تعریف مدیریت بحران در کتاب آشنایی با مفاهیم مدیریت بحران: یکی از اصطلاحات حوزه‌ی مدیریتی است که به مجموعه ای از فعالیت‌ها و دستورالعمل‌هایی اطلاق می‌شود که برای کاهش اثرات زیان بار حوادث طبیعی انجام می‌پذیرد. به طور کلی مدیریت بحران، به معنای سوق دادن هدفمند جریان پیشرفت امور به روالی قابل کنترل۷ و انتظار بازگشت امور در اسرع وقت به شرایط قبل از بحران است.(ایرانپور ۱۳۹۰)

تعریف مدیریت جامع بحران در قانون تشکیل سازمان مدیریت بحران: فرایند برنامه‌ریزی، عملکرد و اقدامات اجرائی است که توسط دستگاه های دولتی، غیردولتی و عمومی پیرامون شناخت و کاهش سطح مخاطرات (مدیریت خطرپذیری) و مدیریت عملیات مقابله و بازسازی و بازتوانی منطقه آسیب‌دیده (مدیریت بحران) صورت می‌پذیرد. در این فرایند با مشاهده پیش نشانگرها و تجزیه و تحلیل آنها و منابع اطلاعاتی در دسترس تلاش می‌شود به صورت یکپارچه، جامع و هماهنگ با بهره گرفتن از ابزارهای موجود از بحرانها پیشگیری نموده یا در صورت بروز آنها با آمادگی لازم در جهت کاهش خسارات جانی و مالی به مقابـله سریع پرداخته تا شرایط به وضعیت عادی بازگردد.(قانون ۱۳۸۸)
نخستین گام در مدیریت بحران درک چیستی آن و بررسی ابعاد، درجه و میزان تاثیرگذاری آن بر جامعه و محیط پیرامون و پس از آن برنامه ریزی برای مواجهه، پاسخگویی و حل بحران می‌باشد. (خجسته ۱۳۸۴؛ ۱۰)
فرایند مدیریت بحران
بحران‌ها دارای مراحل متفاوتی‌اند. آنها دارای ریشه‌های موجد، نقطه آغاز، مرحله رشد بوده و به بلوغ می‌رسند و بالاخره یک نقطه اضمحلال موقت یا دائمی دارند. ادبیات مدیریت بحران به عنوان یک حوزه مطالعه و تحقیق در عرصه مدیریت و کنترل استراتژیک سرشا زا تئوری‌ها، الگوها^[۴] سازو کارها و روش‌هایی است که به مدیران بحران می‌آموزد چگونه بحران را پیش‌بینی کرده، از آن پیشگیری نموده، برای مقابله با آن ایجاد آمادگی کرده و یا در صورت وقوع به طور موثری با آن مقابله نمایند. فراگرد مدیریت بحران را بصورت کلی می‌توان در سه دسته جای داد:
اقدامات پیش از بحران
اقدامات حین بحران
اقدامات پس از بحران
اقدامات پیش از بحران
الف) مرحله پیش بینی: در این مرحله باید با اتخاذ رویکرد بحران‌پذیری و تجهیز به راهبرد فوق فعال، به پیش‌بینی بحران‌های مختلف مرتبط با حوزه کاری خود بپردازیم و به عبارتی قبل از وقوع غافل‌گیرانه، خود به استقبال آنها برویم. برای این منظور سیستم‌های اطلاعاتی و پایش محیطی قوی لازم است.
ب) مرحله پیشگیری: پیشگیری نیز گام بسیار مهمی در فراگر مدیریت بحران است که پس از مرحله پیش‌بینی مطرح می‌شود. چه اینکه با پیشگیری می‌توان از بروز بسیاری از بحران‌ها جلوگیری کرده یا از شدت وقوع آن‌ها کاست.
