الف-متغیر مستقل
متغیر مستقل در پژوهش حاضر ” برنامه آموزشی مهارت‌های هوش هیجانی” می باشد؛ که دختران نوجوان در دو گروه ” دریافت‌کننده برنامه آموزش مهارت‌های هوش هیجانی” و گروه کنترل یا ” عدم دریافت برنامه آموزشی مهارت‌های هوش هیجانی” قرار گرفتند.
ب- متغبر وابسته
متغیر وابسته این پژوهش استرس تحصیلی دختران نوجوان می‌باشد. استرس تحصیلی با پرسشنامه استرس تحصیلی^[۱۷] گادزلا ۱۹۹۱، سنجیده می‌شود.
متغیر مداخله‌گر
متغیرهای مداخله‌گری که احتمال داده می‌شد بر نتایج تحقیق تاثیر داشته باشد و با استناد به مطالعات توصیفی در این زمینه درنظر گرفته شد، به دو روش ذیل کنترل شدند:
حذف کردن:
نوجوانانی که طی۶ ماه قبل و طی مطالعه روش‌های دارویی یا غیر دارویی دیگری برای کنترل استرس استفاده می‌نمودند ، نوجوانی که طی ۲ سال تحصیلی گذشته سابقه مردود شدن یا تجدیدی را ذکر می‌کردند و یا طی ۶ ماه گذشته بروز بحران را تجربه کرده بودند.

تحت نظر گرفتن
متغیرهای فردی از جمله سن، تعداد فرزندان خانواده، رتبه تولد دانش‌آموز، تعداد اعضای خانواده، شغل و تحصیلات والدین، نوع زندگی، رشته و پایه تحصیلی، رضایت از رشته تحصیلی، رضایت از ارتباط با والدین، نوع انتخاب رشته توسط خود یا فرد دیگر، میزان علاقه به رشته تحصیلی و معدل، که می‌توانند بر میزان استرس تحصیلی دانش‌آموزان تاثیر بگذارند، در فرم مشخصات واحدهای پژوهش مورد سنجش واقع شدند و به این وسیله تحت نظر قرار گرفتند. میزان تاثیر این متغیرها بر متغیر وابسته این پژوهش، در مرحله تجزیه و تحلیل داده‌ها بررسی شد. به این صورت که در ابتدا، گروه ها از لحاظ این متغیرها مقایسه شده و در صورتی که از این لحاظ همگن بودند، می‌توان نتیجه گرفت که این متغیر تاثیر قابل توجهی نداشته است. ولی در صورتی که همگن نبودند توسط آزمونهای آماری، رابطه بین این متغیرها با متغیر وابسته مورد بررسی قرار گرفت و به این وسیله، متغیرهایی که احتمال داده می‌شد که مخدوش‌کننده باشند تحت نظر گرفته شدند.
جهت یکسان بودن فضا، محیط و امکانات آموزشی مدارس، مدارس گروه کنترل و مداخله از یک ناحیه آموزشی همسان انتخاب شدند. این نواحی هر کدام در یک طبقه آموزشی دسته‌بندی شده توسط پژوهشکده آموزش و پرورش عباس‌‌زادگان
مشهد قرار دارند. به عنوان مثال مدرسه الف و ب از ناحیه ۴ آموزش و پرورش که در طبقه‌بندی آموزش و پرورش جزء طبقه برخوردار از لحاظ امکانات آموزشی قرار می‌گیرند.
ابزار گردآوری داده‌ها
ابزار گردآوری داده‌ها در این پژوهش شامل موارد ذیل می‌گردد:
پرسشنامه اطلاعات فردی:
اطلاعات فردی مانند سن، پایه و رشته تحصیلی، میزان رضایت از رشته تحصیلی، انتخاب رشته تحصیلی براساس علاقه خود، تعداد اعضای خانواده و غیره که توسط خود دانش‌آموز تکمیل گردید.
