۳-۱-۷-جغرافیای انسانی

جمعیت
شهر تهران تا قبل از بنیان‌گذاری سلسلهٔ قاجار و برگزیده‌شدن به عنوان پایتخت ایران، شهری کوچک بود. اما از آن زمان به بعد، رو به پیشرفت نهاد و در اواسط دورهٔ قاجار به بزرگ‌ترین شهر ایران تبدیل شد. بر اساس نخستین سرشماری رسمی که در سال ۱۳۳۵ انجام گرفت، این شهر با ۱٬۵۶۰٬۹۳۴ نفر جمعیت، پرجمعیت ‌ترین شهر ایران بوده‌است. همچنین بر اساس آخرین سرشماری رسمی که در سال ۱۳۸۵ انجام گرفت، جمعیت تهران، ۷٬۷۰۵٬۰۳۶ نفربوده‌است.
نژاد
نژاد مردم شهرری از جمله تهران که در قدیم تابع شهرری بود، صرف‌نظر از ورود گروهی از قوم‌های دیگر، دنباله‌ی ساکنان نخستین، یکی از شاخه‌های ۱۶ گانه‌ی قوم آریا می‌باشد که بیش‌ترین را دریردارند.
زبان
تهران در روزگاران کهن از توابع ری بوده است، و ری از سرزمین ماد به‌شمار می‌آمده است، از این‌رو زبان مردم تهران و ری در آغاز  شاخه‌ایی از زبان مادی بوده که با پارسی‌قدیم نزدیکی داشته است.
زبان مردم این سامان، در دوره‌ی اشکانیان،‌ زبان پهلوی اشکانی بود که از پارسی باستان گرفته شده است، در زمان این خاندان خط و زبان پهلوی در ایران رایج گردید، در دانش و ادب به‌کار رفت.
در ری و ناحیه‌های آن از جمله تهران،‌قصران و … در سده‌های ۳و۴ ه.ق. به روزگار علویان،‌ آل‌زیار و آل‌بویه، دیالمه راه داشتند و بدین سبب،‌ زبان تبری یا مازندرانی نیز در تهران نفوذ یافت.
زبان مازندرانی و گیلکی نیز از ریشه و بن زبان‌های دیرین ایرانی است. و پس از انقراض ساسانیان تا دیرزمانی زبان پهلوی در تبرستان رایج بود. امروزه نیز واژه‌های پهلوی در این حدود به‌ویژه در تهران بسیار است.
پس از چیرگی عرب، زبان پهلوی در«ری،‌ تهران، اصفهان، همدان، نهاوند» رایج بود، و پس از اسلام این ناحیه‌ها را سرزمین پهلوی نامیدند، و زبان فصیح پارسی را پهلوانی زبان و پهلوی زبان خواندند.
مرحوم عباس‌اقبال در مقاله‌های تحقیقی خود، با نام لهجه‌ی تهرانی، گویش مردم تهران باستان را چنین
تعریف کرده:
«لهجه‌ی تهرانی که پیش از خراب شدن و از رونق افتادن شهرری،‌ به‌آن زبان رازی می‌گفتند، از لهجه‌های زبان پهلوی یعنی شعبه‌ایی از زبان پارسی است که در بخش شمال و شمال غربی و مغرب و جنوب ایران رواج داشته، و لهجه‌های مازندرانی، گیلکی، تاتی، لری، کردی، شیرازی، آشتیانی و… از بازماندگان همان زبانند. این زبان چنان که روشن است به‌کلی غیر از پارسی دری بوده که نخست در ماوراءالنهر، سپس در خراسان و سیستان، زبان رسمی و شعر و ادب شده است».
به‌هر حال، لهجه‌ی امروز تهرانی، یکی از اصیل ترین گویش‌های ایرانی بوده و کمتر دستخوش دگرگونی شده و واژه‌های بیگانه‌ نتوانستند به آن راه یابند، اما این واژه‌های بیگانه را در گویش‌های محلی، بیشتر
می توان دید.
