندند و به صورت جامد از نفت های خام جدا می‌شوند. ایزو آلکان­ها به‌دلیل زنجیرهای شاخه‌دار مستعد به تاخیر انداختن تشکیل رسوب هستند و تولید واکس جامد ناپایدار می‌کنند. نفتن‌ها نیز متمایل به تخریب فرایند هسته زایی واکس در حین تشکیل رسوب هستند (Hammami & Raines, Paraffin Deposition from Crude Oils. Comparison of Laboratory Results with Field Data, 1999).
خواص فیزیکی و گرمایی
پارافین‌ها یا نرمال‌آلکان‌ها متعلق به ترکیبات همرده‌ای هستند که هر عضو متوالی از این سری با عضو گروه بعدی با یک گروه CH₂ متمایز می‌گردد. پارافین‌ها تقریباً بی‌اثر هستند و واکنش‌پذیری کمی با اکثریت واکنش‌دهنده های شیمیایی دارند. دانسیته پارافین‌ها کمتر از دانسیته آب است و پیوند کووالانسی بین آن‌ها ضعیف است. پیوند‌های کووالانسی و نیروی واندروالس بین گروه متیل و متیلن منجر به نیروی جاذبه بین زنجیره‌های پارافین‌ می­گردد (Morrison & Boyd, 1992).
استحکام واکس ها از حالت ژله‌ای نفتی با نقطه ذوبی نزدیک دمای اتاق تا واکس سفت با نقطه ذوبی بالاتر ازC 100ْ تغییر می­ کند. دانسیته واکس حدود ۸/۰ و گرمای ویژه آن حدود ۱۴/۰ می‌باشد(Yang & Qiang, 2010). در جدول ۱-۱ مشخصات شیمیایی و خواص فیزیکی تعدادی از نرمال آلکان­ها و در شکل ۱-۱ ساختار کلی پارافین­های موجود در نفت خام نشان داده شده است.
متان، اتان و پروپان در دما و فشار محیط به صورت گاز هستند در حالی‌که C₅ تا C₁₇ مایع هستند و نرمال‌آلکان‌های بزرگتر جامد هستند. دانسیته، نقطه ذوب و نقطه جوش این هیدروکربن­ها با افزایش تعداد کربن به صورت غیر خطی زیاد می‌شود. دانسیته عضوهای متوالی این سری از هیدروکربن­ها در ابتدا به سرعت افزایش می­یابد و در نهایت در حدود ۸۰۰ قرار می‌گیرد. نرخ افزایش نقطه ذوب و نقطه جوش این هیدروکربن­ها نیز در ابتدای سری بسیار بیشتر از ادامه سری می‌باشد که این موضوع در تقطیر منجر به جداسازی بسیار آسان نرمال‌آلکان‌های سبک نسبت به اجزای سنگین می‌شود (Bidmus & Mehrotra, 2009). آلکان‌های شاخه‌دار به‌دلیل ساختار پیچیده­تر و کاهش سطح رفتار مشابهی را نشان نمی‌دهند و معمولاً دمای ذوب و جوش آن‌ها نسبت به آلکان‌های متناظر خود کمتر می‌باشد (Fong, 2007).
سیکلو آلکان­ها (نفتن­ها)
ایزو آلکان­ها
نرمال آلکان­ها
شکل ۱- ۱ ساختار کلی پارافین‌های موجود در نفت‌ها (Hunt, 1996)
جدول۱- ۱ خواص فیزیکی تعدادی از نرمال‌آلکان‌ها (Barton and Ollis, 1979)

مدل رگرسیون معنادار بود. نتایج نشان داد که اثر سبک اجتنابی در پیش بینی تاب آوری مثبت و معنادار است. در نهایت میتوان نتیجه گرفت که تاب آوری با گونه هایی از شخصیت و نیز سبکهای دلبستگی ارتباط دارد.
واژه های کلیدی:
فصل اول
کلیات تحقیق

مقدمه

سلامت روان هدف غایی و نهایی روان شناسان بوده و هست. در این میان روان شناسی مثبت گرا با توجه به استعدادها و توانمندی های انسان مورد توجه روان شناسان قرار گرفته است. این رویکرد هدف نهایی خود را شناسایی موضوع ها و شیوه هایی می داند که بهزیستی و شادکامی انسان را به دنبال دارند. از این رو عواملی که موجب تطابق بیشتر آدمی با نیاز ها و تهدید های زندگی می شود، بنیادی ترین موضوع مورد پژوهش این رویکرد است. در این میان تاب آوری^[۱] جایگاه ویژه ای در حوزه های روان شناسی تحولی، روان شناسی خانواده و بهداشت روانی یافته است، به طوری که هر روز بر شمار پژوهش های مرتبط با این موضوع افزوده می شود (کمپل-سیلیس، کوهن و استین^[۲]، ۲۰۰۶). تا اوایل دهه ۸۰ اعتقاد بسیاری از پژوهشگران علم روانشناسی این بود که رویدادهای تنش زا در بروز اختلالات روان تنی نقش مؤثری دارند، به عنوان مثال هولمز و راهه^[۳] دریافتند که رویداد های زندگی با شروع بیماری رابطه دارد. در عین حال بررسی های روان شناسان بعدی نشان داد که بین رویداد های تنش زا و اختلالات روان شناختی، عوامل تعیین کننده ای وجود دارد که موجب می شود این رویدادها تأثیر متفاوتی بر افراد داشته باشند. یکی از این ویژگی ها تاب آوری است (شاکری نیا و محمد پور، ۱۳۸۹). همچنین بر اساس مدل تنش- آسیب پذیری، اول اینکه افراد باید آمادگی زیستی، روان شناختی یا اجتماعی- فرهنگی برای ابتلای به بیماری داشته باشند و سپس در معرض نوعی از تنش قرار بگیرند تا به بیماری مبتلا شوند. در حال که بیشتر مردم آمادگی برای برای ابتلای به اختلالات معین را دارند، اما با قرار گرفتن در معرض تنش نیز به اختلالی مبتلا نمی شوند. چیزی که در برابر تسلیم شدن به تنش از افراد محافظت می کند، تاب آوری است (مک آلیستر و مک کینون^[۴]، ۲۰۰۹). در طول ۲۰ سال گذشته مطالعه درباره تاب آوری به طور معنی داری گسترش یافته است. از جمله مسائلی که در حوزه تاب آوری مطرح است نقش صفات شخصیتی در میزان آن است. بر اساس مدل انتخاب-مقابله افتراقی بلوکر و زاکرمن (۱۹۹۷)، راهبردهای مقابله ای مورد استفاده در رویارویی با تنش تعیین کننده پیامدهای مثبت یا منفی هستند و نوع راتهبردهای مقابله انتخاب شده به صفات شخصیتی افراد بستگی دارد (بارتلی، روش^[۵]، ۲۰۱۱). یعنی زبق این مدل شخصیت از طریق تاثیر در میزان رویارویی با تنش، تاثیر نوع واکنش به آن یا تاثیر در هر دو زمینه بر فرایندهای مرتبز با تنش تاثیر میگذارد (لاندرو و کاستیلو^[۶]، ۲۰۱۰). در این زمینه میتوان بیان داشت که سبک های دلبستگی که به نوعی بیانگر شیوه های فرزندپروری افراد است نیز در امر تاب آوری دخالت دارد. لذا مطالعه حاضر با هدف بررسی ارتباط میان تاب آوری دانش آموزان با رگه های مختلف شخصیت و سبکهای دلبستگی آنان انجام شد.