پرسشنامه استرس تحصیلی :
به منظور سنجش میزان استرس تحصیلی دانش‌آموزان از پرسشنامه استرس تحصیلی گادزلا استفاده شد. گادزلا (۱۹۹۱) این ابزار را به منظور مطالعه عوامل استرس‌زای زندگی تحصیلی و واکنش نسبت به این عوامل طراحی کرد. این پرسشنامه یک ابزار خودگزارشی مداد و کاغذی است که از ۵۱ سوال در ۹ طبقه تشکیل شده است. این ابزار بر مدل نظری توصیف شده به وسیله
موریس (۱۹۹۰) مبتنی است. مدل مزبور پنج طبقه عامل استرس‌زا (ناکامی‌ها، تعارضات، فشارها، تغییرات و استرس خود تحمیلی) و چهار نوع (بخش) واکنش نسبت به عوامل استرسزا (جسمانی، هیجانی، رفتاری و ارزیابی شناختی) را ارزیابی می‌کند. در هر خرده مقیاس برای بدست آوردن یک نمره کلی، سوالات با یکدیگر جمع می‌شوند. نمرات بالاتر به ترتیب نشان‌دهنده استرس تحصیلی بیشتر و واکنش‌های بیشتر نسبت به استرس است.
در بخش عوامل استرس‌زای تحصیلی ، خرده مقیاس ناکامی شامل هفت سوال، تعارض سه سوال، تغییرات سه سوال، فشار چهار سوال و در نهایت استرس خود تحمیل شده شش سوال است. در بخش واکنش نسبت به عوامل استرس‌زا، چهار نوع واکنش نسبت به عوامل استرس‌زای تحصیلی شامل فیزیولوژیک ( ۱۴ سوال)، هیجانی( ۴ سوال)، رفتاری( هشت سوال) و شناختی (دو سوال) می‌‌باشد.
بعد از انتخاب تصادفی آزمودنی‌ها، پرسشنامه استرس تحصیلی برای پاسخگویی در اختیار دانش‌آموزان قرار گرفت. در دستورالعمل این پرسشنامه ضمن ارائه راهنمائی لازم در خصوص نحوه پاسخدهی، به این نکته اشاره گردید که دانش‌آموزان نام و نام خانوادگی خود یا نام مستعار انتخاب را بر روی پرسشنامه درج نمایند. آزمودنی‌ها پس از خواندن هر عبارت پاسخ‌های
خود را براساس ۵ گزینه زیر که بصورت مقیاس درجه‌بندی لیکرت تنظیم شده است انتخاب می‌‌نمایند: ۱٫ هرگز ۲ . بندرت ۳٫ گاه گاهی ۴٫ غالبا ۵٫ همیشه
میزان استرس دانش‌آموزان در سه طبقه خفیفٰ متوسط و شدید رتبه‌بندی می‌شود. نمرات کمتر از ۱۰۲به عنوان استرس خفیف ٰ
نمرات ۱۵۳-۱۰۳ متوسط و نمرات بیشتر از ۱۵۴ به عنوان استرس شدید در نظر گرفته شد.
روایی و پایایی ابزارهای گردآوری داده‌ها
مطالعات متعددی با بهره گرفتن از SLSI انجام گرفته است. برخی از این مطالعات روایی این ابزار را گزارش کرده‌اند. برای مثال روایی هم زمان SLSI به وسیله گادزلا از پاسخ‌های ۸۷ دانشجو و گادزلا و همکاران بر روی پاسخ‌های ۲۹۰ دانش‌آموز گزارش شده است. در مطالعه حاضر، برای تعیین روایی پرسشنامه استرس تحصیلی گادزلا از روش تعیین شاخص روایی محتوا استفاده شد. به این صورت که این ابزار در اختیار ده نفر از اساتید صاحب نظر دانشکده پرستاری و مامایی مشهد و دانشکده علوم تربیتی و روانشناسی دانشگاه فردوسی قرار گرفت. اساتید، صاحب نظر در رشته روانپرستاری،ٰ علوم تربیتی و مشاوره بودند. سپس نظرات اصلاحی و پیشنهادی آنها گردآوری و اجرا گردید.
