الف- ۱- تعاریف ملی موادمخدر و روان‌گردان
الف- ۱-۱- تعریف موادمخدر
حسب تبصره‌ی ماده‌ی ۱ قانون مبارزه با مواد مخدر اصلاحیه‌ی ۱۳۷۶: «منظور از مواد مخدر در این قانون کلیه‌ی موادی است که در تصویب‌نامه، راجع به فهرست مواد مخدر مصوب ۱۳۳۸ و اصلاحات بعدی آن احصاء یا توسط وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی به عنوان مخدر شناخته و اعلام می‌گردد».
الف- ۱-۲- تعریف مواد روان‌گردان
طبق ماده‌ی ۱ قانون مربوط به مواد روان‌گردان (پسیکوتروپ) مصوب ۱۳۵۴: «مواد روان‌گردان به موادی گفته می‌شود که در فهرست‌های ۴‌گانه‌ی‌ ضمیمه‌ی این قانون مندرج است، وزارت بهداری در صورت توصیه‌ی کمیسیون موادمخدر سازمان ملل متحد می‌تواند در فهرست‌های ۴‌گانه‌ی مذکور با تصویب هیأت وزیران تجدیدنظر نموده و مراتب را به وسیله‌ی روزنامه‌ی رسمی کشور و جراید کثیر‌الانتشار اعلام نماید. این تغییرات پس از انقضای پانزده روز از تاریخ انتشار لازم ‌الرعایه خواهد بود».
الف- ۲- تعاریف بین‌المللی موادمخدر و روان‌گردان
الف- ۲-۱- تعریف موادمخدر
بند (س) ماده‌ی ۱ کنوانسیون مبارزه با قاچاق مواد مخدر و دارو‌های روان‌گردان مصوب ۱۹۸۸ این گونه بیان می‌کند: «مواد مخدر به معنای هریک از مواد طبیعی و یا ترکیبی مشروحه در جدول‌های ۱ و ۲ کنوانسیون واحد مربوط به مواد مخدر ۱۹۶۱ و پروتکل اصلاحیه‌ی آن مصوب ۱۹۷۲ می‌باشد».
الف- ۲-۲- تعریف مواد روان‌گردان
بند (ث) ماده‌ی ۱ کنوانسیون مواد روان‌گردان ۱۹۷۱ بیان می‌کند: «اصطلاح مواد روان‌گردان یعنی هر ماده اعم از طبیعی یا صنعتی یا هریک از مواد طبیعی مندرج در فهرست‌های شماره‌ی (۱)، (۲)، (۳) و (۴) و ماده‌ی ۲ این کنوانسیون ناظر نحوه‌ی اصلاح فهرست‌های مزبور است.»
ب- تعریف علمی
ب- ۱- تعریف مواد مخدر
“واژه‌ی «مخدّر» در لغت اسم فاعل از مصدر تخدیر می‌باشد که دارای معانی متعددی است ریشه‌ی این کلمه «خدر» می‌باشد که معانی متنوعی دارد: ۱- سستی، گیجی و خماری که در ابتدای امر به شارب خمر عارض می‌گردد؛ ۲- ضعف بنیانی و سنگینی چشم.”^[۳۰]
“از نظر دارویی، هر ماده‌ای که با تأثیر روی سیستم مرکزی اعصاب قادر به ایجاد تغییرات جسمانی، روانی و رفتاری در انسان باشد ماده‌ی مخدر است.”^[۳۱]
و بالأخره اصطلاحاً مواد مخدر، به کلیه‌ی مواد طبیعی و شیمیایی گفته می‌شود که اعتیادآور باشد، برخی از این مواد تخدیر‌کننده نبوده بلکه ممکن است ایجاد تحرک و توهم نماید و به طور کلی مواد مخدر به موادی اطلاق می‌شود که مصرف آن در انسان حالت غیرعادی ایجاد کند.