مذهب
منطقه تاریخی ری به علت موقعیت خاص جغرافیایی، محل برخورد اندیشه ها و عقاید و باورهای گوناگون مذهبی بوده است، زیرا با قرار داشتن در مسیر جاده ابریشم که شرقی ترین تا غربی ترین نقطه جهان آن روزگار را به هم پیوند می داد، هر نوع دیانتی از این دیار گذر می کرد و در نتیجه، نا آشنایی و بیگانگی
پدید نمی آمد.
آثار پیدا شده از عهد قدیم در ری و پهنه تهران بزرگ و نیز نوشته های مورخان گذشته نشان دهند اعتقادات مزدا پرستی و زردشتی گری ساکنان منطقه و آداب و رسوم رایج در میان آنها است. یهودیان بسیاری به دلیل اجتماعی و ااقتصادی و نیز به سبب قرار گرفتن ری در مسیر راه ابریشم در این شهر سکونت داشته و دارای کنیسه ها و محلات و دکان های خاص خود بودند. همچنین نشانه هایی از سکونت مسیحیان و به احتمال نسطوریان در منطقه موجود است.

 
نقشه ایران-تهران - واحد GIS شهرداری منطقه ۱
نقشه تهران - واحد GIS شهرداری منطقه ۱ -
۳-۲- منطقه یک تهران در یک نگاه
منطقه یک شهرداری، در بلندای تهران و با وسعتی حدود ۲۱۰ کیلومتر مربع بر اساس داده‌های آماری بیش از ۴۳۳۵۰۰ هزار نفر جمعیت را در خود جای داده است. این در حالی است که انبوه ساختمان‌های آماده و نیمه ساخت در آینده‌ای نزدیک جمعیت منطقه را به مرز ۵۰۰ هزار نفر خواهد رساند. مختصات جغرافیایی این منطقه از طرف شمال محدود به ارتفاعات ۱۸۰۰ متری دامنه جنوبی کوه‌های البرز، از جنوب به بزرگراه شهید چمران حد فاصل دوراهی هتل آزادی و بزرگراه مدرس و پل آیت الله صدر و از غرب به اراضی رودخانه درکه و از شرق نیز به انتهای بزرگراه ارتش- کارخانه آسفالت و منبع نفت شمال شرق تهران محدود می‌شود. این منطقه به لحاظ طراحی شهری دارای بافتی روستایی است و می‌توان آن را باغ شهر نامید. شمیرانات که در دامنه کوهپایه‌های البرز جنوبی واقع است به دلیل نیمه کوهستانی بودن و ساختاری ویژه که آمیزه‌ای از شهرسازی مدرن و سنتی است، اگر چه عرصه مشکلات بیشتری در فعالیت‌های عمرانی است اما به عنوان ساختگاهی قدیمی، با اهمیت و دارای ویژگی‌های آب و هوایی، زمینه و اقتضای کارهای عمرانی بیشتری را داشته و دارد.
ناگفته پیداست که منطقه یک، به دلیل جذابیت‌های گوناگون، در سال‌های اخیر آماج ساخت و سازهای فراوان بوده و هجوم سرمایه‌گذاران عمده بخش ساختمان به این منطقه، مشکلات فراوانی را برای ساکنان قدیمی شمیران از یک سو و متولیان شهرداری از سوی دیگر به بارآورده است.از آنجا که بازده سرمایه‌گذاران بخش ساخت و ساز در این منطقه به مراتب بیشتر و بالاتر بوده رویکرد آنان به منطقه یک روندی جدی و بیشتر از حدود متعارف داشته است.

این واقعیت سبب ساز بحث‌ها و جدال‌های بسیاری در منطقه یک بوده چرا که شهرداری ملزم به اجرای قوانین و آیین‌نامه‌های مربوط به گسترش شهر بوده و انبوه سرمایه‌گذاران بخش ساختمان نیز در موارد بسیار، مایل به نادیده گرفتن مقررات و کسب سود بیشتر بوده‌اند. از این رو شهرداری منطقه یک در این اواخر به ویژه بعد از دستور توقف فروش مازاد تراکم از سوی شهرداری وقت تهران بیشتر درگیر مسائل حاشیه‌ای بوده است.