پایایی ابزار پژوهش
پرسشنامه اطلاعات فردی حاوی سوالاتی می‌باشد که به کرات در مطالعات مشابه استفاده شده اند، بنابراین از نظر پایایی مورد تایید است.
پایایی پرسشنامه استرس تحصیلی در مطالعات قبلی بررسی و گزارش شده است (گادزلا ۱۹۹۴، گادزلا و گینتر ۱۹۹۱، نقل از گادزلا و بالوگلو ۲۰۰۱). این ابزار ، توسط شکری و همکاران در سال ۱۳۸۵ به فارسی ترجمه و روایی (روایی محتوا و تطابق فرهنگی ) و پایایی (۰٫۸۰) آن نیز تایید شده است. در مطالعات داخل کشور نیز، پژوهش‌های متعددی از این ابزار بهره برده‌اند و پایایی آن را به تایید رسانده‌اند.
در پژوهش شکری ۱۳۸۵، ضریب پایایی پرسشنامه مورد نظر با روش آلفای کرونباخ محاسبه گردید و ضرایب برای خرده مقیاس‌های ناکامی‌ها، تعارض‌ها، فشارها، تغییرات و استرس خود تحمیل شده به ترتیب ۷۴/۰، ۷۹/۰، ۷۰/۰، ۷۵/۰، ۷۷/۰ برای خرده مقیاس‌های واکنش‌های فیزیولوژیک، هیجانی، رفتاری و شناختی این ضرایب به ترتیب ۸۴/۰، ۸۰/۰، ۸۸/۰،۷۴/۰ و برای نمره کلی استرس، ۸۰/۰ به دست آمد.
در خصوص پایایی هر یک از خرده مقیاس‌ها، میسرا و کاستیلو (۲۰۰۴) آلفای کرونباخ را برای خرده مقیاس‌های ناکامی‌ها، تعارض‌ها، فشارها، تغییرات و استرس خودتحمیل شده به ترتیب ۶۵/.، ۶۳/.، ۷۱/.،۷۵/. و ۶۳/. و ضریب آلفای کرونباخ برای خرده مقیاس‌های فیزیولوژیک ، هیجانی، رفتاری و شناختی را به ترتیب ۷۸/.،۸۱/.،۶۸/ و ۸۵/. گزارش کرده‌اند.
در مطالعه حاضر نیز مطالعه‌ای مقدماتی بر روی ۱۵ دانش‌آموز دختر نوجوان انجام شد. سپس از آنجا که آزمون دارای ۹ خرده مقیاس بود از روش آلفای کرونباخ جهت سنجش پایایی ابزار استفاده شد که پایایی آن ۸۱/۰ بدست آمد.
روش گردآوری داده‌ها
پس از کسب موافقت از کمیته اخلاق دانشگاه ، پژوهشگر با دریافت معرفی‌نامه از دانشکده پرستاری و مامایی و ارائه آن به اداره آموزش و پرورش کل استان خراسان رضوی، اقدام به جمع آوری اطلاعات نمود. سپس چهت بررسی و تایید پرسشنامه و پژوهش، به پژوهشکده آموزش و پرورش مشهد مراجعه شد و پس از دریافت تاییدیه جهت اجرای کار از آموزش و پرورش، معرفی نامه جهت ارائه به ادارات آموزش و پرورش انتخاب شده، دریافت گردید. جهت نمونه‌گیری ابتدا از هر طبقه نابرخوردارٰ برخوردار و نیمه برخوردار آموزش و پرورش یک ناحیه به شیوه تصادفی ساده انتخاب شد. ناحیه ۱ از طبقه نابرخوردارٰ ناحیه ۳ از طبقه نیمه برخوردار و ناحیه ۴ از طبقه برخوردار. سژس از هر ناحیه مجددا به روش تصادفی ساده ۲ دبیرستان دولتی دخترانه انتخاب و پس از کسب مجوز جهت اقدام به نمونه‌گیری به دبیرستانهای مربوطه مراجعه شد. تعداد مدارس انتخاب شده بطور کلی ۶ دبیرستان – ۳ دبیرستان برای گروه مدخله و ۳ دبیرستان گروه کنترل- بودند که یک نوبته ( شیفت صبح) دایر می‌شدند.
