جدید بسیار کندتر از تغییرات فیزیکی محیط بوقوع پیوسته است. تحت چنین شرایطی توقع رعایت معیارهای زیست محیطی و کوششی در جهت کاهش آلودگی محیط چندان ساده نمی نماید. بدین ترتیب است که وجه مشترک کلیه شهرهای منطقه را، آلودگی محیط تشکیل میدهد. عدم مساعدت ساخت اکولوژیک بستر طبیعی شهرها از یک سو و عدم استفاده از تکنیکهای کنترل آلودگی محیط به بهانههای مختلف از سوی دیگر، محیطهای شهری منطقه را بسوی یک بحران زیست محیطی سوق میدهد. نگرش کلی به مسائل زیست محیطی استان گیلان نشان میدهد که جدا از عوامل انسان ساز تخریب منابع طبیعی، آلودگیهای ایجاد شده در محیط زیست انسانی میتواند شامل مواردی چون آلودگیهای آب زباله، هوا بر حسب اولویت و اهمیت آنها باشد که در فرایند توسعه، از رشد جمعیت توسعه شهری و صنعتی ناشی شده اند.
۲-۲ گزارش خسارات سیل استانداری گیلان مورخه ۱۶ و ۱۷/۰۷/۱۳۷۷
در پی بارندگیهای ۱۶ و ۱۷/۰۷/۱۳۷۷ که منجر به طغیان رودخانه ها و جاری شدن سیل در نقاط مختلف استان گردید خسارات متعددی به تاسیسات و ابنیه فنی و نیز اعیانات موجود در سطح استان واردگردیده آخرین اطلاعات و آمار خسارت وارده از شهرستانهای مختلف نشان دهنده تخریب پل های ماشین رو و عابر پیاده آسیب دیدگی گوشواره و دیواره حفاظتی پل ها و قطع راه های روستایی و رانش کوه و آب گرفتگی واحدهای مسکونی در نقاط مختلف، تخریب و آسیب دیدگی تاسیسات اردوگاهی آموزش و پرورش،کارخانجات و واحدهای تولیدی انبارهای کشاورزی و اصطبل های دامی و صدمه دیدن سردهنه ها و انهار کشاورزی و تاسیسات آبرسانی میباشد ضمناً در اثر این سیل و عواقب آن ۱۴ نفر کشته و ۸ نفر مجروح گردیده اند و همچنین تعداد زیادی دام در اثر وقوع سیل تلف گردیده اند در حال حاضر و علی رغم گذشت بیش از یک ماه بازگشایی برخی راه ها در حال انجام میباشند و هنوز عبور و مرور در آنها عادی نشده است. همچنین در صورت عدم مرمت سر دهنه ها و انهار کشاورزی آبرسانی به مزارع در فصل آینده زراعی بامشکلات جدی مواجه بوده و به کشاورزان استان لطمات جبران ناپذیری وارد خواهد شدگزارشها نشان دهنده میزان خساراتهای زیاد در اثر وقوع این سیل میباشد چنـان چـه رونـد تخریـب منابع طبیعی (جنگلها و مراتع) همچنان ادامه داشته باشد و به موضوع ساماندهی رودخانه ها توجـه نشـود و در خصوص برداشت شن و ماسه رعایت حریم رودخانه و تغییر کـاربردی اراضـی نظـارت لازم اعمـال نگـردد آینده پرمخاطره ای در انتظار استان گیلان و مردم آن خواهد بود.