ب- ۲- تعریف مواد روان‌گردان
از «واژه‌ی «روان» و «گردان» ترکیب یافته است و در مفهوم لغوی، دارویی است که سبب تغییر حالت‌های روانی شخص می‌شود. معادل آن در زبان انگلیسی اصطلاحات Psychotropic و Psychodelic است و منظور از مواد روان‌گردان، هر ماده اعم از طبیعی یا صنعتی (دارویی، شیمیایی) است که سیستم اعصاب مرکزی انسان را تحت‌تأثیر قرار داده و استعمال آن ایجاد وابستگی کند».^[۳۲]
«مطابق تعریف هیأت بین‌المللی کنترل مواد مخدر سازمان ملل (INCB)، روان‌گردان‌ها، همه‌ی انواع موادی را در بر می‌گیرند که اصطلاح دارو‌های ممنوع به آن صدق می‌کند».^[۳۳]
طبق تعاریف گفته شده بسیاری از اندیشمندان و متخصصان، معمولاً وقتی از اصطلاح موادمخدر یا روان‌گردان به تنهایی استفاده می‌کنند منظور تمام موادی است که مورد مصرف واقع می‌شود اعم از طبیعی، نیمه‌مصنوع و یا مصنوع و هم‌چنین مواد مخدر به معنای خاص، محرک، توهم‌زا، آرام‌بخش و خواب‌آور هستند. که همگی روی سیستم عصبی مرکزی تأثیر گذاشته و منجر به اختلالاتی در کارکرد حرکتی یا افکار یا رفتار یا درک یا خلق و خوی می‌گردد ولی «وجوه افتراق آن‌ها از هم، نحوه‌ی استعمال و برخی زیان‌هایی است که به مصرف‌کننده وارد می‌سازد».^[۳۴]
- گفتار دوم: تقسیمات مواد روان‌گردان
الف- انواع روان‌گردان‌ها
اصولاً تقسیم‌بندی راجع به انواع مواد روان‌گردان کاری بسیار دشوار است و معیار‌های مختلفی در این زمینه وجود دارد. از جمله‌ی این معیار‌ها، مبنای تهیه (طبیعی، نیمه‌مصنوع و مصنوع)، تأثیر بر ارگانیسم بدن، کاربرد پزشکی، تأثیرات روانی و غیره می‌باشد.
که مواد بر مبنای طرز تهیه به دو گروه عمده و کلی تقسیم می‌شوند:
۱- مواد مخدر طبیعی که منشأ گیاهی دارند مثل: تریاک، حشیش، کوکائین و … .
۲- مواد مخدر صنعتی (مصنوعی، دارو‌های ترکیبی، شیمیایی) این مواد بر خلاف مواد مخدر طبیعی که محدود به مناطق جغرافیایی مشخص با آب و هوای خاص است می‌توانند در هر منطقه و کشوری تولید شوند.
“بر اساس فهرست‌های چهار‌گانه‌ی مواد روان‌گردان به نظر می‌رسد انواع روان‌گردان‌ها را بتوان در سه گروه:
الف-۱- توهم‌زا.
الف-۲- محرک‌ها (توان‌افزاها).
الف-۳- آرام‌بخش‌ها (سستی‌زا‌ها).”^[۳۵]
تقسیم‌بندی نمود. البته این مواد هم منشأ طبیعی دارند و هم منشأ مصنوعی که ما به ذکر نمونه‌هایی که منشأ صنعتی دارند می‌پردازیم.
الف-۱- دارو‌های توهم‌زا
دارو‌هایی هستند که تغییراتی در نظام حسی و ادراکی و حالات عاطفی و خلقی فرد ایجاد می‌کنند. این دارو‌ها علاوه بر ایجاد توهمات موجب قطع ارتباط فرد با واقعیت می‌شوند. از مهم‌ترین مواد توهم‌زای صنعتی می‌توان L.S.D (اسید لیزرژیک)، D.M.T (دی ام تی) و P.M.A (پی اِم اِی) نام برد.
الف-۲- دارو‌های محرک (توان‌افزا)
این گروه از مواد معمولاً موجب تحریک فعالیت سلسله‌ی مرکزی اعصاب و افزایش هوشیاری شده و باعث ایجاد تحمل زیاد، بالا بردن عملکرد، احساس نشاط و سر‌خوشی می‌شوند. از مشهور‌ترین مواد این گروه آمفتامین‌ها، ترکیبات آمفتامین‌ها و اکستاسی هستند.
الف-۳- دارو‌های آرام‌بخش (سستی‌زا)
موادی که بر سیستم اعصاب مرکزی بدن تأثیر می‌گذارد و با کند کردن فعالیت آن اغلب در مصرف‌کننده ایجاد آرامش می‌کند و از این نظر شبیه الکل هستند. از این داروها معمولاً برای رفع درد یا ایجاد خواب و آرامش استفاده می‌شود از مهم‌ترین مصادیق این دسته‌ی مصنوعی می‌توان به دیازپام (Diazpam)، متادون (Metadon) و باربیتورات‌ها (Barbitorat) اشاره کرد.