پس از مراجعه به دبیرستانهاٰ از بین هر پایه تحصیلی در هر مدرسه، یک کلاس به روش تصادفی ساده انتخاب شد. بعد از هماهنگی با دبیران و در حضور آنان- جهت حفظ نظم- و پس از بیان توضیحات لازم در رابطه با پژوهش و نحوه تکمیل پرسشنامه‌ها به دانش‌آموزان، پرسشنامه‌ها بین دانش‌آموزان پایه اول، دوم و سوم دبیرستان ( شیفت صبح ) توزیع شد. مدت زمان تکمیل پرسشنامه ۲۵ - ۲۰ دقیقه ( براساس مطالعات قبلی) بود.
در بخش توضیحات و نحوه پاسخدهی به پرسشنامه از دانش‌آموزان خواسته شد نام و نام‌خانوادگی خود را یادداشت نمایند و در صورتی که دانش‌آموزی تمایل به درج نام و نام‌خانوادگی خود نداشت از وی خواسته شد که نام مستعاری برای خود انتخاب و آن را بر روی برگه بنویسد. از دبیران خواسته شد در صورت به پایان رسیدن زمان و یا تکمیل پرسشنامه در محدوده زمانی تعیین شده، پرسشنامه‌ها را جمع‌ آوری نمایند. حین تکمیل پرسشنامه پژوهشگر در کلاس‌ها حضور یافته و به سوالات و ابهامات دانش‌آموزان به صورت گروهی پاسخ داد. پس از جمع‌ آوری و بررسی پرسشنامه‌ها، افرادی که واجد معیار ورود به
پژوهش بودند، به عنوان واحد پژوهش انتخاب گردیدند. برای افراد گروه مداخله، جلسه توجیهی به مدت یک ساعت در مدرسه و در ساعت غیر درسی برگزار شده و در پایان فرم رضایت آگاهانه، جهت اخذ رضایت از دانش‌آموز در اختیار شرکت‌کنندگان قرار داده شد. همچنین فرم رضایت و توضیحات لازم در خصوص مطالعه، هدف، نحوه اجرا و تاثیرات احتمالی آن بصورت کتبی جهت اخذ رضایت از والدین، به دانش‌آموزان تحویل داده شد. مهلتی۴ روزه ( پنجشنبه تا یکشنبه) برای اعلام رضایت به آنان داده شد. شماره تلفن تماسی نیز جهت کسب اطلاعات از پژوهشگر در اختیار دانش‌آموزان و والدینشان قرار گرفت.
پیش از برگزاری جلسات آموزشی، از مشاوره مدرسه و مربی پرورشی خواسته شد جهت برگزاری و آموزش مهارتهای هوش هیجانی، با پژوهشگر همکاری نمایند. سپس ضمن تشکیل ۲ جلسه(۲ ساعته)‌ سه نفره ( پژوهشگر، مشاوره مدرسه و مربی پرورشی)، در دفتر مشاور یکی از مدارس و در روزی معین، محتوای آموزشی مورد بررسی و بازبینی قرار گرفته و در محتوای آموزشی به تأیید مشاوره روانشناس مطالعه رسید. در این جلسه ابهامات مطرح شده جهت تدریس مهارت‌ها و شیوه برگزاری و اداره جلسات مورد بررسی قرار گرفت تا بدین وسیله نحوه آموزش محتوا، در هر سه کلاس یکسان باشد و هر کدام از افراد
پژوهشگر، معلم پرورشی و مشاور مدرسه مسئولیت تدریس مهارتهای هوش هیجانی را در یک دبیرستان انتخاب شده برعهده گرفتند. سه روز پس از دریافت رضایتنامه‌ها ( پنجشنبه ) از آزمودنی‌های گروه مداخله، جلسات آموزشی به مدت ۶ جلسه ۹۰ دقیقه‌ای – هفته‌ای دو جلسه - در ساعات غیر درسی ساعت ۳۰/۹ تا ۸ و ۱۰ تا ۱۱:۳۰ دقیقه صبح روزهای پنجشنبه ، در یکی از کلاس‌های آموزشگاه بصورت گروهی و به شیوه سخنرانی ، پرسش و پاسخ و بحث گروهی و ایفای نقش برگزار شد. در هر جلسه محتوای آموزشی که توسط پژوهشگر تدوین و به تأیید مشاوره روانشناس رسیده بود، اجرا گردید. وسایل کمک آموزشی شامل تخته وایت‌برد، تخته سیاه و ماژیک ، استفاده از تصاویر مرتبط برای شناسایی حالات هیجانی بودند.
