۲-۴-۶-۲ - ارزشیابی ازبرنامه های درسی وموادآموزشی :گاهی به منظور تعیین اثربخشی برنامه درسی یا مواد آموزشی انجام میشود. و شامل ارزشیابی از عواملی همچون روش های آموزشی، کتابهای درسی، مواد دیداری شنیداری ، تدارکات فیزیکی، سازمانی است.
۲-۴- ۶-۳- ارزشیابی ازپروژه هاوبرنامه های آموزشی: علاوه بر برنامه های درسی و مواد آموزشی، برنامهها و پروژه های آموزشی نیز مورد ارزشیابی واقع میشوند. منظور از پروژه ها و برنامههای آموزشی ویژه که کوششهایی هستند موقعیتی که به عنوان بخشی از برنامههای معمول آموزشگاهها به حساب نمیآیند. آنها نوعا ماهیت نوآورانه دارند و طول مدت حضورشان به موفقیتشان وابسته است بنابراین در ارزشیابی از یک پروژه آموزشی ارزشیاب باید به دنبال پاسخ این پرسش باشد که آیا پروژه مورد نظر از جهاتی اثربخش بوده است یا نه اگر جواب مثبت باشد. آنگاه پروژه به صورت بخشی از برنامهها در خواهد آمد. در واقع برنامه یک رویکرد چند وجهی بر این حل مشکلات کلی آموزش و پرورش است و یک مشکل یا مساله را پاسخ میدهد(همان منبع)

۲-۴- ۶-۴ -ارزشیابی ازآموزشگاه:منظور از ارزشیابی از آموزشگاه این است که تعیین شود هدفهای پیش بینی شده برای آموزشگاه، به چه میزانی تحقق یافتهاند و نقاط قوت و ضعف کار کدامند. ارزشیابی از آموزشگاه در برگیرنده ارزشیابی از کل برنامه آموزشگاه و مستلزم گردآوری اطلاعات لازم درباره همه جنبه های آموزشگاه است. مانند سایر ارزشیابیهای آموزشی در ارزشیابی از آموزشگاه نیز پیشرفت تحصیلی دانشآموزان و دانشجویان مهمترین بخش برنامه آزمون و منبع کسب اطلاعات است با اهداف عمده هر آموزشگاهی افزایش پیشرفت تحصیلی دانش آموزان یا دانشجویان آن است .
۲-۴-۶-۵- ارزشیابی ازکارکنان آموزشگاه : مقصود از ارزشیابی از کارکنان آموزشگاه؛ ارزشیابی از همه کسانی است که به طور مستقیم و غیرمستقیم مسئول بازده های آموزشی مدرسه هستند شاید پیچیدهترین نوع ارزشیابی از کار معلمان است. علت پیچیدگی این روش ارزشیابی کم اعتباری و بیدقتی وسایل روش های اندازه گیری و سنجش مورد استفاده در این نوع ارزشیابی است.(سیف ،۱۳۸۶)
۲-۴-۷- :ارزشیابی های وابسته به ملاک وهنجار
۱۲-۴-۷-۱- ارزشیابی وابسته به ملاک^[۲۰]
درارزشیابی وابسته به ملاک یا ارزشیابی ملاکی، معیار یا ملاک ارزشیابی از پیش تعیین می شود و عملکرد یادگیرنده در آزمون با توجه به آن ملاک مورد قضاوت قرار میگیرد. در این ارزشیابی، نوعی ملاک مطلق که همان هدفهای آموزشی از پیشتعیین شده است مورد استفاده قرار میگیرد. همچنین این نوع ارزشیابی، از ارزشیابی از یادگیرندگان انتظار میرود که به هدفهای آموزشی معینی دست یابند یا به سطح بخصوصی از عملکرد برسند.در استفاده از ملاک مطلق در ارزشیابی پیشرفت تحصیلی، میزان یادگیری یاپیشرفت یادگیرنده یا توجه به آنچه آموزش داده شده است ارزشیابی میشود یعنی کسب موفقیت در آزمونهاییکه مبتنی بر ملاک مطلق هستند مستلزم یادگیری هدفهای آموزشی در سطحی است که معلم تعیین میکند این نوع ارزشیابی تشخیصمی دهد که آیا دانشآموزان یا دانشجویان مطالب و هدفهایی را که قرار بوده است بیاموزند به میزان دلخواه آموخته اند یا نه (سیف،۱۳۸۶)