۱-۱بیان مسأله

از نظر لاتار^[۷] و چیچتی^[۸] (۲۰۰۰) و مستن^[۹] (۲۰۰۱) تاب آوری یکی از مفاهیم و سازه های بهنجار مورد توجه و مطالعه ی روانشناسی مثبت بوده و غالب پژوهشهای مربوط به تاب آوری در حوزه ی روانشناسی تحولی انجام شده است (بشارت و همکاران، ۱۳۸۷). تاب آوری، توانایی افراد در سازگاری موثر با محیط، علیرغم قرارداشتن در معرض عوامل خطرآفرین است. عوامل خطرآفرین آن دسته شرایط و موقعیتهای منفی هستند که با پیامدهای منفی و مشکلات رفتاری مرتبط میشوند (گومز و مکلارن^[۱۰]، ۲۰۰۶) طبق نظر تایت (۲۰۰۰، به نقل از نیکوزاده کردمیرزا، ۱۳۸۸)، تاب آوری بر گروههایی از افراد تمرکز دارند که در معرض عوامل خطرآفرین قرار دارند، ولی با پیامدهای منفی کمی مواجه شده و حتی ممکن است پیامدهای مثبتی را نیز کسب نمایند. همچنین، آسیب پذیری میتواند در مورد افرادی به کار رود که علیرغم اینکه در معرض عوامل خطرآفرین قرار ندارند، دچار پیامدهای منفی شده و یا از کسب پیامدهای مثبت باز میمانند. در این راستا میتوان گفت که تاب آوری فرد تحت عوامل مختلفی قرار دارد و از جمله مسائلی که در حوزه تاب آوری مطرح است نقش صفات شخصیتی است. بر اساس مدل انتخاب-مقابله افتراقی بلوگر و زوکرمن^[۱۱] (۱۹۹۷، به نقل از شفیع زاده، ۱۳۹۱) راهبردهای مقابله ای مورد استفاده در رویارویی با تنش، تعیین کننده پیامدهای منفی یا مثبت هستند و نوع راهبردهای مقابله انتخاب شده به صفات شخصیتی افراد بستگی دارد. در واقع طبق این مدل، شخصیت از طریق تاثیر در میزان رویارویی با تنش، تاثیر در نوع واکنش به آن یا تاثیر در هر دو زمینه بر فرایندهای مرتبط با تنش تاثیر میگذارد. در نتیجه از آنجا که صفات شخصیتی خاص افراد به کارگیری راهبردهای مقابله ای متفاوت را ترغیب میکنند، افراد به صورت متفاوت به تنش پاسخ میدهند (لاندرو و کاستیلو^[۱۲]، ۲۰۱۰، بارتلی^[۱۳] و روش^[۱۴]، ۲۰۱۱). اما شخصیت چیست؟ شخصیت و ویژگیهای آن از اصلی ترین مفاهیم در روانشناسی بوده (نمکی، ۱۳۷۶) و بین روانشناسان شخصیت درباره این که شخصیت را چگونه میتوان تعریف کرد اختلاف نظر وجود دارد. آلپورت^[۱۵] میگوید” شخصیت، سازمان بندی پویایی است در درون فرد از آن دسته از نظامهای روانی-فیزیکی که رفتار و تفکر شاخص او را تعیین میکنند"(کارور، ۱۳۸۷). راجرز نیز شخصیت را یک خویشتن سازمان یافته دائمی میداند که محور تمام تجربه های وجود انسانهاست. واتسون بیان میدارد شخصیت، مجموعه ای سازمان یافته از عادات است. کلی، شخصیت را معادل روش خاص هر فرد در جستجو برای تفسیر معنای زندگی میخواند (نمکی، ۱۳۸۷). مک کرا و جان^[۱۶] (۱۹۹۲) شخصیت را در امتداد پنج بعد یا پنج عامل اصلی شامل نوروزگرایی، برونگرایی، تجربه پذیری، همسازی و وظیفه شناسی توصیف کردند. تفاوت در تعریف شخصیت نتیجه اختلاف رویکرد نسبت به ماهیت انسان است. نوروزگرایی به تمایل برای تجربه اضطراب، تنش، خودخوری، خصومت، تکانشوری، کمرویی، تفکر غیر منطقی، افسردگی و عزت نفس پایین اطلاق می شود (مک کرا و جان، ۱۹۹۲؛ مک کرا و کاستا^[۱۷]، ۱۹۸۷). برونگرایی به تمایل برای مثبت بودن، قاطعیت، تحرک، مهربانی و اجتماعی بودن گفته می شود (واتسون و کلارک^[۱۸]، ۱۹۹۲). تجربه پذیری عبارت است از تمایل به کنجکاوی، هنرنمایی، خردورزی، انعطاف پذیری، روشنفکری و نوآوری (جان، ۱۹۸۹). همسازی به تمایل برای گذشت، مهربانی، سخاوتمندی، اعتماد ورزی، همدلی، فرمانبرداری، فداکاری و وفاداری اطلاق می شود. وظیفه شناسی عبارت است از تمایل به سازمان دهی، کارآمدی، قابلیت اعتماد، خویشتنداری، پیشرفت گرایی، منطق گرایی و تعمق (مک کرا و جان، ۱۹۹۲).
در ادامه میتوان بیان داشت که به نظر میرسد دلبستگی، به عنوان یکی از عوامل حفاظتی که موجبات سازگاری بیشتر را فراهم می سازد در میزان تاب آوری موثر میباشد. بنا به نظر واترز، دلبستگی رفتارهایی را شامل میشود که سبب نزدیکی به نگاره دلبستگی است. این رفتارها شامل توجه داشتن، لمس کردن، نگاه کردن، وابسته بودن و اعتراض به طردشدگی است. بالبی نیز دلبستگی را پیوند عاطفی پایداری میداند که ویژگی آن گرایش به جستجو و حفظ مجاورت با شخص خاص بویژه در زمان استرس است (برجعلی، ۱۳۸۸). تفاوتهای فردی در الگوی فعال درونی موجب شکل گیری سبکهای دلبستگی متفاوتی میگردد. بررسی اولیه در زمینه سبکهای دلبستگی از سوی اینسورث و همکاران (۱۹۷۸، به نقل از برجعلی ۱۳۸۸) انجام شد و سه الگوی دلبستگی ایمن، ناایمن اجتنابی و دلبستگی ناایمن اضطرابی-دوسوگرا شناسایی گردید. افراد با سبکهای دلبستگی متفاوت، راهکارهای متفاوتی را برای تنظیم عواطف و پردازش اطلاعات هیجانی به کار میبرند. طبق نظریه اریکسون، کودکی که دلبسته ایمن است از نظر روانی به دنبال استقلال است و شروع به فاصله گیری از والدین؛ تجربه محیط و به دنبال یادگیری های تازه است. با توجه به مطالب یاد شده محقق بر آن شد تا به بررسی رابطه تاب آوری و ویژگیهای شخصیتی و نیز سبک دلبستگی دانش آموزان مقطع پیش دانشگاهی بپردازد. این مطالعه در پی آن است که به این سوال پاسخ دهد که شخصیت و ویژگیهای آن، تا چه میزان پیش بین تاب آوری فرد میتواند باشد؟

