۱-۱ بیان مسئله و سوال اصلی تحقیق پس از انقلاب کشاورزی ایجاد شهرها دومین انقلاب بزرگ درزندگی بشر ساکن سیاره زمین محسوب می‌شود. تغییر واکنش انسانها نسبت به هم ونسبت به محیط بر دگرگونی فضایی منجر شد که نمود عینی ان به صورت پدیده ای نو که اصطلاحا شهر نامیده می­ شود نمایان گردید.(نظریان ۱۳۷۹:پیشگفتار) صاحب نظران شهر را کامل ترین و عالی ترین سکونتگاه برای زندگی بشر ومرحله روی اوردن انسان به زندگی شهری را اغاز تمدن و مهمترین بخش تاریخ قلمداد می کنند. روند شهر نشینی و شهر سازی از زمان شکل گیری تا کنون با فراز و نشیب هایی روبه رو بوده است. این دگرگونی ها از یک سو متاثر از عوامل وشرایط زمانی ومکانی بوده و از سوی دیگر باعث ایجاد تغییراتی در شکل وشیوه ی شهر نشینی و شهر سازی شده است. شاید به همین دلیل ارائه ی تعریفی فراگیر وهمه جانبه برای شهر مشکل باشد چرا که هر تعریف در بر گیرنده وضعیت شهر در مقطع زمانی مشخص ویا نقش وشکل ساختاری معینی از ان است(مشهدیزاده دهقانی ۱۳۶۸:پیشگفتار). امروزه ارائه تعریفی جامع که بتواند برای همه شهر های جهان مصداق یابد دشوار است چرا که شهر ها به سیستم های اقتصادی واجتماعی یکسان وابسته نبوده ونکات مشترک چندانی بین انها وجود ندارد کارشناسان رشته های مختلف و جغرافیدانان به زعم خویش تعریفی از شهر ارائه داده اند که اکثر این تعریف بر اساس تفاوتهای شهرو روستا بیان گردیده است اما کلی ترین تعریف از شهر وبه نوعی مقبول ترین ان را این گونه بیان کرد: شهر مکان زیستی بشر است که جمعیت ان بسته به معیار هر کشور از حد معینی بالاتر بوده وشغل غالب ساکنان ان فعالیتهای غیر کشاورزی بوده ودارای مکان اداری مختص خود از جمله شهرداری باشد وبه بیان دیگر شهر موجود زنده و پویا و متحول در بستر زمان وبرپهنه ی مکان متشکل از اجزاء فیزیکی وانسانی و روابط پیچیده میان انها و متبلور از نقش انسان و اندیشه ی والای او متاثر از شرایط اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی – تاریخی – جغرافیایی و سیاسی…..(مشهدیزاده دهقانی ۱۳۸۶: پیشگفتار). شهر امروز به اصلی ترین و پر اهمیت ترین مرکز مبادلات اجتماعی – اقتصادی – فرهنگی وسیاسی بشر بدل شده است. به قول لوفور: ((سر نوشت بشر نه در میان ستارگان ونه در روستا که در شهر تعیین می شود)). البته شهر وشهرنشینی از گذشته وحتی در قرون قبل از میلاد نیز دارای اهمیت بوده است. نمونه ان شهر های یونان باستان ویا شهر های ایجاد شده توسط امپراطوری های روم باستان و ایران است. انچه اهمیت دارد در طول تاریخ همواره شهر ها با تار و پود تاریخ و سر نوشت بشر پیوند داشته اند، به قول اسوالد اسپنگلر دانشمند المانی که در کتاب افول تمدن غرب می گوید((تاریخ جهان، درواقع تاریخ شهر هاست)). (فرید، ۷:۱۳۸۴)