۲-۳ آلودگی رودخانه ها
زمانی که صحبت از فاضلاب و تصفیه آن به میان می آید اولین موضوعی که در ذهن تداعی می شود بحث محیط زیست و حفظ آن از آلوده شدن است چرا که فاضلاب همواره به عنوان یک پارامتر آلاینده اصلی در محیط زیست انسانی و طبیعی مطرح می باشد . فاضلاب چیزی جز آب مصرف شده در جنبه های مختلف زندگی انسان نیست . که در اثر این مصارف ترکیب اصلی طبیعی خود را از دست داده است . و نه تنها قابل استفاده در مصارف مختلف نمی باشد بلکه با توجه به میزان آلاینده های موجود در آن و نوع آنها خود می تواند تهدیدی بر سلامت و فعالیت های مختلف انسانی باشددر کشور ما نیز مانند سایر نقاط دنیا ، افزایش جمعیت شهرها و در نتیجه بالا رفتن میزان مصرف آب سبب تولید روز افزون فاضلاب گردیده است که خود موجب بروز اشکالات و نارسایی هایی در جوامع شهری و حتی روستایی کشورمان شده و روز به روز هم در حال ازدیاد است . این اشکالات عموماٌ مسایل بهداشتی و آلودگی محیط ، به هم خوردن رابطه طبیعی بیلان آب و بالا آمدن سطح آبهای زیر زمینی و آلودگی منابع مختلف راشامل می شود.
۲-۴ عوامل موثر بر سیل خیزی
هر چند از دیدگاه این مطالعه ممکن است عوامل مؤثر بر سیل خیزی با عواملی که بطور عام در بروز و یا تشدید سیلاب مورد بررسی قرار می گیرد تفاوت داشته باشد اما لازم است ابتدا این عوامل کلی در حوضه آبخیز و رودخانه بطور جداگانه بررسی شود و سپس بر اساس اهداف و روش مورد نظر نسبت به شناسایی آنها اقدام شود.
بطور کلی این عوامل را می‌توان به دو دسته عوامل اقلیمی و عوامل حوضه‌ای تقسیم نمود که هر یک به سهم خود تاثیر بسزایی در تشکیل سیلاب دارند.
۲-۴-۱ عوامل اقلیمی
قطعاً اگر بارندگی اتفاق نیافتد سیلی ایجاد نمی‌شود پس ایجاد سیل در درجه اول به بارش وابسته است از طرفی هر بارشی منجر به ایجاد سیل نمی‌شود.بنابراین منشاء بسیاری از سیلابهای عظیم بارانهایی است که بصورت رگبارهایی با شدت زیاد، تداوم نسبتاً طولانی، تکرارهای متوالی و یا در سطح وسیعی از حوضه رخ می‌دهند.
۲-۴-۱-۱ رگبارهای کوتاه مدت
ولی با شدت زیاد که به صورت موضعی بر سطح حوضه‌های کوچک بویژه در نواحی شیبدار و کوهستانی می‌بارد در بسیاری از مواقع سبب طغیانهای خیلی تند و سریع می‌شود که میتواند خسارات فراوانی را در پایین دست حوضه بوجود آورد .
۲-۴-۱-۲ توزیع زمانی و مکانی باران
نقش بسیار مهمی در ایجاد سیلاب و شکل هیدروگراف دارد بطور مثال اگر در زمان بارش، حوضه از نظر رطوبت خاک اشباع و یا در حد اشباع باشد میزان بارش مازاد به شدت افزایش می‌یابد و سیلاب بوجود می‌آید. و یا اگر بارش در نزدیکی خروجی حوضه اتفاق افتد امکان تشکیل سیلاب خیلی بیشتر از مواقعی است که در نقطه‌ای دورتر از آن اتفاق افتد.
۲-۴-۱-۳ ذوب سریع برف در اثر افزایش ناگهانی دما :
بویژه اگر همراه با وقوع بارش باشد منجر به ایجاد سیلاب می‌شو اینگونه سیلابها در مناطقی که دارای رژیم بارندگی از نوع برفی- بارانی باشند، اتفاق می‌افتد و معمولاً سیلابهای بزرگی ایجاد می‌کنند.
۲-۴-۲ عوامل حوضه‌ای
حوضه‌های آبخیز بعنوان خاستگاه و منشاء اصلی سیلابها باید مورد شناسایی قرار بگیرند و نقش خصوصیات فیزیوگرافی و تغییر و تحولاتی که به مرور زمان و یا با توجه به برنامه‌های بهره‌برداری از اراضی و توسعه و گسترش سایر فعالیت‌ها در سطح حوضه به وقوع می‌پیوندد، در کم و کیف سیلابها پیشاپیش مورد ارزیابی قرار گیرد.برخی از این عوامل مهم به شرح زیر است:
۲-۴-۲-۱ اندازه حوضه
در رابطه با مساحت حوزه و ارتباط آن با مقدار رواناب تولید شده تحقیقات زیادی انجام شده است پاره ای از تحقیقات فزونی مساحت را به افزایش حجم رواناب (قنواناتی [۱] ۱۳۷۸، خسرو شاهی [۲] ۱۳۷۰ ، زرگر ۱۳۷۸ به نقل از Bronson و همکاران) و بعضی دیگر افزایش مساحت را به فزونی دبی ارتباط داده‌اند. ( [۳]Singh,1996).
