1. 1. nummularius M.B-10

۱-۳-۳-۱-۲- گونه‌های موجود در غرب ایران

۱- Thymus persicus (Ronniger ex Rechinger) Jalas
این گونه انحصاری ایران است و در آذربایجان و اطراف زنجان در سال توسط کاناپ^[۱۳] جمع‌ آوری شده است. از این گونه آویشن تنها سه نمونه هرباریومی در جهان موجود است، این گونه به دلیل داشتن برگ‌های با حاشیه برگشته به راحتی از سایر گونه‌ها قابل تشخیص است.
۲- T. daenensis Celak subsp. daenensis
این گونه با پراکندگی وسیع در ایران و به آسانی به دلیل داشتن برگ‌های باریک از سایر گونه‌های این جنس قابل تفکیک است. این زیر گونه انحصاری ایران است.
۳- T. fallax Fisch. & C.A. Mey
این گونه با برگ‌های نیزه‌ای و غده‌های ترشحی متعدد قرمز رنگ از سایر گونه‌ها تشخیص داده می‌شود.
۴- T. transcaueasicus Ronniger
یکی از مشخصات جدا کننده این گونه از سایر گونه‌ها، اندازه برگ‌ها است که در قسمت‌های بالای ساقه و قاعده گل آذین بزرگ‌تر از برگ‌های ساقه‌ای است.
- Thymus kotschyanus Boiss. & Hohen5
این گونه از شناخته شده‌ترین گونه‌های این جنس در ایران است و تقریباً بیشتر نمونه‌های شناسایی شده به این نام، نامگذاری شده اند در حالی که با تجدید تعریف گونه‌ فوق توسط جالاس^[۱۴] در فلورا ایرانیکا، پراکندگی نسبتاً محدودی از گیلان، مازندران، آذربایجان و تهران گزارش شده است.
۶- Thymus fedtsc Henkoi Ronniger
۷- T. migricus Klokov. & Desj-shost
۸- T. trautvetteri Klokov. & Desj-shost
۹- T. pubescens Boiss. & Kotschys ex Celak
۱۰- T. caucasicus wild ex Ronniger subsp. grossheimii (Ronniger) Jalas
۱۱- T. eriocalyx (Ronniger) Jalas

۱-۳-۳-۱-۳- گونه‌های موجود در کوه‌های البرز و اطراف تهران

۱- T. daenensis subsp. daenensis
۲- T. daenensis subsp. lancifoli (Kelak) Jalas
این دو زیر گونه از نظر اندازه برگ، کاسه گل و اندازه‌های آن از یکدیگر قابل تشخیص هستند.
۳- T. fallax fisch. & C.A. Mey
۴- T. kotschyanus Boiss & Hohen
۵- T. fedtschenkoi Ronniger
۶- T. pubesens Boiss & Kotschys ex Celak
۷- T. caucasicus wild ex Ronniger subsp. grossheimii (Ronniger) Jalas
۸- T. carmanicus Jalas
علاوه بر گونه‌های فوق، گونه‌هایی در این منطقه وجود دارند که هیبرید هستند و صفات حد واسط بین گونه‌ها را دارا هستند.

۱-۳-۳-۱-۴- گونه‌های موجود در جنوب ایران (فارس و کرمان)

۱- T. daenensis Celak subsp. daenensis & subsp. lancifolivs (Celak) Jalas
۲- T. fedtschenkoi Ronniger
۳- T. carmanicus Jalas
با بررسی عمیق تر در الگوی پراکندگی جنس در ایران در می‌یابیم که بیشترین گسترش و پراکندگی گونه‌های جنس آویشن در شمال و غرب ایران بوده و تعداد گونه‌ها به طرف جنوب و شرق کاهش پیدا می‌کنند. از نظر پراکندگی، بیشترین گسترش را گونه‌هایT. daenensis و T. fallax و T. pubescens دارند. گونه‌های انحصاری ایران محدود بوده و شامل یک گونه T. persicus و یک زیر گونه Thymus daenensis subsp. daenensis می‌شود (جم زاده، ۱۳۷۳).