در شهر فرایند برنامه های کاربری اراضی شهر به مثابه زمینه های دیگر برنامه ریزی از درک پدیده ی برنامه‌ریزی (تعریف مساله یا مشکل) شروع و پس از تدوین اهداف ونعیین اولویت ها به تولید راهبرد ها و ارزیابی و اجرا منجر می شود واین روند به صورت ممتد ودورانی ادامه می یابد. این شکل فرایند برنامه ریزی کاربری اراضی شهری را به صورت ساده تری متشکل از سه مرحله با طرح سه سوال مطرح می کنند:
۱)شناخت وضع موجود ۲)تعیین اهداف ۳)روش کار(پور محمدی، ۶:۱۳۹۰).
توپوگرافی در لغت به معنی شناخت ناهمواریهای روی زمین و از مقوله های مهم مطالعات جغرافیایی است. تاثیرات ویژه شرایط توپوگرافیک در مکان گزینی و استقرار فعالیت های اساسی وشکل و سیمای فیزیکی شهر ها، مطالعه ناهمواری های زمین را جزاولویت ها قرار داده که از موضوعات محوری در برنامه ریزی مربوط به توسعه فیزیکی محسوب می شود. اساسا یکی از از شرایط موثر برشکل گیری شهر، وضعیت توپوگرافی و مورفولوژی زمین است و از انجا که انسان برای ایجاد سکونتگاه های خویش موارد و جوانب متعدد و مختلفی را بررسی می‌کند، کاربری اراضی شهری با مورفولوزی خاص، نتیجه خواست انسان و هدف او از این مکان گزینی است (پور محمدی، ۱۵:۱۳۹۰).
مهاجرت از روستا به شهر که پدیده خاص قرن ماست در سراسر دنیا،شهر نشینی و توسعه شهری را وسعت می بخشد. جریان مهاجرتی همواره از حوزه هایی که امکان اشتغال ودرامد در انها نیست ویا دارای رشد زیاد جمعیت می باشد به مکان هایی که نیروی انسانی و اماده به کار طلب می‌کند صورت می گیرد. وسبب به وجود امدن مناطق حاشیه نشین در شهرهای جهان سوم می گردد. هنگامی که شهرها قدرت جذب مهاجرین روستائی را در بخش فعالیت های صنعت و خدمات را نداشته باشد ضمن عدم استفاده مطلوب از نیروی کار مهاجرین، بیکاری ومشاغل کاذب در شهر ها افزایش می یابد و معضلات را برای شهر فراهم می اورد که یکی از این معضل ها حاشیه نشینی و به تناسب افزایش اسیب های اجتماعی است(درویشی:۱۳۹۱).
مکتب اکولوژی تطبیقی به وسیله اف٬ ال٬ سوتیزر برای اگاهی از ساخت اکولوژی شهر هامطرح شد و مراد از ان بکارگیری مفاهیمی است که به شناخت زندگی مردم در محلات مختلف شهری کمک می نماید. کیفیت مطالعه در اکولوژی تطبیقی، تاکید روی تحلیل تکنیک های جمعیت شناختی، علوم اجتماعی، اقتصادی و اطلاعات مربوط به واحد های مسکونی در یک محله یا یک منطقه شهرهاست(شکوئی٬ ۱۳۶۹،۸۹).
شهرمهمترین مکان در سلسله مراتب تقسیم بندی سکونتگاه های انسانی است. روند گذشته و امروز نشان می دهد شهرهای فردا جایگاه و اهمیت ویژه و ارزشمندی برای بشر ساکن کره زمین خواهد داشت اما شهر در قرن بیستم ودر قرن حاضر نمود و برجستگی بسیار بیشتری پیدا کرده است. زمانی که قرن بیستم اغاز شد تنها ۱۵۰میلیون نفر یا ۱۰درصد از مجموع جمعیت کره ی زمین در شهر ها سکونت داشتند حال انکه در پایان قرن جمعیت شهری دنیا به بیست برابر افزایش به بیش از دو میلیارد و نهصد میلیون نفر رسید.(رضویان۱:۱۳۸۱٬)
این افزایش هم به لحاظ تعداد وشهر ها و هم به لحاظ درصد شهر نشینی بوده است٬ یعنی افزایش جمعیت شهری منجر به کاهش جمعیت روستائی وعشایری شده است. به دیگر سخن در مقابل افزایش میزان شهر نشینی میزان روستا نشینی کاهش یافته است. به طوری که درصد شهر نشینی از۱/۱۳درصد در سال۱۹۰۰ به بیش از ۵۰ درصد در اغاز هزاره سوم رسیده است و پیش بینی می شود که در سال۲۰۲۵ این تعداد به افزون بر ۶۰ درصدجمعیت جهان بالغ گردد. به تبع این افزایش، شهرها به مهمترین میدان وعرصه اصلی فعالیت و تعاملات انسانی در امور سیاسی،اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی وهنری….بدل شده است.