اگر چه آبخیزهای بزرگ در مقایسه با آبخیزهای کوچک رواناب بیشتری تولید می‌کنند اما مقدار رواناب از واحد سطح حوضه آبخیز به ازای افزایش مساحت آن کاهش می یابد زیرا در سطوح گسترده شدت بارش یکنواخت و متغیر است وبه همین لحاظ انتظار برقراری رابطه بین رواناب وشدت بارش هم در حوضه‌های گسترده بیهوده است و همبستگی مزبور را می توان در حوضه های کم وسعت با بارندگی یکنواخت جستجو کرد. وسعت حوضه در مورد جریان سیل و توزیع آن در طول سال نقش مهمی ایفا می‌کند. هر چه حوضه بزرگتر باشد میزان نزولات آسمانی بیشتری دریافت می‌کند ولی معمولاً دبی اوج حوضه‌های بزرگتر بطور نسبی از حوضه‌های کوچکتر کمتر است. بعبارتی دبی سیل در واحد سطح حوضه‌های کوچکتر، بزرگتر است.
۲-۴-۲-۲ شکل حوضه
اساساً بر جریان سیل تاثیر دارد. بطوریکه هر چقدر شکل حوضه کشیده‌تر و طویلتر باشد اوج سیل کوچکتری دارد حوضه‌های گرد با زمان تمرکز کوتاه نسبت به حوضه‌های هم سطح اما کشیده دبی اوج بزرگتری دارند. زیرا بهنگام وقوع یک رگبار قطرات بارش اضافی زمان کمتری را برای رسیدن به خروجی حوضه صرف می‌کنند.
۲-۴-۲-۳ شیب حوضه
شیب حوضه آبخیز اثری محسوس و قابل توجه در جریان سطحی آن دارد. تاثیر شیب روی مقدار رواناب، ناشی از اثر آن بر عمق و ظرفیت نگهداری آب و خاک و همچنین فرصت نفوذ آب در آن و مآلاً میزان نفوذ آب در خاک است. چنانچه مقدار شیب فزونی یابد، نقش عوامل افزاینده نفوذ کاهش یافته و میزان رواناب زیاد می شود، زیرا تجمع آب در ناهمواری های سطحی رابطه نزدیک با شیب آبخیز داشته و با افزایش آن تقلیل می یابد. در شرایط مساوی سرعت جریان در حوضه‌های با شیب تند نسبت به حوضه‌های با شیب ملایم سریعتر است. زیرا هر چه شیب بیشتر باشد سرعت آب بیشترشده و سریعتر به انتهای حوضه رسیده و زودتر تجمع می‌یابد و در نتیجه دبی اوج هیدروگراف تیزتر میگردد.
۲-۴-۲-۴ شبکه زهکشی حوضه
وضعیت شبکه زهکشی نقش عمده‌ای در وقوع سیلاب دارد. جریان در آبراهه‌ها سریعتر از جریان سطحی یا روی زمینی است و لذا هر چقدر تراکم زهکشی زیادتر باشد سرعت تجمع رواناب سریعتر شده و منحنی صعود هیدروگراف دارای شیب تندتری میگردد. افزون بر تراکم زهکشی، الگوی شبکه هیدروگرافی، که خود تابعی از ویژگیهای ژئومورفولوژی سنگ‌شناسی، خاکشناسی و امثال آن است نقش مهمی در تولید دبیهای سیلابی در حوضه دارد. معمولاً برای شرایط یکسان فرم درختی استعداد بیشتری برای تولید دبیهای اوج زودرس نسبت به سایر اشکال زهکشی دارد.