۱-۳-۳-۲- گونه‌های مهم جنس THYMUS

۱-۳-۳-۲-۱- .Thymus serpyllum L

در کتاب طب سنتی و به فارسی به نام‌های «سی‌سنبو» و «سوسنبر» نام «سه سنبل» «حاشابری» و آویشن وحشی نامبرده می‌شود (میرحیدر، ۱۳۷۲). گیاهی است پایا و دارای نمونه‌هایی با اشکال متفاوت و متمایز از یکدیگر، به طوری که در بین آن‌ها پایه‌هایی با ساقه مدور یا چهارگوش و فرم‌هایی با ریشه‌های نابجا در ناحیه اتصال ساقه خوابیده گیاه با زمین دیده می‌شود. پایه‌های متعدد آن، غالباً به صورت انبوه، سطح زمین محل رویش را فرا می‌گیرد. از مشخصات آن این است که برگ‌های متقابل، کوچک، بیضوی، نوک تیز به درازی یک سانتی‌متر دارد. گل‌های کوچک آن به رنگ گلی، سفید یا ارغوانی و مجتمع در کناره برگ‌هاست (جم زاده، ۱۳۷۳). این گیاه بومی ایران نمی‌باشد ولی واریته‌های مختلفی از آن در ایران دیده شده است (صمصام شریعت، ۱۳۷۴). این گیاه در اماکن خشک، چمنزارها، مناطق عاری از درخت جنگل‌ها، تپه‌های شنی و چراگاه‌ها می‌روید (زرگری، ۱۳۶۹؛ صمصام شریعت، ۱۳۷۴).
اسانس آن به اسانس سرپوله Essence de serpolet مرسوم می‌باشد (زرگری، ۱۳۶۹؛ میرحیدر، ۱۳۷۲). که از سرشاخه‌های گل دار گیاه به وسیله تقطیر با بخار آب حاصل می‌شود، مایعی بی‌رنگ یا به رنگ زرد طلایی و دارای بویی بسیار مطبوع، شبیه بوی گیاه T. vulgaris و بادرنجبویه است (زرگری، ۱۳۶۹). حداکثر مقدار اسانس که از گیاه خشک بدست می‌آید معادل ۶/۰ درصد می‌باشد (زرگری، ۱۳۶۹؛ ولاگ و استودلا، ۱۳۷۴). اسانس سرپوله محلولی لوژیر است و وزن مخصوص آن بین ۸۹/۰ و ۹۲/۰ می‌باشد. اسانس سرپوله مرکب از سیمن، پینن، دیپانتن، تیمول و کارواکرول می‌باشد (زرگری، ۱۳۶۹).
خواص درمانی آن شامل: بادشکن، مقوی، معده، خلط‌آور، ضدتشنج و به طور خفیف دارای اثر مدر و قاعده آور است. با مصرف آن اعمال سیستم گوارشی به خصوص در اشخاص عصبانی و کم بنیه تقویت می‌شود و سوءهاضمه را از بین می‌برد. از سرپوله برای رفع نفخ نیز استفاده به عمل می‌آید (زرگری، ۱۳۶۹). تیمول موجود در این گیاه، یک ضدعفونی کننده قوی است. عصاره این گیاه را در ترکیبات مختلفی به شکل قطره علیه سیاه سرفه، کاتاره‌های مجاری تنفسی فوقانی، ناراحتی‌های معده- روده‌ای بکار می‌برند (ولاگ و استودلا، ۱۳۷۴). دم کرده سر شاخه‌های گلدار آن که با افزودن عسل، طعم شیرین گرفته باشد اثر بارزی در رفع اسپاسم‌ها و حالات تشنجی دستگاه تنفسی نشان می‌دهد و در گریپ، سیاه سرفه، آسم مرطوب و نزله‌های مزمن می‌تواند مورد استفاده قرار گیرد (زرگری، ۱۳۶۹).

۱-۳-۳-۲-۲- T. mastichina

گیاهی چند ساله است و در منطقه مدیترانه می‌روید. از آن اسانس گیری به عمل می‌آید و به علاوه سرشاخه‌های جوان آن به مصرف معطر ساختن اغذیه می‌رسد. اسانس حاصل از آن به Majoram oil (نوع اسپانیایی) موسوم است. رنگ مایل به زرد و بوی مخصوص کافوری دارد. در روغن‌های ثابت حل می‌شود ولی گلیسیرین و پروپیلین گلیکول غیر محلول است. این اسانس نباید کمتر از ۴۰ درصد و بیشتر از ۶۵ درصد ترپنیئول داشته باشد وزن مخصوص آن بین ۹۰۴/۰ و ۹۲۰/۰ است (زرگری، ۱۳۶۹).