بنا به تحقیق نخستین شهر ساز فردی که به بیان اصولی در زمینه شهر سازی می پرداخت هیپوداموس یونانی بود که در حدود ۴۸۰سال قبل از میلاد می زیست، وی برنامه های خود را در شهر میلی توس پیاده می نمود. اما اولین نشانه های یک برنامه ریزی شهری مدرن را می توان در اقدامات هاسمان در شهر پاریس مشاهده کرد. و در ادامه و در اواسط قرن نوزدهم، ظهور دو مکتب ارمان گرایی و اصلاح گرایی و نظرات منبعث از ان، این روند را تقویت کرد. اما اوج تفکر برنامه ریزی شهری که بسیاری از نظریات متاخر خود را به لحاظ علمی ونظری، متاثر ساخت، در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم توسط ابنرز هاورد و با طرح نظریه باغ شهر بیان گشت. وی با طرح نظریه باغشهر در سال ۱۸۹۸ موسسه باغشهر و برنامه ریزی شهری را بنا نهاد و شهر جدید لچ ورث را در ۵۰کیلومتری لندن در سال ۱۹۰۳ و ولوین را در اطراف لندن در سال ۱۹۱۹ ساخت(زیاری، ۲۰:۱۳۸۷).
به بیانی دیگر در کشور ما بین میزان رشد وتوسعه شهری و میزان توسعه اقتصادی هیچ گونه تعادل وتوازنی وجود نداشته است. و از طرفی امر توسعه تاثیر کم رنگ و نا چیزی در حوزه های روستایی وشهر های کوچک برجای نهاده است(شکوئی، ۱۸۱:۱۳۸۵).
در کشور ما رشد شتابان شهر نشینی از دهه ی۱۳۴۰به بعد و به دنبال سیاست های دولت در اجرای اصلاحات اراضی به وقوع پیوسته است و این روند تا به امروز استمرار داشته است ، به گونه ای که درصد جمعیت شهر نشین کشور از ۴/۳۱درصد درسال ۱۳۳۵ به ۳/۶۱ درصد در سال ۱۳۷۵ وتعداد نقاط شهری از ۱۹۹ شهر وطبق امار اعلام شده تا شهریور ماه ۱۳۸۷ تعداد شهر های ایران به ۱۰۴۹ نقطه شهری رسیده است. نکته حائز اهمیت این است که افزایش رو به رشد جمعیت شهر نشین و تعداد شهر ها طی ۴۵ سال اخیر مدیریت شهری کشور و به طور کل ساکنین شهری را با مشکلات و نارسایی های بسیاری رو به رو ساخته است. کمبود تسهیلات وتجهیزات شهری ونارسایی در خدمات رسانی به شهروندان، مشکلات امدوشد، گرانی، تورم افسار گسیخته٬ بورس بازی زمین ومسکن، خدمات وانواع الودگی از جمله این مشکلات است.از طرفی یکی از عوامل تشدید کننده این نارسایی ها این است که کل جمعیت شهر نشین توزیع بهینه ای در کشور نداشته و بخش عمده این جمعیت تنها در چند کلانشهر یا مراکز استان جای گرفته است این امر موجب شده است تا این شهرهابامشکلات مضاعفی مواجه گردد.
با توجه به توضیحات و مسائل ومشکلات شهر ها این پژوهش می کوشد تا با تهیه مطالعه تطبیقی بافت شهری جغرافیدانان را از جنبه های مختلف به افق های تازه ای می کشاند و او را با تضاد ها و گوناگونی های اجتماعی و اقتصادی شهر اشنا می سازد. جغرافیدانان در مطالعه تطبیقی به ریشه های نابسامانی های شهر پی می برند و سیاست گزینی مدیران در حل مسائل شهررا به تحلیل می کشند. به طور کلی در جغرافیا شهری مطالعه تطبیقی که در واقع تحلیل مقایسه ای تطبیقی(تطبیق) نظریه های مختلف در موضوعات ومسائل شهری از چند نظر اهمیت دارد:
۱- در مطالعه تطبیقی اگاهی از تضاد ها و پیشرفت ها و در نتیجه ریشه یابی ان ها یک نوع تکامل فرهنگی برای جغرافیدانان غفلت زده محسوب خواهد شد.