۱-۲ ضرورت تحقیق:

تاب آوری، مفهوم جدیدی است که در سالهای اخیر مورد توجه قرار گرفته است. تعیین عواملی که با توجه به میژگیهای فردی، خانوادگی و اجتماعی به عنوان عوامل تاب آور عمل کرده،، از جمله موارد مورد علاقه پزوهشگران است. تاب آوری مفهم روان شناختی است که توضیح میدهد چگونه افراد با موقعیتهایی غیر منتظره کنار می آیند. تاب آوری، سازگاری مثبت در واکنش به شرایط ناگوار بوده و تحت تاثیر عومل مختلفی قرار میگیرد. در این میان سبک دلبستگی که شیوه تمایل افراد به برقراری نوعی رابطه نزدیک با افرادی معین و داشتن احساس امنیت بیشتر است و شخصیت که بسیاری از رفتارها را تحت الشعاع خود قرار میدهد از اهمیت ویژه ای برخوردارند. مطالعه حاضر به بررسی رابطه میان این سه عامل روانشناختی میپردازد.

۱-۳ اهداف تحقیق:

1. 1. تعیین رابطه بین صفات شخصیتی و تاب آوری در نمونه های مورد مطالعه

1. 1. تعیین رابطه بین سبک دلبستگی و تاب آوری در نمونه های مورد مطالعه

۱-۴ سوالات پژوهش:

چه رابطه ای بین تاب آوری و صفات شخصیتی وجود دارد؟
رابطه میان تاب آوری و سبکهای دلبستگی چگونه است؟

۱-۵ فرضیه های پژوهش:

1. 1. بین تاب آوری و صفات شخصیتی رابطه وجود دارد.

1. 1. بین تاب آوری و سبک دلبستگی رابطه وجود دارد.

۱-۶ تعریف واژه ها و اصطلاحات:

الگوی شخصیت
تعریف نظری: ابعاد تفاوتهای فردی در تمایل نشان دادن الگوهای پایدار فکر، احساس و عمل (مک کری و کاستا،۱۹۸۷).
تعریف عملیاتی: نمره ای که فرد در آزمون شخصیت نئو کسب میکند.
دلبستگی:
تعریف مفهومی: ارتباط روانی پایدار بین دو انسان (حق شناس، ۱۳۸۹)
عملیاتی: سنجش بر اساس آزمون دلبستگی کولینز و رید
تاب آوری:
تعریف مفهومی: توانایی افراد در سازگاری موثر با محیط، علیرغم قرارداشتن در معرض عوامل خطرآفرین است (گومز و مک لارن، ۲۰۰۶).
تعریف عملیاتی: نمره فرد در آزمون تاب آوری ﻛﻮﻧﻮر و دﻳﻮﻳﺪﺳﻮن

فصل دوم:

مبانی نظری و پیشینه پژوهش

۲-۱ مقدمه:

بد‌ون شک نظریه د‌لبستگی یکی از برجسته ترین و مهم‌ترین د‌ستاورد‌های روان‌شناسی معاصر است. برخی پژوهشگران (به عنوان مثال شاور و میکولینسر^[۱۹]، ۲۰۰۵) نظریه د‌لبستگی را به عنوان رستاخیز د‌وباره روانکاوی و عامل مهم احیای د‌وباره این مکتب می‌د‌انند. از نظر جان بالبی د‌لبستگی یکی از نیازهای بنیاد‌ین انسان‌هاست (قربانی ۱۳۸۲). بر اساس آخرین یافته‌های تجربی میان فرهنگی نظریه خود‌SDT) که اهمیت عوامل د‌رونی فطری را د‌ر تحول شخصیت و خود‌ رفتار بررسی می‌کند، سه نیاز پایه روان‌شناختی د‌ر انسان‌ها وجود‌: ۱- نیاز به شایستگی ۲- نیاز به خود‌- نیاز به ارتباط و د‌لبستگی (رایان و د‌سی^[۲۰]، ۲۰۰۰). به عقید‌ه د‌وانلو (۱۹۹۰، نقل از قربانی، ۱۳۸۲) «تنها، ظرفیت برقراری روابط گرم عاطفی با والد‌ین یا جانشین آنان، فطریست». جان بالبی و مری اینزورث^[۲۱] نکات برجسته‌ای را از روان‌تحلیل‌گری، کرد‌ار شناسی، روان‌شناسی رشد‌‌شناسی شناختی د‌ر مورد‌ و نظم بخشی هیجانی، ترکیب کرد‌ه و د‌ر سازماند‌هی نظریه‌ی د‌لبستگی به کار گرفتند. آن‌ها همانند‌ نظریه پرد‌ازان روان تحلیل‌گری معتقد‌‌ تبیین رفتارهای بزرگسالی ریشه د‌ر د‌وران کود‌کی د‌ارد، با این تفاوت که به نظر آن‌ها انگیزش انسان توسط سیستم‌های رفتاری ذاتی، به جای سایق‌های زیستی مثل میل جنسی و گرسنگی، راهنمایی می‌شود‌ یافتگی و بقا را د‌ر فرایند‌ تسهیل می‌کند. بالبی و اینزورث علاوه بر توجه به فرایند‌های ناهشیار پویشی، توجه خاصی هم بر تجارب بین فرد‌ی واقعی و پیامد‌های هیجانی و شناختی این روابط، به عنوان عوامل موثر بر روابط بعد‌ی، د‌اشتند (اینزورث، ۱۹۸۹).