با این همه مجموعه شهرداری منطقه یک در گیر و دار تمامی این مشکلات وظایف عمرانی و بهسازی منطقه را با جدیت دنبال کرده است. برای برنامه‌ریزی و اجرای طرح‌های عمرانی هماهنگی، همکاری و هم‌فکری با نهادهای منطقه از جمله فرمانداری، شرکت آب و فاضلاب، آموزش و پرورش، مخابرات، برق و گاز و دیگر ارگان‌ها در دستور کار منطقه قرار داشته و دارد چرا که این نوع هماهنگی‌ها که ضرورت کارهای عمرانی است، بسیاری از مشکلات بعدی را از میان برمی‌دارد و طرح‌ها را از جامعیت بیشتر برخوردار می‌سازد. جلب مشارکت عمومی و برخورداری از دیدگاه‌های مردم به ویژه متخصصان و صاحبنظران یکی دیگر از محورهای مورد توجه شهرداری منطقه یک بوده که به جزئیات آن اشاره خواهد شد. مطالعه بنیادی و فراگیر طرح‌ها پیش از اجرا، از دیگر اقدامات شهرداری منطقه بشمار می‌آید. این ابتکار به منظور جلوگیری از دوباره کاری و مشکلات بعدی بوده و برای تحقق آن، طرح‌های ارائه شده از سوی مهندسان مشاور، توسط گروه‌های دیگر مهندسی از بخش‌های دولتی، خصوصی و دانشگاهی نیز مورد مطالعه و بازبینی دقیق قرار می‌گیرد و حاصل و دورنمای آن مشخص شده است و به این مهم نیز با دقت در شهرداری منطقه یک پرداخته شده است. توسعه فضای سبز به عنوان یکی از ویژگی‌ها و وجوه تمایز منطقه یک با ایجاد بوستان‌های تازه و هرس نهال و درختان بیشتر همراه با حفظ و رسیدگی به فضای سبز و انبوه درختان موجود، توسعه و ترمیم راه‌های دسترسی جهت سهولت سفرهای بین شهری و نیز انجام خدمات رفاهی، فرهنگی و ورزشی به منظور پاسخگویی به نیازهای اساسی شهروندان به ویژه نسل جوان از محورهای اصلی برنامه های عمرانی بوده است. از همین رو شهرداری منطقه یک در سال‌های اخیر بیشترین کار و تلاش را در آبادانی منطقه حفظ جایگاه آن با توجه به عمومیت منطقه به عمل آورده است.
۳-۳- تاریخچه منطقه
سیری در گذشته شمیران
در ایران قلعه و قریه بسیاری را می‌توان نام برد که به نام شمیران خوانده شده‌اند. ولی به علت وجود لهجه‌های متفاوت در نواحی مختلف، اختلافی در تلفظ این کلمه روی داده است. تمام این نام‌ها دارای یک ریشه مشترک هستند و آن ریشه “شم” یا “سم” است. در فارس در محل‌های مرکبات خیز می‌گویند امسال مرکبات را سم (به فتح) زده، یعنی سرما زده است. همین ریشه در لارستان به شکل “سوم” به کار می‌رود و سوم زده یعنی سرما زده. بنابراین شمیران ظاهرا باید به معنی محل سرد باشد. امروز شمیران به ناحیه نیمه کوهستانی شمال تهران اطلاق می‌شود که در گذشته تا دوران تألیف هفت اقلیم امین احمد رازی (۱۰۰۱ تا ۱۰۰۳) این ناحیه را قصران می‌گفته‌اند و حد آن از شرق، کلاک کرج و از غرب گردنه قوچک است. نخستین بار اطلاق نام شمیران به این ناحیه در سال ۱۰۷۴ قمری است. در این ایام نام قصران رو به فراموشی می‌رود و شمیران که قلعه معتبر و بزرگی در دل این ناحیه است، نامش به پهنه دامنه کوه توچال اطلاق می‌شود. در این مسیر از کتاب جغرافیای تاریخی شمیران تالیف دکتر منوچهر ستوده، و پایان‌نامه شادروان تقی فکری بهره گرفته‌ایم که از شمیران بزرگ و گسترده آن روزگار سخن گفته است؛ یعنی از بسیاری جاها و مناطق گوناگون شمیرانات قدیم که موضوع بحث و بررسی در این منابع است، اکنون شاید نام و نشانی نمانده باشد و به جای باغی دلگشا و دشتی سرسبز که نویسندگان از آن یاد کرده‌اند، خیابانی بزرگ یا ساختمانی بلند ساخته باشند.