ج) مرحله آمادگی: بحران‌ها چه بخواهیم و چه نخواهیم اتفاق خواهند افتاد، لذا منطقی اینست که علیرغم اقدامات پیش‌بینانه و پیشگیرانه، همواره آمادگی مواجهه و مقابله با بحران‌های مختلف را داشته باشیم و به عبارتی همواره در نوعی حالت آماده‌باش به سر بریم.
اقدمات حین بحران
الف) مرحله شروع بحران: ۲۴ساعت نخست بحران ویژگی‌ها و اقتضائات خاص خود را دارد. ارزش زمان در مدیریت بحران در روندی شبیه به تصاعد هندسی افزایش می‌یابد و در بسیاری از موارد، آنچه در ساعات اولیه بحران بسیار کم هزینه وعملی به نظر می‌رسد، در صورت بی‌توجهی بسیار پرهزینه و غیر عملی خواهد شد. این مرحله سه گام اساسی دارد: مرحله هشدار و مصونیت، مرحله ارزیابی مقدماتی و بسیج منابع و مرحله پاسخگویی سریع.
ب) مرحله امدا و نجات: در این مرحله باید به یاری آسیب دیدگان و بحران‌زدگان شتافت.
ج) مرحله عملیات ویژه: معمولا زمانی که بحران به حدی می‌رسد که کنترل آن از توان نیروهای معمولی خارج می‌شود، نیروهای ویژه کنترل اوضاع را در دست گرفته و در این راستا اقدام به یکسری عملیات ویژه می‌نمایند.
د) مرحله مهارسازی: اساسا هدف مدیریت بحران مهار و فرونشاندن بحران است. به عبارتی نتیجه مرحله عملیات ویژه می‌بایست به مهار شدن بحران و عوامل بحران‌زا بیانجامد.
اقدامات پس از بحران
الف)مرحله بازیابی: این مرحله که پس از مهار بحران و کنترل اوضاع آغاز می‌شود، دلالت بر مجموعه اقداماتی دارد که به عادی سازی شرایط منجر می‌شود. همانگونه که ارگانیسم بدنی را، پس از یک عمل جراحی چندین ساعته در شرایط بازیابی^[۵] قرار می‌دهند تا تمامی علائم حیاتی نظیر تعداد ضربان قلب و تنفس به وضعیت عادی و طبیعی خود برگردد، در مرحله بازیابی بحران‌های اجتماعی نیز لازم است پس از مهار و فرونشاندن بحران مجموعه اقداماتی در جهت آرام‌سازی و برگرداندن اوضاع به حالت طبیعی صورت گیرد.
ب) مرحله بازسازی: اولین گام و اقدام در بازسازی، پاکسازی محیط بحران از هرگونه علامئم و شواهد دال بر بحران است. از این مرحله همچنین تحت عنوان مرحله ترمیم، بهبود، توان بخشی و توسعه مجدد نیز یاد می‌شود.
ج) مرحله یادگیری: مرحله یادیگیری آخرین گام از مراحل فراگرد مدیریت بحران محسوب می‌شود که علیرغم اهمیت بسیار بالای آن اغلب در بحران‌ها مغفول واقع می‌شود و اینگونه است که مشاهده می‌شود بحران در یک شکل و قالب دیگر پس از مدتی دوباره بروز پیدا می‌کند.(صلواتیان ۱۳۸۹)
بخش دوم - اطلاع رسانی و بحران
اطلاع: به معنی آگاهی و خبر می‌باشد، این کلمه از یک اصطلاح لاتینی به معنای “شکل گرفته”^[۶] مشتق شده است و به همین جهت امروز نیز اندیشه شکل دادن به پیام‌های ارتباطی به منظور آگاه ساختن و در جریان قرار دادن مخاطبان در آن ملحوظ می‌باشد. دکتر معتمد نژاد در تعریف نهایی خود از اطلاع را خبرهای وقایع جاری که با وسایل انتشار جمعی – روزنامه، رادیو و تلویزیون – به جماعت انسانی انتقال می‌یابند و اکنون علاوه بر این معنا، عمل ارتباط و انتقال اطلاعات را نیز در بر می‌گیرد عنوان نموده‌اند. (معتمدنژاد ۱۳۸۳)
ارتباط: واژه‌ی ارتباط^[۷] از ریشه‌ی لاتین “Communis” به معنای اشتراک گرفته شده است. این کلمه در زبان فارسی به صورت مصدر عربی باب افتعال به کار می‌رود که در لغت به معنای پیوند دادن و ربط دادن و به صورت اسم مصدر به معنای بستگی، پیوند، پیوستگی و رابطه کاربرد دارد.(دادگران ۱۳۸۳)
برای اطلاع رسانی از وسایل ارتباطی استفاده می‌شود، وسایل ارتباطی سیر خود را از زبان و بیان شفاهی، خط و نوشته دستی، صنعت چاپ، کتاب و مطبوعات، سینما، رادیو و تلویزیون و در عصر حاضر تلفن همراه، اینترنت و شبکه‌های اجتماعی طی نموده و در حال تکامل می‌باشند.