۲- در مطالعه تطبیقی جغرافیدانان به بهره گیری نظریه ای در موضوع خاص می پردازد. به عبارت دیگر مطالعه تطبیقی به جغرافیدانان این امکان را می دهد که در حل مسائل شهری تضادها ٬ تفاوت ها و واقعیت های موجود را تشخیص دهد و نیاز های اساسی وغیر اساسی را از هم تفکیک نماید. برای مثال، در موضوع مسکن مطالعه تطبیقی جغرافیدانان را به ان درجه از توانائی های فکری و علمی می رساند که دولتها با بهره گرفتن از انها می توانند سیاستی را در مورد زمین های شهری در پیش بگیرند که منافع اکثریت مردم شهر تامین شود. به عبارت دیگر سیاست گذاری و برنامه ریزی مسکن کدام کشور با در نظر گرفتن شرایط اجتماعی و اقتصادی ثمر بخش خواهد بود. روشن است که همه این نتایج به مقایسه تطبیقی و ارزیابی نظریه های مختلف امکان پذیر است.
۳- مطالعه تطبیقی در جغرافیای شهری به تحلیل تطبیقی می انجامد و کاربرد نظریه های اجتماعی را در شناخت مسائل شهری قوت می بخشد. بدون این تحلیل های نظریه ای، جغرافیای شهری به صورت جغرافیای توصیفی در می آید.
با توجه به نظرات بالا٬ در جغرافیای شهری تحلیل تطبیقی نمی تواند فقط یک کشور خاص را شامل شود. زیرا در هر کشور شرایط اجتماعی واقتصادی ویژه ای حاکم است. لذا مطالعه تطبیقی در مجموع در مقایسه میان نظام جغرافیای شهری دو یا چند کشور کاربرد دارد. (شکوئی – موسی کاظمی ٬ ۱۷:۱۳۸۶)
تحولات سیاسی وداخلی کشور در چند دهه ی اخیر و نظام سرمایه داری ایران در قرن معاصر نقش شهر را به عنوان جایگاه تحقق روابط سرمایه داری افزایش داد که یکی از بارزترین نمونه افزایش جمعیت در شهرها و توسعه فضایی و کالبدی وفیزیکی شهرهاست که به صورت حاشیه نشینی ظاهر شده است.
شهر مورد مطالعه،اردبیل نیز همانند اکثر شهر های کشور از دهه ی ۱۳۴۰یعنی از زمان اصلاحات اراضی به بعد با افزایش جمعیت و مساحت مواجه بوده است وبه دنبال ان اقتصاد تک محصولی شدن کشور یعنی نفت بیشتر روستا ئیان انگیزه کشاورزی و دامداری خود را از دست داده وبه سمت شهر ها سرازیر شدند که شهر اردبیل هم از این سر ریز جمعیتی مستثنا نبوده است. اما مهمترین مسئله در مورد افزایش جمعیت در شهر اردبیل مرکز استان شدن استان اردبیل درسال ۱۳۷۲شدباعث افزایش چشمگیر جمعیت در این این شهر شد که امار سال ۱۳۶۵ برابربا ۲۸۱۹۷۳ نفر بوده است که اخرین امار بدست امده در سال۱۳۹۰برابربا ۴۸۵۱۵۳ نفر بوده است که نشان می دهد در مدت ۲۵ سال اخیر ۰۵/۷۲درصد افزایش جمعیت در شهر اردبیل را داشته است که اگر این درصد را تقسیم بر۲۵ سال کنیم امار بدست امده ۸۸/۲درصد را برای هرسال شهر اردبیل نشان می دهد.
به نظر می رسدتحولات جمعیتی وکالبدی درشهراردبیل طی دهه های اخیر منجر به بروز مشکلات متعدد کالبدی، اجتماعی٬ زیست محیط و…در شهر اردبیل شده است و این شهر از عدم تعادل وتوازن ونابسامانی های بسیاری رنج می برد.و مشکلات این شهر هنوز با اجرای طرح های توسعه هنوز برطرف نشده است. ولذا با تحلیل تطبیقی بافت شهر اردبیل (نمونه موردی:بافت مرکزی با بافت حاشیه ای)به این سوال زیر پاسخ اساسی داده می شود:
- تحولات این چند دهه چه تغییراتی را در بافت های مختلف شهر ازابعاد کاربری اراضی، کالبدی - فیزیکی و خدمات اجتماعی برجای گذاشته است؟
۱-۲- اهداف تحقیق
اهداف این تحقیق را می توان در دو بخش کلان وخرد تقسیم نمود.
- اهداف کلان