۲-۲ اصول نظریه دلبستگی:

۲-۲-۱ دلبستگی یک نیروی برانگیزاننده ذاتی است

تلاش برای جستجو و حفظ تماس با افراد مهم زندگی یک قاعده برانگیزاننده اولیه و ذاتی بشر است که در تمام طول زندگی با وی همراه است. وابستگی یکی از بخش های ذاتی بشر است که با گذشتن از دوران کودکی از وی جدا نمی شود. همچنین امروزه این دیدگاه توسط نویسندگان فمنیست بسیار مورد استفاده قرار می گیرد (میلر^[۲۲] و استیور^[۲۳]،۱۹۹۷؛ به نقل از جانسون و ویفن، ۱۳۸۸).

۲-۲-۲ دلبستگی ایمن مکمل خودمختاری است

بر اساس نظریه دلبستگی، چیزی تحت عنوان استقلال کامل از دیگران یا وابستگی افراطی به آنها وجود ندارد (بریثرتون^[۲۴] و مان هالند^[۲۵]، ۱۹۹۹). بر طبق نظریه دلبستگی فقط وابستگی اثر بخش^[۲۶] و غیر اثر بخش^[۲۷] وجود دارد. وابستگی ایمن منجر به پرورش خود مختاری و اعتماد به نفس در فرد می شود. در واقع، وابستگی ایمن و خود مختاری دو روی یک سکه است و هیچ گاه دوگانگی با یکدیگر ندارند. مطالعات نشان داده است که دلبستگی ایمن با احساس مثبت، منسجم، نسبت به خود مرتبط است (صالحی، کوشکی، باغداساریانس و همکاران، ۱۳۹۰). هر قدر ارتباطاتمان ایمن تر باشد، مستقل تر و متفاوت تر می توانیم عمل کنیم. در این الگو، سلامتی یعنی حفظ احساس وابستگی و اتکاء متقابل همراه با خود کفایتی یا جدایی از دیگران. (جانسون و ویفن، ۱۳۸۸).

۲-۲-۳ دلبستگی، پناهگاهی امن برای فرد مهیا می سازد.

حضور مظاهر دلبستگی^[۲۸] که معمولا شامل والدین، فرزندان، همسر یا معشوق می شود، منحر به احساس آرامش و امنیت و بر عکس در دسترس نبودن آنها منجر به پریشانی می شود. به عبارتی، نزدیکی به فرد مورد علاقه سیستم عصبی را آرام ساخته و یک پادزهر طبیعی بر علیه احساس اضطراب و آسیب پذیری قلمداد می شود. دلبستگی های مثبت، پناهگاهی ایمن را خلق می کند که ذخیره امنی را بر علیه اثرات پریشانی و عدم اطمینان فراهم می سازند (میکالینسر^[۲۹]، فلوریان و ولر^[۳۰]، ۱۹۹۳؛ به نقل ازجانسون و ویفن، ۱۳۸۸). همچنین دلبستگی های مثبت، بافت خوش بینانه ای را برای رشد مستمر شخصیت مهیا می سازند. (جانسون و ویفن، ۱۳۸۸).

۲-۲-۴ دلبستگی، اساس ایمنی را فراهم می سازد

اعتماد عاطفی
اعتماد شناختی

قابلیت‌های روانشناختی

رفتار کاری کارکنان

احساس شایستگی
احساس موثربودن
احساس خود مختاری
احساس معنی دار بودن شغل

رفتار نتیجه گرا
رفتار در نقش
رفتار فرا نقش

نمودار ۱-۲- مدل مفهومی تحقیق
فصل دوم
ادبیات نظری و پیشینه تحقیق

۲-۱- قابلیت‌های روانشناختی

ابزاری است که مدیران از طریق آن قادر خواهند بود سازمانهای‌امروزی را با ویژگی هایی چون تنوع شبکه های نفوذ در افراد و جامعه، شبکه های ارتباطی، حداقل شدن فاصله کارکنان از مدیران، کاهش تعلق سازمانی و به کارگیری فناوری اطلاعات، به طور کارآمد اداره کنند. با پرورش کارکنانی با انگیزه و پرتوان به مدیران امکان خواهد داد تا در برابر پویایی های محیط رقابتی به سرعت و به طور مناسب عمل کنند و موجبات برتری رق ابتی سازمان را فراهم آورند و بدین طریق بهره‌وری سازمان افزایش یابد (فراهانی، ۲۰۱۱).
در این تحقیق قابلیت‌های روانشناختی از احساس شایستگی، خودمختار بودن موثر بودن و معنی‌دار بودن تشکیل شده است که با تعریف توماس و ولت هاس (۱۹۹۰)، از توانمندسازی روانشناختی مطابقت دارد. آنها توانمندسازی روانشناختی را فرایند انگیزش درونی شغلی می‌دانند که شامل چهار حوزه شناختی، احساس شایستگی، احساس استقلال، احساس موثر بودن و احساس معنی‌داری تعریف کرده‌اند (به نقل از خانعلیزاده و همکاران، ۱۳۸۹).
واژه توانمندسازی^[۱۶] در فرهنگ آکسفورد ” قدرتمند شدن “، ” مجوز دادن “، ” ارائه مدرک ” و “توانا شدن” معنی شده است . در معنای خاص قدرت بخشیدن و دادن آزادی عمل به افراد برای اداره خود و در مفهوم سازمانی به معنای تغییر در فرهنگ و شهامت در ایجاد و هدایت یک محیط سازمانی است. توانمند سازی روش نوینی برای سازمانهای پیشرودر محیط رقابتی است در استراتژی مدیریت کیفیت جامع(TQM) اگر به توانمندی کارکنان توجه نشود محکوم به شکست است.