وسایل ارتباط جمعی: وسایل ارتباطی است که در تمدن‌های جدید به وجود آمده و مورد استفاده‌اند و ویژگی اصلی آنان قدرت و توانایی زیاد و شعاع عمل وسیع است.(کازنو ،بی تا؛ ۴) همگونی‌های وسایل ارتباط جمعی شامل سرعت انتشار، مداومت انتشار، وسعت حوزه‌ی انتشار و فراوانی و گوناگونی حوزه‌ی انتشار می‌باشد.
اطلاع رسانی: اطلاع رسانی فرآیندی است که طی آن و از طریق آن اطلاعات مورد نیاز برای انجام دادن وظیفه‌ای از منبع مطلع به گیرنده‌ی غیر مطلع یا کم مطلع منتقل می‌شوند. (جبلی ۱۳۸۰؛ ۵۳) در فرایند اطلاع رسانی نکاتی چند حائز اهمیت است، اولین نکته مخاطب شناسی‌است و دوم شیوه‌های اطلاع رسانی و سپس حقایق، اطلاعات و داده‌هایی می‌باشد که می‌خواهیم انتقال دهیم.
اطلاع رسانی از ابتدای حیات انسان وجود داشته و مطابق تقسیم بندی انجام شده در چهار دوره‌ی شفاهی، گوتنبرگ، مارکنی و هم اکنون در دهکده‌ی جهانی قرار دارد. اطلاع رسانی با وسایل ارتباط جمعی نوین دارای ویژگی‌های خاصی می‌باشد که باعث ایجاد تنوع در شیوه‌های اطلاع رسانی شده است.
قبل از بوجود آمدن شبکه‌ی جهانی اینترنت اطلاع رسانی عمومی یکسویه بوده و محدود به مطبوعات، رادیو و تلویزیون می‌شده اما امروزه با بهره گرفتن از فناوری اطلاعات شیوه‌های متنوع و جدیدی بوجود آمده که امکان ارتباط دوسویه و چند سویه را بوجود آورده است.
شایعه: شایعات در زمان بحران یکی از مواردی است که باعث بروز مشکلات و تشدید بحران می‌گردد، رید بلیک و ادوین هاردولدسن در کتاب طبقه بندی مفاهیم در ارتباطات شایعه را گزارشی که از منبعی ناشناخته منتشر می‌شود تعریف کرده و آنرا، یک بده و بستان همگانی یا اشتراکی که اجزای آن را فعالیت عقلانی و ارتباطی تشکیل می‌دهد دانسته و معتقدند شایعه با جمع آمدن اشخاص در یک وضعیت مبهم، هنگامی که از طریق ائتلاف منابع عقلانی خود برای ساختن تعبیری معنی دار از آن وضعیت کوشش می‌کنند، پدیدار می‌شود. (بلیک، ۱۹۸۵؛ ۴۵)
رسانه: رسانه یا Media در لغت به معنی رساندن است و ابزار و وسایلی هستند که پیام را در یک مدت زمان محدود و اندک به مخاطب انتقال دهند.