• • بررسی مقایسه ای بافت مرکزی با بافت حاشیه ای

- اهداف خرد

• • تحلیل و بررسی کاربری اراضی در بافت مرکزی وحاشیه ای

• • بررسی فیزیکی وکالبدی بافت مرکزی بافت حاشیه ای با هم دیگر

• • خدمات اجتماعی ای که در هر دو بافت به ساکنین شهر ارائه می دهند

۱-۳- فرضیه های تحقیق

• • در چند دهه ی اخیر بافت حاشیه ای شهر اردبیل نسبت به بافت مرکزی رشد نا متوازنی داشته است.

• • به نظر می رسد که بافت مرکزی اردبیل از لحاظ درصد اسیب شناسی شهری نسبت به بافت حاشیه ای از شرایط نسبتا خوب برخوردار است.

• • از تحلیل تطبیقی هر دو بافت شهری مشخص می شود که شهر از یک رشد متوازن یکسان برخوردار نیست.

۱-۴- روش گردآوری تحقیق، ابزار وتجزیه و تحلیل اطلاعات
با توجه به اینکه در تحقیق حاضر احتیاج به شناخت وضع موجود و نیز ارائه راه حل ها پس از علت یابی معضلات و مشکلات ان است. همچنین جهت تشریح وضع موجود به لحاظ کاربری اراضی، کالبدی، فیزیکی وخدمات اجتماعی در نتیجه به شناخت جامع وهمه جانبه از شهر نیاز داریم لذا از روش توصیفی استفاده می کنیم. وبرای بررسی تحلیل تطبیقی از روش مقایسه ای و تحلیلی استفاده می کنیم.

• • روش اسنادی وکتابخانه ای:در این روش از کتب واسناد وطرح های توسعه شهری موجود در سازمان ها وکتابخانه ها،نقشه هاوتصاویر ماهواره ای وسایر منابع نوشتاری مربوط به موضوع پژوهش با مراجعه نهادهاواژگان های مربوط با موضوع پژوهش مانند(سازمان راه وشهر سازی اردبیل٬ استانداری اردبیل٬ شهر داری اردبیل)استفاده شده است.

• • مطالعات و عملیات میدانی: شامل مراجعه به بخش های مختلف شهر اردبیل و مشاهده وبرداشت میدانی و همچنین مصاحبه با مسئولان دست اندر کار مدیریت شهر اردبیل.