توانمند سازی به معنای طراحی ساختار سازمان است، به نحوی که در آن افراد ضمن کنترل خود؛ آمادگی پذیرش مسئولیت های بیشتری را نیز داشته باشند. توانمند سازی در کارکنان شرایطی را ایجاد می‌کند که آنان زندگی کاری خود را در پرتو آن کنترل می‌کنند و به رشد کافی برای پذیرش مسئولیتهای بیشتر در آینده دست می‌یابند (لاولر، ۱۹۹۴)
توانمندسازی کارکنان یک ابزار ضروری مدیریتی است که می‌توان درجهت هدایت منابع انسانی به منظور افزایش بهره‌وری مورد استفاده قرار داد. استفاده از توانایی های بالقوه منابع انسانی برای هر سازمانی مزیتی بزرگ به شمار می رود. توانمند سازی روش نوینی برای بقای سازمانهای پیشرو در محیط رقابتی است . توانمندسازی(توانا سازی) فرایند قدرت بخشیدن به افراد است. در این فرایند به کارکنان خود کمک می‌کنیم تا حس اعتماد به نفس خویش را بهبود بخشند و بر احساس ناتوانی و درماندگی خود چیره شوند. تواناسازی در این معنی به بسیج انگیزه‌های درونی افراد می‌ انجامد. (وتن و کمرون، ۱۳۷۸؛ ۸۲).
تواناسازی همچنین تشویق افراد به مشارکت بیشتر در اتخاذ تصمیم‌هایی که بر فعالیت‌های آنان تاثیر گذار است. از این طریق می‌توانیم فرصت‌هائی را برای افراد فراهم آوریم تا نشان دهند که می‌توانند ایده‌های خوبی آفریده و به آن جامه عمل بپوشانند.استفاده از توانیهای بالقوه مناسب هر سازمانی مزیتی بزرگ بشمار می رود. آموزش و توانمند سازی کارکنان یکی از اهداف سازما نها می‌باشد. و همیشه براین باور و بر این تبلیغات استوار است که بهره وری در گرو کارکنان تحصیل کرده و توانمند می‌باشد (اسمیت، ۱۳۸۱).

۲-۱-۱- احساس شایستگی

«شایستگی» یا «خودکارآمدی»، اعتقاد فرد به توانایی و ظرفیت خود برای انجام کارهای مهارتی است. در واقع خودکارآمدی اعتقاد فردی به تغییر انگیزه، منابع شهودی و زنجیره ای از اقدامات با توجه به الزامات وضعیتی خاص می‌باشد که می‌توان آن را نقطه مقابل عجز و ناتوانی دانست. به عبارت دیگر شایستگی به درجه ای که یک فرد می‌تواند وظایف شغلی را با مهارت انجام دهد اشاره دارد و خودکارآمدی پایین موجب می‌شود که افراد از موقعیت هایی که نیازمند مهارت های مناسب است اجتناب کنند (کلایدز^[۱۷]، ۲۰۰۲).

۲-۱-۲- احساس معنی دار بودن

«معنی دار بودن» فرصتی است که افراد احساس کنند اهداف شغلی مهم و با ارزشی را دنبال می‌کنند، به این معنی که آن‌ها احساس می‌کنند در جاده ای حرکت می‌کنند که وقت و نیروی آنان با ارزش است. با معنی بودن یعنی با ارزش بودن اهداف شغلی، و علاقه درونی شخص به شغل. با معنی بودن به تناسب بین الزامات کاری با باورها، ارزش ها و رفتارها اشاره دارد. بدون در نظر گرفتن اجبارهای سازمانی، افراد تمایل به تلاش برای اهدافی دارند که برایشان دارای مفهوم باشد (گرسلی و همکاران^[۱۸]، ۲۰۰۴).

۲-۱-۳- احساس موثر بودن

«مؤثر بودن» عبارت است از حدی که در آن فرد توانایی نفوذ در پیامدهای استراتژیک، اداری و یا عملیاتی در کار خود را دارا می‌باشد. افرادی که بعد موثر بدون در آن‌ها قوی است به محدود شدن توانایی های خود توسط موانع بیرونی اعتقاد ندارند، بلکه بر این باورند که آن موانع را می‌توان کنترل کرد، آن‌ها احساس «کنترل فعال» دارند، که به آن‌ها اجازه می دهد تا محیط را با خواسته‌های خود همسو کنند. بر خلاف «کنترل منفعل» که در آن خواسته‌های افراد با تقاضاهای محیط همسو می‌شود. افرادی که دارای احساس موثر بودن هستند، می کوشند به جای رفتار واکنشی در برابر محیط، تسلط خود را بر آنچه می بینند، حفظ کنند (ساسیدک^[۱۹]، ۲۰۰۶).

۲-۱-۴- احساس داشتن حق انتخاب

در حالی که شایستگی یک مهارت رفتاری است، “خود مختاری ” یک احساس فردی در مورد حق انتخاب برای پیش قدمی و تنظیم فعالیت است. خود مختاری بیانگر استقلال در پیش قدمی و استمرار رفتارها و فرایندهاست. احساس خودمختاری با از خودبیگانگی کمتر در محیط کار و رضایت شغلی بیشتر و سطوح بالاتر عملکردشغلی و فعالیت کارآفرینانه بیشتر و سطوح بالاتر درگیری شغلی و فشار کاری کمتر همراه است. از دیدگاه مکتب های مدیریتی،‌آزادی عمل یا خودمختاری بایستی متناسب بانوع کارومسئولیتی باشدکه بر عهده فرد است باشد.بین آزادی عمل واختیارات اعطا شده به فردبایستی تعادل وتناسب باشد (بالید^[۲۰]، ۲۰۰۶).

۲-۱-۵- احساس داشتن اعتماد به دیگران

افراد توانمند دارای حسی به نام “اعتماد ” هستند، مطمئن هستند که با آنان منصفانه و یکسان رفتار خواهد شد. این افراد این اطمینان را حفظ می‌کنند که حتی در مقام زیر دست نیز نتیجه نهایی کارهایشان، عدالت و صفا خواهد بود. معمولاً معنی این احساس آن است که آنان اطمینان دارند که متصدیان مراکز قدرت یا صاحبان قدرت، به آنان آسیب یا زیان نخواهند زد و اینکه با آنان بی طرفانه رفتار خواهد شد. داشتن این احساس که رفتار دیگران ثابت و قابل اعتماد است و اطلاعات را می‌توان با اطمینان تلقی کرد و اینکه به قول و قرارها عمل خواهد شد، همگی بخشی از شکل گیری احساس توانمندی در افراد است (گومز و روسن^[۲۱]، ۲۰۰۱).