کارکرد رسانه در بحران
برای رسانه در مدیریت شرایط بحرانی می‌توان سه کارکرد را در نظر گرفت، نخست آموزش در مرحله‌ی پیش از بحران، دوم اطلاع رسانی سریع و اثر بخش، ایجاد هماهنگی بین نهادهای مسئول و آرامش بخشی و کاهش فشار روانی بازماندگان در مرحله‌ی حین بحران و سوم حذف شرایط بحرانی و بازگشت به شرایط عادی در مرحله‌ی پس از بحران(خجسته ۱۳۸۴؛ ۱۴)
رسانه‌ها به دلیل توانایی در جذب مخاطب انبوه و مشارکت در فرایند شکل‌دادن به افکار عمومی طیف گسترده‌ای از مردم نقش قابل ملاحظه‌ای در بحران‌ها و کشمکش‌های سیاسی – اقتصادی دارند. فعالیت ارتباطی در دوران بحران مستلزم در نظر گرفتن چگونگی درک بحران از سوی شهروندان، تحلیل عمومی عوامل درگیر و مداخله کننده، نحوه عمل سایر گروه‌ها، ماهیت متغیر و تضاد و ناهمخوانی میان عوامل یاده شده است.
اگرچه بواسطه قابلیت منحصر به فرد رسانه‌های همگانی در جذب و جلب توجه طیف گستردهای از مردم، انتظار می‌رود رسانه ها در دوران بحران تاثیرات گسترده‌ای بر مخاطبان و جامعه داشته باشند. درک نقش رسانه‌ها در دوران بحران صرفا محدد به شناخت کارکرد آن‌ها نیست، بلکه نیازمند شناخت و ارزیابی شرایط کلی اجتماعی، عوامل و بازیگران دخیل در این ارتباط و چگونگی عملکرد هریک از نهادها و یا عوامل تاثیرگذار و دخالت کننده است. مجموعه عملکرد عوامل و بازیگران اجتماعی از جمله رسانه‌ها می‌توانند وضعیت بحران را به وضعیت ثبات، صلح و آرامش برساند و یا برعکس منجر به وخیم شدن وضعیت بحرانی شود و ترس و واهمه ناشی زا اخبار و مطالب رسانه، بر شدن گرفتن اوضاع بحرانی بیفزاید.
در پدید آمدن وضعیت بحرانی علاوه بر عوامل تحدیدکننده اجتماعی و ساختاری فعالیت رسانه‌ای، نوع مواجهه و رویکرد رسانه‌ها در شرایط بحرانی تاثیر گذار است.(ترزیس ۱۳۸۴)
بسته به برداشتی که از بحران شده، یعنی تغییر ناگهانی، بروز حادثه غیر منتظره خطرناک و نبود اطمینان به اوضاع یا «برهم خوردن تعامل اجتماعی» می‌توان برای رسانه‌ها وظیفه تعیین کرد. چنان‌که اگر به کارهای بالقوه رسانه‌ای توجه کنیم می‌بنینیکه در چنین شرایطی، رسانه‌ها قادرند شرایط را به گونه‌ای روشن یا برعکس، تاریک و مخدوش برای مردم کنجکاو یا مضطرب جلوه‌گر سازند. همزمان این توانایی را دارند که بعنوان «سازمان دهنده» عمل کنند که در این صورت نقشی فراتر از اطلاع رسانی پیدا خواهند کرد. (محکی ۱۳۸۶)
رسانه‌های می‌توانند با بهره جستن از نمادها و واژه‌ها، به پدیده‌ها و حوادث و رفتارها و کردارها، محتوا و معنای خاص خود را اعطا کنند و از رهگذر انتقال این معنی و محتوا، بر فرد مصرف کننده تاثیری ژرف بگذارند و او را از گزند بحران‌های هویتی، فرهنگی، معرفتی، ارزشی، سیاسی و اجتماعی برهانند یا در معرض و مسیر چنین بحران‌هایی قراردهند. به بیان دیگر، رسانه‌های می‌توانند بازی بالقوه پایان‌ناپذیری از نشانه‌ها را پایه‌گذاری کنند که نظم جامعه و احساس آرامش و ثبات روانی، شخصیتی و هویتی افراد را تقویت یا تضعیف کند. (تاجیک ۱۳۸۶)