۱-۳-۳-۲-۳- T.hirtus

گیاهی علفی است و در شمال آفریقا، ناحیه صحرا و در اسپانیا می‌روید. از سرشاخه‌های آن به عنوان مقوی معده، مخلوط با گیاهانی با اثر مشابه، استفاده به عمل می‌آید (زرگری، ۱۳۶۹).

۱-۳-۳-۲-۴- T. kotschyanus Boiss. & Hohen

گیاهی چوبی، تقریباً راست، کوتاه قد، ساقه با انشعبات زیاد، بدون شاخه های قاعده ای خوابیده، شاخه گل دهنده به طول شش تا ۱۲ سانتی متر، با کرک های کوتاه خوابیده یا گسترده متراکم. برگ‌های گل دهنده یکسان به طول هشت تا ۱۷ و به عرض چهار تا هفت میلی متر، کم و بیش تخم مرغی با قاعده بریده تا باریک، نوک گرد با کرک های گسترده متراکم، پراکنده یا بدون کرک با تعداد زیادی غده ترشحی چسبیده قرمز رنگ، رگبرگ ها در سطح زیرین برگ برجسته، رگبرگ های جانبی سه جفت بندرت دو جفت، جفت پایینی در حاشیه به هم متصل هستند. گل آذین اغلب کپه ای متراکم. جام گل سفید تا صورتی کم رنگ به طول شش تا هفت میلی متر و زمان گلدهی اواخر بهار تا اواسط تابستان می باشد(جم زاد، ۱۳۸۸). میوه از چهار فندقه کوچک تشکیل شده که در لوله کاسه گل محصور شده است. بذر آویشن گرد و ریز که هر ۱۷۰۰۰۰ بذر آن یک انس (۳/۲۸گرم) وزن داشته و بذور آن برای سه سال باقی می‌مانند برگ‌های آن معطر تا حدودی همیشه سبز (مورتون^[۱۵]، ۱۹۷۷)، متقابل، برگ‌های خاکستری روشن (لتچامو و همکاران^[۱۶]، ۱۹۹۵) بیضوی- نیزه‌ای تا حالت کشیده (مورتون،۱۹۷۷) یا لوزی شکل با طول پنج تا ۱۵ میلیمتر که عموماً کنار برگ برگشته می‌باشد (زرگری، ۱۳۶۹؛ بورنی، ۱۹۹۵؛ مورتون، ۱۹۷۷) سطح تحتانی برگ‌ها از گردی به رنگ متمایل به سفید یا نمد مانند پوشیده شده) بورنی^[۱۷]، ۱۹۹۵( که دارای غده فراوان اسانس می‌باشد(زرگری، ۱۳۶۹) که به علت وجود چنین غده‌هایی معمولاً گل‌ها به رنگ ارغوانی کم رنگ تا سفید )بورنی، ۱۹۹۵٫( به شکل لوله دو لبه صمغی و به طول پنج میلیمتر دیده می‌شود. کاسبرگ‌ها کرک دار و غده مانند و دارای براکته شبیه برگ می‌باشند. در شاخه فرعی گل‌ها به صورت دسته‌ه ای جانبی و مارپیچی دیده شده و یا به صورت دسته‌ه ای جانبی و مارپیچی دیده شده و یا به صورت سرگل انتهایی بیضوی یا کروی شکل قرار می‌گیرند(مورتون،۱۹۷۷). همچنین کاسه گل به صورت زنگوله‌ای شکل با لبه دندانه‌ای کوتاه و صاف است)بورنی، ۱۹۹۵). از حالات غیر طبیعی این گیاهان است که بعضی از پایه‌های ان گل‌های فاقد پرچم دارند و در برخی دیگر پرچم‌ها زودتر از مادگی رشد می‌کنند (زرگری، ۱۳۶۹). مرحله تولید مثلی در بین گیاهان هر واریته متفاوت است که دلیل ان به علت اختلافات در فاز زایشی گیاهان می‌باشد. مثلاًٌ گلدهی گل هرمافرودیت زودتر از گل نر عقیم می‌باشد (جکسون و های^[۱۸]، ۱۹۹۴) و تعداد کروموزم آن ۲n= 30 می باشد(مهرپور و همکاران، ۱۳۸۰).

۱-۳-۳-۲-۵- T. zygis L.

اسانس سرشاخه گل دار گیاه متعلق به اسپانیا ۱۸/۵۱ درصد تیمول دارد (زرگری، ۱۳۶۹).