۲-۲-۱- اعتماد چیست؟

اعتماد در فرهنگ انگلیسی آکسفورد به عنوان «اتکا یا اطمینان به نوعی کیفیت یا صفت یک شخص یا یک چیز یا اطمینان به حقیقت یک گفته» توصیف می‌شود.
به اعتقاد دایرکز مفهوم اعتماد ریشه در ادبیات دوره ارسطو دارد؛ لذا در مورد این که اعتماد چیست و چگونه می‌توان به اعتماد در محل کار دست پیدا کرد توافق اندکی وجود دارد. بیشتر تحقیقات در مورد اعتماد، آن را به عنوان یک موضوع و مفهوم مجزا تلقی کرده‌اند. پرسشنامه‌های مختلفی که میزان اعتماد را در سازمان‌ها و گروه‌ها ارزیابی کنند وجود دارند؛ اما این که چگونه به این نتایج و میزان اعتماد پی برده اند دلیل مطمئنی در دسترس نیست. اعتماد زمینه ساز پیوند میان انسان هاست که از نزدیک ترین نوع رابطه یعنی رابطه میان نوزاد و مادر آغاز می‌شود، سپس در خانواده شکل می‌گیرد، و آنگاه به جامعه تسری می یابد.
اعتماد عامل تسهیل کننده تعاملات بشری است، اعتماد به افراد امکان انجام تراکنش های تجاری را داده و به حرکت روانتر اقتصاد کمک می‌کند. از طرف دیگر، عدم اعتماد خود یک حالت ذهنی مفید است که ما را در دوری جستن از سیستم ها یا افراد وسازمانهای غیر قابل اعتماد و ناسالم توانا می سازد.از اعتماد به عنوان قدرتمندترین ابزار بازایابی مبتنی بر رابطه یاد می‌کند. با توجه به مطالعات مشتریان تنها بر پایه و اساس اعتماد تصمیم به خرید اینترنتی می گیرند.از نظر لفظی تعاریف زیادی از اعتماد وجود دارد. بعضی از محققان این تعاریف را متناقض و گیج کننده می‌دانند.

ج) طراحی برای یادگیری پیچیده

از جمله مدلهای طراحی آموزشی دیگری که با توجه به هدف پژوهش حاضر میتواند مفید باشد، باید به مدل طراحی برای یادگیری پیچیده ون مرینبور^[۶۰] (۲۰۰۷) اشاره کرد.
منظور از یادگیری پیچیده، ادغام و تلفیق دانش، مهارت و نگرش در یادگیرنده و همچنین یکپارچهسازی مولفه های اصلی آنها از لحاظ کیفی و سپس انتقال آن چه که در مدرسه یا محیط کارآموزی آموخته شده است به زندگی روزمره یا محیط کار واقعی یادگیرنده است (ونمرینبور و کریشنر^[۶۱]، ۲۰۰۷).
یادگیری پیچیده بر اهداف یادگیری آمیخته و اهداف یادگیری عملکردی چندگانه متمرکز میباشد که در بردارندهی وظایفی هستند که در زندگی یا شغل یافت میشوند. این اهداف کلی یادگیری، هماهنگی کاربرد و انتقال مهارت‌ها را ارتقاء میدهند که آمیخته از یادگیری پیچیده میباشند (ون مرینبور، کلارک و دی کروک^[۶۲] ،۲۰۰۲). آنها شبیه به اهداف کلی آمیخته هستند که گانیه و مریل (۱۹۹۰) در راستای توسعه و بسط نظام‌های طبقهبندیشان مطرح کرده بودند. تصمیمات متوالی در زمان طراحی برای یادگیری پیچیده از جایگاه و اهمیت خاصی برخوردار هستند. ون مرینبور و همکاران (۲۰۰۲) بیان میدارند که یک توالیای از وظایف یادگیری در واقع استخوانبندی هر نوع برنامه کارآموزی است که در راستای یادگیری پیچیده هدف‌گذاری شدهاند» (ص۴۳ ). آنها سلسله مراتبی را مطرح میسازند که از وجود دو نوع رابطه بین مهارت‌ها گزارش میدهد که بایستی هنگام طراحی برای یادگیری پیچیده مدنظر قرار گیرند. اولین نوع رابطه در یک سلسله مراتب، رابطه افقی بین مهارت‌های هماهنگ است که ممکن است به صورت متوالی باشد (به عنوان مثال ابتدا شما این را انجام میدهید، سپس آن را انجام میدهید). دومین نوع رابطه در سلسله مراتب از نوع عمودی است، آن جا که تسلط بر مهارت‌های سطح پایین سلسله مراتب (پیش نیازها)، موجب انجام مهارت‌ها در سطوح بالاتر سلسله مراتب میگردد. ون مرینبور تصدیق میکند که کار گانیه روی سلسله مراتب یادگیری بر تفکرش دربارهی ترتیب و توالی برای یادگیری پیچیده تأثیر گذاشته است. یادگیری پیچیده شامل مهارت‌های متناوب و نامتناوبی است که طراحان آموزشی اهداف یادگیری مختلفی برای هر دو نوع این مهارت‌ها معین میکنند (ون مرینبور و همکاران، ۲۰۰۲).
مهارت‌های متناوب (مثل مهارت در انجام کاهای روزمره) آن دسته از مهارت‌هایی هستند که میتوانند در موقعیت‌های مشابه پیچیده به کاربرده شوند و شامل قواعدی هستند که از یک موقعیت به موقعیت دیگر تعمیم پیدا میکنند و البته مهارت‌های نامتناوب (مثل رمان) از یک موقعیت به موقعیت دیگر متفاوت هستند.
مطابق با دیدگاه ونمرینبور کلارک و دیکروت (۲۰۰۲) برای جنبهی نامتناوب یک مهارت و مهارت پیچیده به عنوان یک کل، فرآیندهای یادگیری اصلی که باید ارتقاء داده شوند به ساختن طرح‌واره مربوط میگردند. طرح‌واره استفاده از مهارت‌های مختلف را از یک موقعیت به موقعیت دیگر تسهیل میکند. زیرا آنها حاوی دانش عینی و تعمیم یافته هستند. برای این که به یادگیرندگان کمک کنید تا طرح‌وارهشان را از نو یا مجدد بسازند، تجارب عینی را برای یادگیرندگان فراهم آورده و آنها را تشویق به انتزاعی کردن اطلاعات به دور از جزئیات کنید (ون مرینبور و کرشنر، ۲۰۰۷).
ون مرینبور، کلارک و دی کروت (۲۰۰۲) فرض میکنند که زمانی یک طرح‌واره جدید ساخته میشود، مدل‌های ذهنی، فرایند استدلالسازی را تسهیل میکنند. زیرا آنها بر این تأمل میکنند که محتوا چگونه سازمان مییابد. علاوه بر این، راهبردهای شناختی همچنین بر حل مسأله تأثیر میگذارند. زیرا آنها بر چگونگی پرداختن به مسأله اثرگذار هستند. به عنوان مثال، فرآیندهای تفکیک و تعمیم بر ساختن مجدد طرح‌واره در جهت تطبیق آنها با تجارب جدید تأثیر گذار است.
ون مرینبور و همکارانش مدل طراحی آموزشی ۴ مؤلفهای را مطرح کردند که بر ادغام و هماهنگسازی مهارت‌هایی متمرکز است که یادگیری پیچیده را ترکیب میکند (ون مرینبور، کلارک و دیکروت، ۲۰۰۲؛ ون مرینبور و کرشنر، ۲۰۰۷). مدل ۴ مؤلفهای شامل ۱۰ گام است که طراحان در بررسی یادگیری پیچیده آن را دنبال میکنند (جدول ۲-۴ را ملاحظه کنید).
جدول ۴-‏۲. مولفه‌های مدل طراحی آموزشی ۴ مولفه ای با گام‌های مربوطه