۲-۴-۲-۵ شیب آبراهه اصلی
شیب آبراهه اصلی یکی از ویژگی های مهم حوضه آبخیز است که به لحاظ اهمیت خاص خود در مطالعات هیدرولوژی مد نظر قرار گرفته است. شیب آبراهه عمدتاَ از طریق تأثیر بر سرعت حرکت آب و تخلیه حوضه، و در نتیجه مقدار تلفات آبراهه ای، در میزان آبدهی حوضه موثر است. با افزایش شیب آبراهه، سرعت حرکت آب بیشتر و در نتیجه نسبت زیادتری از آب ورودی در آن از حوضه تخلیه می شود. رودخانه های پر شیب، در مقایسه با انواع کم شیب، از آبدهی کمتری برخوردارند ولی بر عکس دبی اوج بالاتری دارند.
۲-۴-۲-۶ وضعیت زمین‌شناسی و خاکشناسی حوضه
این عوامل مهمترین نقش را در توزیع رواناب سطحی و زیر سطحی ایفا می‌کنند. بطوریکه سیمای عمومی حوضه از جمله چگونگی فرسایش‌پذیری، تراکم و الگوی زهکشی و در نتیجه تولید رواناب سطحی همگی متاثراز وضعیت زمین‌شناسی حوضه است. ویژگیهای سنگ‌شناسی و خاکشناسی در میزان نفوذپذیری آب در درون زمین و یا آبدوی مستقیم و در نتیجه تعادل جریان رودخانه و یا سیل‌خیزی حوضه تاثیر بسزایی دارند. چگونگی تخلیه آب زیر قشری و آبهای زیرزمینی کم عمق به رودخانه که متاثر از ویژگیهای زمین شناسی است بر روی جریان پایه و در نتیجه دبی سیلابی اثر می‌گذارد.
۲-۴-۲-۷ پوشش گیاهی
وجود پوشش گیاهی در سطح حوضه به دلیل اثراتی که در اجزاء سیکل هیدرولوژی در مقیاس حوضه دارد، از عوامل کاهش دهنده سیل خیزی یک حوضه است. به عقیده بسیاری از متخصصین آبخیزداری، حفاظت خاک و جنگل و مرتع ، در اراضی جنگلی سیلاب کمتر تولید می‌شود و یا اصلاً رخ نمی‌دهد. می‌توان گفت روندیابی سیل در حوضه‌های آبخیز دارای پوشش گیاهی بیشتر در پارامترهای ضریب زبری و نفوذ نقش خود را نمایان می‌سازد.
۲-۴-۲- ۸ کاربری اراضی
کاربری اراضی روی جریان رودخانه و وقوع سیلاب به روش های مختلفی تاثیر می‌گذارد.مثلاً از بین بردن پوشش گیاهی و یا تغییر در نوع و نحوه کشت و کارگیاهانی که تلفات برگ آبی زیاد ی ندارند سبب افزایش حجم جریان و فزونی بده سیلاب میگردد. هر گونه عملیاتی در حوضه که سبب کاهش ذخیره رطوبت خاک و یا کاهش نفوذپذیری گردد موجب افزایش بده سیلابی میگردد. چرای مفرط دام سبب فشردگی خاک و از بین رفتن پوشش گیاهی میگردد و از سوی دیگر احداث مخازن تا خیری و تعدیلی موجب کاهش بدهی سیلابی می‌شود.