فرحزاد
فرحزاد بین حصار کن، مراد آباد و کوی مکانیک واقع است و از شمال به کوه فرحزاد، از جنوب به پونک و شهرآرا، از شرق به کوی مکانیک و از غرب مرادآباد حصارکن محدود می‌شود و تا تجریش ۱۴ کیلومتر فاصله دارد. آب و هوای فرحزاد بسیار خوب است آب فراوان دارد اولاً قنوات متعدد دارد و از آب رودخانه که از قسمت غرب آن می‌گذرد استفاده می‌کنند. در قسمت شمال این ده در باغی قناتی است که آب زیادی دارد که بسیار خوشگوار است و اهالی تهران که وسعت مالی زیادی ندارند تابستان برای گذراندن آن به فرحزاد می‌روند و باغ‌های بزرگ مخصوصی است که چادر زده و قطعه قطعه اجاره می‌دهند و عایدی مهم اهالی از این کار و از کرایه دادن قاطر و الاغ برای رفتن به امام زاده داود است. محصولات فرحزاد غلات، حبوب و توت است که به تهران حمل می‌شود و میوه های درختی هم دارد. جمعیت فرحزاد شامل ۴۹۲ نفر مرد و ۴۸۰ زن است که تمامی مسلمان و شیعه ۱۲ امامی هستند و مذهب آنان اسلام است و دارای تکیه بزرگ و مساجد متعدد است که در ایام سوگواری مشغول تعزیه‌داری می‌شوند. ساختمان این ده به طور کلی از سنگ و گل و خشت و بعضی‌ها از آجر ساخته‌اند و شغل اغلب آنان گوسفندداری است و یک دبستان دولتی به نام دبستان فرحزاد دارد که دارای ۱۵۸ دانش آموز است و از مدفنین در این محل ابوعبدالله الحسین المرتضی بن محمد بن الهادی بن یحیی بن یحیی القاسم الرّسی بن ابراهیم طباطبا است که صحن و روضه دارد و اطراف آنرا باغی احاطه کرده و مخصوصاً در تابستان زیاد برای زیارت به آنجا می‌روند.
فرمانیه
فرمانیه در قسمت شرق دزاشیب واقع است و از شمال به حصار بوعلی، جنوب به رستم آباد، غرب به دزاشیب و از شرق به اراج محدود است. این ملک متعلق به فرمانفرما بوده که بعد از او نصرت الدوله پسرش گرفته و باغ اصلی بزرگی دارد که به سفارت ایتالیا فروخته است و دو رشته قنات دارد. یکی داخل باغ و یکی بیرون و از بین این ده جاده آسفالت از تجریش به سلطنت آباد و نیاوران متصل است.