وظایف یادگیری برای یادگیری پیچیده میتواند هم در محیط‌های واقعی و هم شبیهسازی شده اجرا گردد. آنها امکان انجام وظیفه را تماماً از مهارت‌های تشکیل دهندهای فراهم میآورند که در کنار یکدیگر، مهارت پیچیده را شکل میدهند.
اطلاعات پشتیبان در واقع پلی را بین دانش قبلی یادگیرنده و وظایف یادگیری به‌وجود میآورند (ون مرینبور، کلارک و دیکروت، ۲۰۰۲) و از آن در جهت حمایت از خلق یک طرح‌واره از طریق بسط روابط بین اطلاعات جدید با دانش قبلی استفاده میشود. اطلاعات پشتیبان برای هر یک از وظیفه متوالی در واقع یک بسط از اطلاعات قبلی است که به یادگیرندگان کمک میکند، چیزهایی را انجام دهند که قبلاً قادر به انجام آن نبودند. راهبردهای سؤالی یا توضیحی میتوانند برای این نوع اطلاعات استفاده شوند. اطلاعات پشتیبان همچنین شامل بازخورد شناختی در تشویق یادگیرندگان به تأمل و تعمق بر کیفیت رویکردشان برای حل مسأله و راهحلهایشان است. آن همچنین در راستای افزایش راهبردهای شناختی یادگیری یادگیرندگان فراهم میآید (ون مرینبور و کرشنر،۲۰۰۷).
اطلاعات رویهای برای یادگیرندگان، گامهایی را تدارک می‌بیند که آنها به‌ آن نیاز دارند تا مهارتی را تکرار کنند. با توجه به ارائه به موقع اطلاعات، زمانی اطلاعات رویهای ارائه میگردد که یادگیرندگان در کار کردن در وظایف تکراری بدان نیاز دارند. این اطلاعات شامل ابعادی از به‌کارگیری چگونگی قواعد و رویه ها و همچنین بازخوردهای اصلاحی در خطاها میباشد. اطلاعات رویهای در واحدهای کوچک سازمان مییابد که نمایش اطلاعات نامیده میشود. براساس نظریههای نمایش اجزاء و تبادل آموزشی مریل (۱۹۸۳ و ۱۹۹۹) ون مرینبور و همکاران (۲۰۰۲) پیشنهاد میکنند که نمایش اطلاعات باید شامل تعداد زیادی مثال و تعمیم باشد. به عنوان نمونه، قواعد کلی هستند که میتوانند در گسترهای از موقعیت‌ها به‌کار روند و مفاهیم پیش‌نیاز قواعد هستند. به طوری که آنها به یک طبقه از اشیاء یا وقایع برمیگردند. اغلب برای ارائه مثال‌ها، مطلوب است که تعمیمها را همراه با مثال یا تصویر توصیف گردند. قواعد چنین مثال‌هایی، اثبات تجربی^[۶۳] نامیده میشود و مفاهیم، الگوها و اصول آنها نمونه نامیده میشوند.
مولفه نهایی در مدل طراحی آموزشی ۴ مولفهای، انجام دادن بخشی از وظیفه است. انجام بخشی از وظیفه در واقع از تقویت قواعد و رویههایی پشتیبانی میکند که در آن اغلب نیاز به میزان زیادی از تمرین خواهد بود (ون مرینبور، کلارک و دیکروت، ۲۰۰۲). در صورتی که رویکرد کل وظیفه در جهت تسهیل ساخت یک طرح‌واره به‌کار میرود، اما راهبرد بخشی از وظیفه، یک وظیفه پیچیده را در مولفه‌های آن میشکند و هر یک از آنها به طور مجزا تدریس میگردند. پس بخش‌های متنوع در کل وظیفه ترکیب میشوند (ریچی، کلاین و تریسی، ۲۰۱۱).
د) الگوی مبتنی بر مسألهی جاناسن
جاناسن (۱۹۹۷) اظهار میدارد که مسائل برحسب ساختار، پیچیدگی و انتزاعشان متفاوت هستند. وی همچنین بین مسائلی که کاملاً ساختار یافتهاند و مسائلی که دارای ساختار ضعیف یا نیمه ساختاریافته هستند، تمایز قائل میشود. مسائل کاملاً ساختاریافته راهحلهای شناخته شدهای دارند که نیازمند به‌کارگیری تعدادی مفاهیم، قواعد و اصول ثابت میباشند، در حالی که مسائل نیمهساختاریافته از راهحل‌های چندگانه، عناصر ناشناخته و روابط متناقض در بین مفاهیم، قواعد و اصول برخوردارند. انواع مسائل کاملاً ساختاریافته شامل مسائل داستانی و منطقی است. در صورتی که نمونههایی از موقعیت‌های نیمهساختاریافته شامل مسائل طراحی به عنوان نمونه، ساختن یک پل عریض یا دشواری‌هایی مثل، چگونگی پس گرفتن یک کشور در پایان جنگ است.
همچنین انواع مسائل برحسب پیچیدگیشان، تعریفشان، تعداد متغیرها یا موضوعات درگیر با حل مسأله، متفاوت هستند. مسائل ساده شامل عملیات شناختی کمتری نسبت به مسائل پیچیده است و مسائل ساده همچنین نسبت به مسائل پیچیدهتر حالت ایستاتری دارند. جاناسن (۲۰۰۰) اظهار میدارد: مسائل پیچیدهتر، پویاتر هستند و آن شامل آن دسته از مسائلی است که در آنها، محیط انجام وظیفه و عواملش طی زمان تغییر میکند. وی همچنین فکر میکند که مسائل دارای حوزه خاص، موقعیتی هستند و در یک بافت ویژه به‌کار رفتهاند.
در بحث روابط ساختاری و حل مسأله، جاناسن (۲۰۰۰) بین نظریهاش و دیگر رویکردها برای توالیدهی تمایز قایل میشود. وی معتقد است که ساختار سلسله مراتبی مهارت‌های ذهنی که توسط گانیه و مریل مطرح گردیده است، به خوبی روابط پیچیدهی مطرح در حل مسأله را بررسی نمیکند. جاناسن (۲۰۰۰) بیان میدارد:
حل مسأله به عنوان یک فعالیت، پیچیدهتر از مجموع مولفه های تشکیل دهنده آن است. حل مسأله ضرورتاً درگیر با مولفه‌های شناختی همچون اطلاعات گزارهای، مفاهیم، قواعد و اصول است. با وجود این در برداندهی دانش ساختاری، مهارت‌های فراشناختی، مولفه های انگیزشی، نگرشی و دانش درباره خودش است.
جاناسن (۲۰۰۰) نشان میدهد که عناصر درونی برای یادگیرنده بر چگونگی حل انواع مسائل مختلف تأثیر میگذارد. وی فرض میکند که مهارت حل مسأله بستگی به یک طرح‌واره برای حل انواع خاصی از مسائل دارد. وی اظهار میدارد که یاگیرندگان مدل‌های ذهنیشان را اعم از دانش تأملی، راهبردی، روندی یا ساختاری میسازند (جاناسن و هنینگ^[۶۴]، ۱۹۹۹). جاناسن (۲۰۰۰) نشان میدهد که تفاوت‌های فردی در یادگیرندگان به طور غیر مستقیم بر حل مسأله تأثیر میگذارد. این عوامل عبارتند از:
مهارت عمومی‌حل مسأله
آشنایی با نوع مسأله