به نظر می‌رسد اصطلاح «روان‌گردان صنعتی غیردارویی» که در قانون تعریفی از آن ارائه نشده است، با توجه به تعاریف و مصادیق ذکر شده، مواد روان‌گردان هستند با منشأ شیمیایی که خاصیت دارویی نداشته و برای مصارف پزشکی استفاده نمی‌شود و مورد سوء‌مصرف برای مثال در مهمانی‌های شبانه می‌شود مثل اکستاسی و L.S.D و اما مواد روان‌گردان در قانون ایران، با توجه به کنوانسیون ۱۹۶۱، ۱۹۷۱ و ۱۹۸۸ در ۴ گروه، با آخرین فهرست مواد به روز به تصویب هیأت وزیران در سال ۱۳۸۳ در اجرای قانون مربوط به مواد روان‌گردان (مصوب ۱۳۵۴) رسید که اکنون مورد استناد در دادگاه‌هاست تا زمانی که فهرست جدید به تصویب مجلس شورای اسلامی برسد.
ب- ویژگی‌های مهم فهرست مواد روان‌گردان
اما موادمخدر، روان‌گردان و پیش‌ساز‌ها در فهرست‌های پیوست کنوانسیون‌های ۱۹۶۱، ۱۹۷۱ و ۱۹۸۸ با توجه به کاربرد آن‌ها در پزشکی، پژوهشی، علمی، اعتیاد‌زایی و ساخت مواد مورد سوء مصرف در پنج گروه دسته‌بندی شده که به برخی از ویژگی‌های مهم هریک از آن‌ها اشاره خواهد شد،^[۳۶] هرچند در حقوق ما، فهرستی که مورد استناد کنونی است ۴ دسته می‌باشد ولی تقریباً با گروه‌بندی این مواد در کنوانسیون‌ها مشابه می‌باشد. که پس از ذکر برخی از این ویژگی‌ها، این ۴ گروه نیز به عنوان ضمیمه خواهد آمد:
ب-۱- ویژگی‌های مهم فهرست شماره‌ی یک^[۳۷]
- فهرست شماره‌ی یک شامل موادی است که دارای قدرت زیادی در اعتیاد‌زایی است و موارد درمانی در معالجات پزشکی ندارد.
- استفاده‌ی مکرر از این مواد همیشه منجر به اعتیاد می‌شود.
- این مواد در داروخانه‌ها به فروش نمی‌رسد و پزشکان نمی‌توانند آن‌ها را برای بیماران تجویز کنند.
- تولید، واردات، صادرات، توزیع، تأمین و مالکیت این گروه فقط برای اهداف پژوهشی یا مقاصد خاص علمی جایز است.
ب-۲- ویژگی‌های مهم فهرست شماره‌ی دو^[۳۸]
- این مواد دارای قدرت اعتیاد‌زایی بالایی هستند اما به شکل کاملاً کنترل‌شده در پزشکی استفاده می‌شوند.
- اعتیاد به مواد این گروه اغلب فیزیولوژیکی توأم با روانی شدید است.
- تأمین و مالکیت آن‌ها فقط با نسخه‌ی پزشک مجاز است.
- داروخانه‌ها می‌توانند آن‌ها را طبق نسخه‌ی پزشکی به فروش برسانند.
- تهیه، مالکیت، ورود، صدور و تولید آن‌ها در غیر موارد مجاز ممنوع است.
ب-۳- ویژگی‌های مهم فهرست شماره‌ی سه^[۳۹]
- در فهرست شماره‌ی سه احتمال سوءاستفاده نسبت به فهرست‌های ۱ و ۲ کاهش می‌یابد.
- داروهای این گروه مواد استفاده‌ی پزشکی تأیید شده دارند و پزشکان می‌توانند ترکیبات این مواد را برای بیماران خود در معالجه تجویز کنند و داروخانه‌ها می‌توانند آن‌ها را طبق نسخه‌ی پزشک به فروش رسانند.
- مواد این گروه اغلب منجر به اعتیاد جسمی متوسط تا خفیف و اعتیاد روانی شدید می‌شوند.