برنامه آموزشی مهارت‌های هوش هیجانی براساس الگوی هوش هیجانی مایر و سالووی تدوین شده بود. در پایان هر جلسه آموزشی، مباحت تدریس شده به همراه تمرینات متناسب با موضوع در اختیار دانش‌آموزان قرار گرفت و از آنها خواسته شد جلسه آینده، تمرینات انجام شده را با خود به همراه آورده و در کلاس با میل و انتخاب خود قرائت نمایند و سپس مورد تجزیه و تحلیل و بحث گروهی از سوی سایر دانش‌آموزان قرار می‌گرفت. جلسه آموزشی بدین قرار بودند:
جلسه اول: شناسایی حالات هیجانی: هوش هیجانی با شناسایی احساسات شروع می‌گردد . هرکس باید احساس و هیجان خود را بشناسد و بر آن نامی بگذارد.
جلسه دوم: درک هیجانی در خود و دیگران ؛ توانایی درک هیجانهای پیچیده و آگاهی از علل آنها و چگونگی تغییر هیجان‌ها از یک حالت به حالت دیگر را درک هیجان‌های می‌نامند.
جلسه سوم و چهارم : مدیریت هیجانی در خود و دیگران؛ مدیریت هیجان‌ها، توانایی کنترل و اداره کردن هیجان‌ها در خود و دیگران است
جلسه پنجم: آموزش نحوه بکارگیری و استفاده از هیجانات؛ کاربرد هیجان‌ها، توانایی استفاده از هیجان‌ها در کمک به کسب نتایج مطلوب و استفاده از فرصت‌هاس . فرد باید بتواند هیجانات خود را برای تسهیل فعالیت‌های شناختی مانند تفکر و مسأله گشایی، مهار نماید (۱).
جلسه ششم: جمع بندی مطالب و ارائه تمامی مباحث تدریس شده بصورت کتبی، پاسخ به سوالات
حین و پایان هر جلسه اجازه آموزشی، اجازه بیان سوالات به دانش‌آموزان داده شد. به واحدهای پژوهش گفته شد در صورت نیاز و بروز سوال با شماره تلفن داده شده، تماس برقرار نمایند. پیش‌بینی‌شده بود در صورت عدم برگزاری جلسه آموزشی، به مدیران مدارس اطلاع داده شود و جلسه جبرانی با هماهنگی مدیر برگزار گردد.
طی مدت زمان برگزرای جلسات آموزشی جهت مدارس منتخب در گروه مداخله، هیچگونه مداخله‌ای برای مدارسد گروه کنترل اجرا نگردید و پس از ۲ هفته از برگزاری آخرین جلسه آموزشی، مجددا با حضور در دبیرستان‌ها و توزیع پرسشنامه بین شرکت‌کنندگان، پس آزمون اجرا و نتایج با یکدیگر مقایسه گردید.
لازم به ذکر است طول مدت اجرای طرح، از زمان دریافت معرفی‌نامه و شروع نمونه‌گیری، برگزاری جلسات توجیهی با دانش‌آموزان و مربی و مشاوره مدارس، دریافت رضایت‌نامه از والدین و دانش‌آموزان، اجرای جلسات آموزشی و برگزاری پس‌آزمون ، ۲ ماه طول کشید.
جلسه اول:
پژوهشگر ( کمک پژوهشگر) خود را به افراد شرکت کننده معرفی می‌‌‌‌کند.