ز پشت سیاوش یکی شهریار/ هنرمند و از گوهر نامدار
ازین تخمه از گوهر کیقباد/ ز مادر سوی تور دارد نژاد
چو آید به ایران پی فرخش/ ز چرخ آنچ پرسد دهد پاسخش
میان را ببندد به کین پدر/ کند کشور تور زیر و زبر
به دریای قلزم به جوش آرد آب/ نخارد سر از کین افراسیاب
همه ساله در جوشن کین بود/ شب و روز در جنگ بر زین بود
ز گردان ایران و گردنکشان/ نیابد جز از گیو ازو کس نشان
چنین است فرمان گردان سپهر/ بدو دارد از داد گسترده مهر
چو از خواب گودرز بیدار شد/ نیایش کنان پیش دادار شد
بمالید بر خاک ریش سپید/ ز شاه جهاندار شد پرامید» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۳۹۶).
کیکاوس برای تعین جانشین خود، شروطی گذاشته و طی آن قرار می­ شود که از میان فریبرز و کیخسرو، هرکس که توانست بهمن دژ را تصرف کند، به پادشاهی ایران انتخاب شود. فریبرز در انجام این کار موفق نیست، ولی سیاوش با بهره گرفتن از نام خدا، وضعیت دژ را از حالت عادی خارج کرده و آن را فتح می­ کند. برای این کار کیخسرو با نوشتن نامه­ای خاص و فرستادن آن به سوی دژ مبادرت می­ کند. عملی که باعث ترک خوردن دیوار قلعه شده و پس از آن در یک نبرد رو در رو و سخت، دژ تسخیر ناشدنی بهمن­دژ، به دست کیخسرو و دیگر ایرانیان فتح می­ شود. کیخسرو در این نامه، به نام سروش نیز اشاره کرده است:

«چو نزدیک دژ شد همی بر نشست/ بپوشید درع و میان را ببست
نویسنده­ای خواست بر پشت زین/ یکی نامه فرمود با آفرین
ز عنبر نوشتند بر پهلوی/ چنان چون بود نامه خسروی
که این نامه از بنده کردگار/ جهانجوی کیخسرو نامدار
که از بند آهرمن بد بجست/ به یزدان زد از هر بدی پاک دست
که اویست جاوید برتر خدای/ خداوند نیکی ده و رهنمای
خداوند بهرام و کیوان و هور/ خداوند فرّ و خداوند زور
مرا داد اورند و فرّ کیان/ تن پیل و چنگال شیر ژیان
جهانی سراسر به شاهی مراست/ در گاو تا برج ماهی مراست
گر این دژ بر و بوم آهرمنست/ جهان آفرین را به دل دشمنست
به فر و به فرمان یزدان پاک/ سراسر به گرز اندر آرم به خاک
وگر جادوان راست این دستگاه/ مرا خود به جادو نباید سپاه
وگر خود خجسته سروش اندرست/ به فرمان یزدان یکی لشکرست
همان من نه از دست آهرمنم/ که از فرّ و برزست جان و تنم
به فرمان یزدان کند این تهی/ که این است پیمان شاهنشهی» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۴۲۱).
سروش پس از نیایش کیخسرو به درگاه خداوند، برای آگاه­سازی او نسبت به شرایط پیش آمده، ابلاغ پایان پذیرفتن پادشاهی­اش و دیگر مسائل به خواب او آمده، نصیحتش­ کرده و بشارت­هایی به او می­دهد:
«چو ایشان برفتند پیروز شاه/ بفرمود تا پرده بارگاه
فروهشت و بنشست گریان به درد/ همی بود پیچان و رخ لاژورد
جهاندار شد پیش برتر خدای/ همی خواست تا باشدش رهنمای
همی گفت کای کردگار سپهر/ فروزنده نیکی و داد و مهر
ازین شهریاری مرا سود نیست/ گر از من خداوند خشنود نیست
ز من نیکوی گر پذیرفت و زشت/ نشستن مرا جای ده در بهشت
چنین پنج هفته خروشان به پای/ همی بود بر پیش گیهان خدای
شب تیره از رنج نغنود شاه/ بدان گه که بر زد سر از برج ماه
بخفت او و روشن روانش نخفت/ که اندر جهان با خرد بود جفت
چنان دید در خواب کو را به گوش/ نهفته بگفتی خجسته سروش
که ای شاه نیک اختر و نیک بخت/ بسودی بسی یاره و تاج و تخت
اگر زین جهان تیز بشتافتی/ کنون آنچ جستی همه یافتی
به همسایگی داور پاک جای/ بیابی بدین تیرگی در مپای
چو بخشی به ارزانیان بخش گنج/ کسی را سپار این سرای سپنج
توانگر شوی گر تو درویش را/ کنی شادمان مردم خویش را
کسی گردد ایمن ز چنگ بلا/ که یابد رها زین دم اژدها
هر آن کس که از بهر تو رنج برد/ چنان دان که آن از پی گنج برد
چو بخشی به ارزانیان بخش چیز/ که ایدر نمانی تو بسیار نیز
سر تخت را پادشاهی گزین/ که ایمن بود مور ازو بر زمین
چو گیتی ببخشی میاسای هیچ/ که آمد تو را روزگار بسیچ
چو بیدار شد رنج دیده ز خواب/ ز خود دید جای پرستش پر آب
همی بود گریان و رخ بر زمین/ همی خواند بر کردگار آفرین» (فردوسی، ۱۳۸۷: ۸۳۴).
در بخش کوچکی از شاهنامه، سروش نام یکی از اخترشناسان و پیشگویان هندی نیز می­باشد که پس از به دنیا آمدن بهرام، به همراه شخص دیگری به نام هشیار، برای توضیح طالع بهرام فراخوانده می­شوند:
«یکی مایه ور بود با فرّ و هوش/ سر هندوان بود نامش سروش