۲-۴-۷-۲- ارزشیبای وابسته به هنجار^[۲۱]
ارزشیابی وابسته به هنجار یا ارزشیابی هنجاری به آن نوع ارزشیابی گفته میشود که، به جای یک ملاک مطلق از پیش تعیین شده، برنوعی ملاک نسبی وابسته است در این ارزشیابی، اگر بخواهیم پیشرفت تحصیلیگروهی دانشآموز را ارزشیابی کنیم، عملکرد آنان را با یکدیگر مقایسه میکنیم نه با یک ملاک مشخص از پیش تعیین شده علت نامگذاری این نوع ارزشیابی به ارزشیابی هنجاری این است که در آن ملاک یا معیار ارزشیابی نوعی هنجار گروهی است، بنابراین، در این نوع ارزشیابی میتوان تعیین کرد که پیشرفت یک دانشآموز نسبت به دانشآموزان دیگر چه وضعی دارد، اما نمی توان مشخص کرد که پیشرفت یک دانشآموز نسبت به دانشآموز نسبت به هدفهای آموزشی یا آنچه آموزش داده شده چگونه است (سیف،۱۳۸۶)
۲-۴- ۸- مقایسه ارزشیابی وابسته به ملاک با ارزشیابی وابسته به هنجار
در ارزشیابی پیشرفت تحصیلی وابسته به هنجار یا هنجاری هدف عمده این است که تعیین شود یک دانش آموز یا دانشجو، در مقایسه با دانشآموزان یا دانشجویان دیگر، چه وضعی دارد، اما ارزشیابی پیشرفت تحصیلی وابسته به ملاک یا ملاکی منظور این است که مشخص شود یک دانش آموز یا دانشجو چه مقدار از آنچه را که قرار بوده بیاموزد آموخته است یا تا چه اندازه به انجام دادن وظیفهای که به او محول شده تواناست.
ارزشیابی هنجاری و آزمونهای مبتنی بر ملاک نسبی در سنجش هوش و استعداد و نیز در سنجش شخصیت و سایر جنبه های عاطفی به کار میروند در مقابل، ارزشیابی ملاکی و آزمونهای مبتنی بر ملاک مطلق به طور عمده در سنجش پیشرفت تحصیلی که به منظور تعیین میزان موفقیت یادگیرندگان در رسیدن به هدفهای آموزشی اجرا میشود مورد استفاده قرار میگیرند(سیف،۱۳۸۶).
۲-۴-۹- گونه دیگردستهبندی هایا سنجشهای آموزشی با توجه به زمان و هدف استفاده از آنهاست.
سیف(۱۳۸۶) این دسته از ارزشیابیها را به چهار دسته ارزشیابی آغازین، ارزشیابی تکوینی، ارزشیابی تشخیصی، و ارزشیابی تراکمی تقسیم می کند:
۱۲-۴-۹-۱- ارزشیابی آغازین^[۲۲] :
نخستین اقدام معلم از بابت ارزشیابی دانشآموزان است و معمولا به دو منظور یعنی برای پاسخ دادن به دو پرسش زیر مورد استفاده قرار میگیرد.
آیایادگیرندگان از قبل بر دانشها و مهارتهای پیش نیاز درس تازه تسلط کسب کرده اند ؟
یادگیرندگان چه مقدار از هدفها و محتوای درس تازه را قبلا یاد گرفته اند؟
در مورد سوال، سنجش آغازین به منظور اندازه گیری رفتارهای ورودی یا مهارتها و دانشهای پیش نیازیادگیری درس تازه به کار میرود. از طریق سنجش رفتار ورودی معلوم میشود که یادگیرندگان برای یادگیری هدفها و محتوای درس تازه آمادگیهای لازم را قبلا کسب کرده اندیا نه.
در مورد سوال۲، به جای آزمون رفتارهای ورودی؛ از آزمون جایابی(آزمون پایه گزینی) استفاده می شود. آزمون جایابی یا پایه گزینی که به آن پیش آزمون نیز گفته می شود عمدتا همان آزمون نهایی شامل هدفهای یادگیری یا هدفهای آموزشی درس یا ترجیحا فوم موازی آن است.هدف از اجرای این آزمون تعیین میزان اطلاعات یادگیرندگان از مطالبی است که قرار است به آنان آموزش داده شود. (سیف،۱۳۸۶).