در گردآوری اطلاعات با بهره گرفتن از ابزار هایی چون(پرسشنامه، مصاحبه٬ نمونه برداری، بانک های اطلاعاتی٬ شبکه کامپیوتری و ماهواره ای لندست برای عکس های ماهواره ای وغیره انجام می گیرد. از انجا که روش تحقیق ما توصیفی –تحلیلی و میدانی بود. لذا برای تحلیل داده های کیفی از روش استدلالی واستنباطی استفاده شده است. برای تجزیه وتحلیل داده ها و ارائه نمودار- جدول از نرم افزار تحلیل Excel وSpssوبا توجه به اینکه از روش تحقیق میدانی نیز استفاده شده است برای نقشه های شهری از نرم افزار Arcview- Arcgisاستفاده شده است. ۱-۵- ضرورت انجام تحقیق
شهر پدیده ای پویا است که دائما در حال تغییر است وبا گذشت زمان دگرگون می شود تنظیم پدیده ای این چنین با طراحی از پیش ساخته ممکن نیست. چنین به نظر می رسد که برای حل مسائل شهری باید با ان زندگی و حرکت کرد. و نیاز های دائم ودر حال تغییراش را شناخت و در هر مقطع از زمان، متناسب با وضعیت ان زمان راه حل های مناسب را انتخاب و اعمال نمود. قابلیت توسعه وتحول از اهداف اصلی برنامه ریز وطراحی شهری از نیمه دوم قرن بیستم بوده است. تا نیمه اول قرن بیستم تصور می شد که برنامه ریزی وطراحی شهری باید در محدوده ثابت صورت گیرد و از رشد اتی شهر نیز کاملا جلوگیری شود.(شارمند:۱۳۸۲، مقدمه)
به همین سبب برنامه ریزی شهری به طریق کنونی وبا چهار چوب ها وماهیت ثابت وغیر قابل انعطاف و پاسخگوی تغییرات و چاره ساز معضلات نخواهد بود. رونالد شون درخصوص ویژگی های تغییرات سریع امروز شهر ها می گویید: ((همچنان که اهنگ تغییر تند تر می شود، مسائل پیش روی ما نیز بیشتر تغییر می‌کند و دوام راه حل هایی که ما برای ابداع می کنیم کوتاه تر می شود بنابراین زمانی که راه حل هایی برای مسائل می یابیم، این مسائل چنان تغییر کرده اند که دیگر راه حل های ما مناسب ومفید نیستند، در واقع راه حل های ما مرده به دنیا می ایند. (همان منبع:۴۹٬۵۰)
دررابطه با شهر اردبیل چنانچه گسترش بی قواره شهر همراه با عدم تحقیق اهداف توسعه شهری با تهیه واجرای طرح های مناسب شهری کنترل وساماندهی نشود مشکلات کنونی متورم تر گشته و نارسایی های دیگری می افریند و ایجاد محیط مساعد رشد متوازن اخلاقی ورفع تبعیض های ناروا وتخصیص عادلانه امکانات برای همه اقشار (بند اول از اصل سوم قانون اساسی )را در شهر به ارزویی دست نیافتنی مبدل می‌سازد. و از سویی رشد نامتوازن بافت حاشیه ای نسبت به مرکز شهر که این عدم هماهنگی باعث توزیع ناعادلانه خدمات شهردر بخش های مختلف می شود. ضرورت بررسی این کار پژوهشی برای رسیدن به دلایل و علل آنها از اهداف این تحقیق و ضروریات ان می باشد.
۱-۶- پیشینه تحقیق
در سال۱۹۶۵، عنوان اکولوژی تطبیقی به وسیله اف. ال. سویتزر به مثابه یک مدل برای اگاهی از ساخت اکولوژی بکار گرفته شد.هدف از روش تطبیقی اگاهی از تفاوتهای اکولوِژِیکی محلات شهری بود. مفاهیم اکولوژی تطبیقی به سرعت از طرف اغلب محقیقین و موسسات تحقیقات شهری پذیرفته شد. مراد از اکولوژی تطبیقی بکار گیری اصول و شاخص هایی است که در شناخت زندگی مردم در محلات مختلف شهری می‌تواند محققین را یاری دهد.
کیفیت مطالعه در اکولوژی تطبیقی ، تاکید روی تجزیه وتحلیل تکنیک های هیدرو گرافیکی ، اجتماعی –اقتصادی و اطلاعات مربوط به واحدهای مسکونی در یک محله دریک قطعه دریک منطقه شهری ومناطق داخلی شهرهاست. از طرفی اکولوژی تطبیقی دگرگونیهای عوامل وشرایط گوناگون محله ای وپایگاه های اجتماعی اقتصادی خانواده ها را در یک دوره زمانی مثلا ۱۰ساله مورد مطالعه قرار می دهد. تاکید روی این اطلاعات براین امر استوار است که شاخص های مربوط می تواند مشخصات مناطق مسکونی را به عنوان حوزه های اجتماعی شهرها تعیین کند. شاخص های مربوط به منزلت اجتماعی وپایگاه اقتصادی خانواده ها باطبقه بندی نیروی کار به نسبت تخصصی و فنی ، مدیریت ، شاغلین کارهای دستی وبدنی ،سطح تصحیلات ، میزان درامد وبالاخره با ارزش مسکونی مشخص می گردد. خانواده ها با دارا بودن مشاغل تخصصی ، تصحیلات بیشتر ، درامد زیادتر ،زندگی در خانه های گران قیمت ومحلات کاملا سالم شهری را ترجیح می دهند.