۲-۵ عوامل موثر بر آلودگی رودخانه ها
آلودگی آب این رودخانه ها را به صورت فاضلاب های شهری، صنعتی و کشاورزی، مواد زائد جامد و دیگر منابع آلاینده تقسیم بندی کرد
۲-۵-۱ بیمارستانها
فعالیتهای درمانی بیمارستانی نظیر اطاق عمل، آزمایشگاها، بخش مراقبت از بیماران عفونی و …. تولید فاضلابی می نماید که خطرناک بوده و در صورتیکه عمل تصفیه مناسب بر روی فاضلاب خروجی انجام نگیرد پس از ورود به محیطهای پذیرنده آبی، باعث اشاعه آلودگی میگردد . هدف از این بررسی اندازه گیری برخی از پارامترهای موجود در فاضلاب خروجی سه بیمارستان در شهر رشت و مقایسه آنها با حد استاندارد تخلیه به آبهای سطحی می باشد . سه بیمارستان مورد بررسی در نهایت فاضلاب خروجی خود را به رودخانه زرجوب رشت تخلیه می نمایند که در نهایت وارد تالاب انزلی می گردد . بیمارستان رسول اکرم (ص) دارای سیستم تصفیه خانه فعال، بیمارستان آریا دارای تصفیه خانه نیمه فعال و بیمارستان ولیعصر(عج) فاقد تصفیه خانه فاضلاب می باشد. این بررسی طی سالهای ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶ انجام گرفته است . برای تعیین کیفیت فاضلاب، اندازه گیری وسنجشیکسری فاکتورهای شاخص آلودگی شیمیایی و بیولوژیک شامل TSS،TDS ، COD ، BOD ، DO ، pH Feacal Coliforms و Total Coliforms ،از فاضلاب خروجی بیمارستان های رسول اکرم (ص)، آریا وولیعصر(عج) شهر رشت برداشت شده و مورد آنالیز قرار گرفته است. نتایج : نتایج بیانگر آنست که بیشترین مقدار Feacal و Total Coliforms ،TSS، TDS ، COD ، BOD ,Coliforms به ترتیب عبارتند از : ۴۵۰ میلی گرم بر لیتر در بیمارستان آریا، ۶۷۷,۱۲ میلی گرم بر لیتر در بیمارستان آریا، ۱۰۴۰ میلی گرم بر لیتر در بیمارستان ولیعصر (ع ج)، ۴۶۴ میلی گرم بر لیتر در بیمارستان ولیعصر (عج)، (no/100ml) 24×۱۰ ۷< در بیمارستان ولیعصر (عج) و (no/100ml)24×۱۰ ۶ < برای بیمارستان ولیعصر (عج) وکمترین مقدار DO صفر میلی گرم بر لیترمربوط به پساب خروجی بیمارستانها آریا و ولیعصر(عج) می باشد.نتایج پارامترهای آنالیز شده در مقایسه با حد استاندارد خروجی فاضلاب برای تخلیه به آبهای سطحی مورد مقایسه قرار گرفت . نتایج نشان میدهد مقداراکسیژن محلول COD و BOD فاضلاب خروجی بیمارستان رسول اکرم (ص) کمتر از مقدار حد مجاز تخلیه فاضلاب به آبهای سطحی بوده و مابقی پارامترهای اندازه گیری شده در فاضلاب خروجی بیمارستان ها بیشتر از حد استاندارد تخلیه به آبهای سطحی می باشد که می تواند از عوامل آلودگی رودخانه زرجوب در محلهای تخلیه به رودخانه به حساب می آید . بنابر این لزوم احداث (برای مراکزی که فاقد سیستم تصفیه می باشد )، راه اندازی و کنترل صحیح سیستمهای تصفیه فاضلاب بیمارستانها بایستی مورد توجه کافی مسئولین ذیربط قرار گرفته تا از آلودگی رودخانه به فاضلاب خطرناک بیمارستانی جلوگیری بعمل آید.
۲-۵-۲ صنایع
از میان فعالیتهای انسان، صنایع تولیدی بیشترین سهم را در ایجاد آلودگی آب دارند و از طرفی تنوع این نوع آلودگی نیز بسیار زیاد است. به طور کلی خصوصیات آلودگی آب صنایع تولیدی به شرح ذیل است:
-
- بر خلاف صنایع معدنی و کشاورزی، شرایط تخلیه پساب از صنایع تولیدی نسبتاً ساده بوده و علت اصلی این امر آن است که پساب صنایع تولیدی تحت تأثیر شرایط پیچیده محیط طبیعی قرار نمی گیرد. به عبارت دیگر پساب صنایع تولیدی از یک نقطه مشخص تخلیه می گردد که اصطلاحاً به آن منبع آلودگی نقطه ای می گویند.
چنین پسابهایی صدرصد مصنوعی محسوب می شوند و به دلیل آن که به عنوان منابع آلودگی نقطه ای شناخته شده اند، کنترل آلودگی آنها ساده است.