دزاشیب
دزاشیب در قسمت شرقی تجریش واقع است از شمال به امامزاده قاسم(ع)، از جنوب تپه قیطریه، از غرب به تجریش و از شرق به مزارع چیذر و جماران محدود می‌شود. درباره نام این محل صحبت زیادی است بعضی می‌گویند دژ سفلی بوده و بعدها به این نام درآمده و عده ای بر این عقیده‌اند که دژ آشوب بوده زیرا مردم در آنجا راحت نبودند. در هر صورت فعلاً به همین نام دزاشیب است. آب و هوای این قریه بسیار خوبست به همین مناسبت بود که در زمان قاجاریه وزرا و بزرگان درباری در این محل سکونت داشتند و حالیه هم عده بی‌شماری از افراد غیربومی در آنجا مسکن گزیده‌اند. این قریه هم اکنون دارای زمین‌های کشاورزی بی‌شماری است که افراد بومی آنجا به شغل کشاورزی مشغول هستند و کارهای کشاورزی را هنوز با گاو آهن و گاو انجام می‌دهند و محصولات آن عبارتند از گندم، جو، باقلا، یونجه، شبدر، اسپرس و خلر سیب زمینی، لوبیا و توت فرنگی و از میوه درختی گیلاس، آلبالو، سیب، گلابی، زردآلو، هلو و غیره است. جمعیت دزاشیب شامل دو دسته است یک دسته بومی و یک دسته غیر بومی. بومی‌ها اکثراً کشاورز یا باغبان و یا کاسب هستند. ولی غیر بومی‌ها اکثراً کارمندان ادارات چه در تجریش چه در تهران هستند که هر روز صبح به سرکار خود می‌روند و بعدازظهرها به منزل خود بر می‌گردند. بومی‌ها تمام مسلمان و شیعه اثنی عشری هستند و دارای یک تکیه بزرگ که در محرم سیاه‌پوش و یا سبزپوش می‌کنند و مشغول عزاداری می‌شوند و دارای دو مسجد است یکی به نام مسجد عمو رمضان که بزرگ بوده ولی در اثر گشاد کردن جاده در خیابان افتاده و فعلاً کوچک و ابتدای کوچه پارس در خیابان بوعلی قرار دارد و دومی مسجد بالا که جدیداً بنای خوبی کرده و مسجدی است بزرگ در خود بازارچه دزاشیب واقع است و دارای امام جماعت است و جلوی در ورودی این مسجد درخت چنار بزرگی قرار دارد. در دزاشیب دو قنات وجود دارد که یکی مظهرش در خیابان بوعلی روبروی مسجد عمو رمضان و دیگری در قسمت شمال ده روبروی مسجد بالا که در مظهر این قنات که خشک شده از طرف شهرداری چاه عمیق حفر کرده و مورد استفاده اهالی قرار گرفته است البته قنات‌های خصوصی دیگری هم هست مثل قنات دوقلو، قنات باغ حاجی معروف به‌کنی و قنات نمازی. ساختمان کلی ده به دو قسم است یکی ساختمان‌های قدیمی که از خشت و گل و سنگ ساخته شده که الان مسکن اکثر قریب بومی‌ها است و دیگری ساختمان‌های زیبا و باغ‌های باصفا که متعلق به پولداران، تجار، وکلا و وزراء است. این ده دارای یک خیابان اصلی و وسیع و آسفالته است و خط ویژه شرکت واحد است که مبدا آن ایستگاه تجریش و از آنجا به دزاشیب آمده و از خیابان بوعلی به پل رومی و از آنجا به محل اولیه برمی‌گردد و از همین خط ماشین شرکت واحد به فرمانیه می‌رود. دزاشیب دارای یک دبستان ۶ کلاسه با ۶۰۰ نفر دانش‌آموز به نام نیکی علاء، یک دبیرستان به نام نیکی علاء با ۶۱۸ نفر دانش‌آموز، دبیرستان دخترانه بوعلی با ۱۲۰دانش‌آموز، دبستان دخترانه بوعلی با ۴۶۲ دانش‌آموز و دبستان اردلان دخترانه با ۳۱۶ دانش‌آموز و دبستان ملی ایران نوین با ۷۲ دانش‌آموز و ادونتیست با ۳۹ دانش‌آموز است. ادارات دزاشیب عبارتند از بهداری، پست و تلگراف و تلفن و ژاندارمری.
۳-۴- سرانه امکانات اجتماعی- فرهنگی منطقه یک بر حسب محله
۳-۴-۱- سرانه آموزشی منطقه یک بر حسب محله‌های مختلف
بر اساس اطلاعات موجود سرانه آموزشی محله‌های مختلف منطقه یک شهرداری تهران از ۲۶/۰ متر مربع در محله‌های گلابدره- امامزاده قاسم تا ۰۲/۳۹ متر مربع در محله ولنجک نوسان داشته و اختلاف سرانه آموزشی در منطقه ۷۶/۳۸ متر مربع می‌باشد. میانگین سرانه آموزشی محله‌های تحت پوشش شهرداری منطقه یک شهر تهران ۰۷/۴ متر مربع محاسبه شده است (جدول شماره ۲).
جدول شماره ۲- سرانه آموزشی موجود منطقه یک شهرداری به تفکیک محله

نام محله

جمعیت (۱۳۹۱)

مساحت آموزشی (متر مربع)