نقش اساسی رسانه‌ها در بحران
در واقع کمتر بحرانی وجود دارد که رسانه ها در آن نقش (مثبت یا منفی) نداشته باشند، این نقش را می‌توان در سه مرحله خلاصه کرد:
نقش رسانه‌ها پیش از بحران: در این مرحله که بسیار با اهمیت است، برنامه‌ریزان به آموزش نیروها برای مقابله احتمالی و آگاه‌سازی و حساس‌سازی مسئولان و اقشار مختلف جامعه می‌پردازند. چه بسا با برنامه‌ریزی مناسب (عملکرد خوب حکومتی) و درایت مسئولان بتوان از بروز بحران در بخش از کشور یا همه آن جلوگیری کرد.
نقش رسانه‌ها درحین بحران: در این مرحله، نقش و کارکرد رسانه‌ها بسیار آشکارتر و تاثیرگذارتر است. در این موقعیت، رسان‌ها باتوجه به ظرفیت اطلاع رسانی خود می‌توانند موجب برانگیخته شدن عواطف و احساسات مردم و آگاهی نهادهای داخلی و بین‌المللی شوند. بیشترین تحقیقات انجام شده در باره نقش رسانه‌ها در بحران‌ها مربوط به فجایع طبیعی و در این مرحله بوده است.
نقش رسانه‌ها پس از بحران: بسیاری از بحران‌ها پس از محو شدن مشخصات ظاهری، پیامدها یا پس‌لرزه‌های دیگری به دنبال دارند که آن‌ها را می‌توان به دو دسته تقسیم کرد:
عوارض بلند مدت غیر ملموس و ناخواسته
عوارض کوتاه مدت: تاخیر در بازگشت جامعه به وضعیت پیش از بحران، تاثیر کارکرد رسانه‌ها در وضعیت بحرانی و جلوگیری از بازگشت طبیعی جامعه آسیب دیده به وضعیت تعدیل و آرامش در زمره این موارد هستند؛ کارکرد مثبت رسانه‌ها در مرحله پس از بحران، به معنای سرعت بخشیدن به ایجاد توازن و تعامل مجدد پس از فاجعه طبیعی و جلوگیری از بحران مضاعف است.
جایگاه رسانه در بحران
در کتاب آمادگی دفاعی سوم راهنمایی یکی از لوازم ضروری برای آمادگی شرایط بحرانی (اعم از بحران‌های طبیعی یا غیر طبیعی)، رادیو می‌باشد. این موضوع نشان از اهمیت رسانه در کنار دیگر موارد ضروری در شرایط بحران مانند آب، غذا، لوازم پانسمان و … می‌باشد. لذا رسانه در شرایط بحران می‌تواند علاوه بر دادن امید و آگاهی به مردم، با اطلاع رسانی دقیق باعث نجات جانشان نیز بشود.
امروز رسانه‌ها دچار تحولات گسترده‌ای شده‌اند بگونه‌ای که اکثر افراد از سنین نوجوانی به بالا به رسانه‌های نوین مانند تلفن همراه دسترسی داشته و این دسترسی‌ها می‌تواند در شرایط بحران کمک فزاینده‌ای به افراد بنماید. با بهره گرفتن از خدمات این رسانه‌های نوین علاوه برا امکان اطلاع رسانی مناسب در شرایط بحران می‌توان یک ارتباط تعاملی با عموم مرمدم برقرار نمود.