۲-۴-۹-۲- ارزشیابی تکوینی(مرحله ای)^[۲۳]
هدف از ارزشیابی تکوینی آگاهی یافتن از میزان و نحوه یادگیری دانشآموزان و دانشجویان برای تعیین نقاط قوت و ضعف یادگیری آنان و نیز تشخیص مشکلات روش آموزشی معلم است. این ارزشیابی در طول دوره آموزشی یعنی زمانی که فعالیت آموزشی معلم نیز در جریان است و یادگیری دانشآموزان در حال تکوین یا شکلگیری است انجام می شود. به همین دلیل به آن نام ارزشیابی تکوینی داده اند.
بنابراین، معلم با بهره گرفتن از ارزشیابی تکوینی میتواند در زمانی که هنوز یادگیری در جریان است و امکان رفع مشکلات یادگیری دانشآموزان و بر طرفکردن نواقص روش آموزشی خود او میسر است به انجام چنین کاری اقدام کند.
در ارزشیابی تکوینی، در پایان هر واحد درسی، یک آزمون دقیق و مختصرکه حاوی هدفهای آموزشی آن واحد است اجرامی شود و براساس نتایج حاصل معلوم میگردد که یادگیرندگان کدام یک از هدفهای آموزشی را یاد گرفته و در یادگیری کدام یک از هدفهای آموزشی ناموفق ماندهاند؛ تا معلم پیش از پرداختن به واحد درسی بعدی به رفع نواقص یادگیری دانشآموزان بپردازد. ضمنا معلم با مراجعه به نتایج این آزمونها مشکلات روش آموزشی خود نیز مطلع میشود و پیش از آغاز آموزش واحد بعدی به رفع آن مشکلات اقدام میکند.
برای بهرهگیری کامل از نتایج ارزشیابی تکوینی، بیان هدفهای آموزشی به صورت دقیق و رفتاری ضروری است. برای اینکه معلم بتواند در جریان یادگیری توفیق دانشآموزان در رسیدن به هدفهای مشخص واحدهای متوالی درس را ارزشیابی کند، باید آن هدفها را به طور دقیق بیان نماید تا در موقع برخورد دانش آموزان با مشکل، به سادگی مشکل را تشخیص دهد و به رفع آن بکوشد.
بلوم و همکاران او در رابطه با بهره گرفتن از ارزشیابی تکوینی در کلاسهای درسی معمولی مراحل زیر را پیشنهاد کرده اند:
موضوع یا محتوای درس را به واحدهای کوچک درسی که آموزش هر یک از آنه ابه یکی دو هفته وقت بیشتر نیاز نداشته باشد تقسیم کنید.
بازدههاییادگیری هر یک از واحدهای درسی را برحسب انواع هدفهای آموزشی(دانستن،فهمیدن،کار بستن…) تعریف کنید.
به تهیه و اجرای آزمونهای تکوینی مختصر در پایان هر واحد درسی اقدام کنید، و تعیین نمایید که دانش آموزان در هر واحد درسی به چه حدی از تسلط رسیده اند.
نتایج آزمونهای تکوینی را تحلیل کنید تا مشکلات یادگیری هر یک از دانشآموزان را تشخیص دهید.
برای رفع مشکلات یادگیری دانشآموزان؛ آنان را به خواندن مطالب مشخص که در آن با مشکل مواجه شده اندو همچنین به استفاده از امکانات مختلف(کمک معلمان، آموزش برنامه ای، وسایل کمک آموزشی وجزاینها) هدایت کنید.
ازنتایج ارزشیابی تکوینی برای بهبود شرایط و روش های آموزشی استفاده کنید.
در ارزشیابیتکوینی؛ آزمونهاییکه مورد استفاده قرار میگیرند مختصرند و به یک موضوع معین و یک یا چند هدف دقیق آموزشی منحصر میشوند .
ازآنجاکهنتایج ارزشیابی تکوینی به طور عمده برای وارسی پیشرفت یادگیرندگان و تعیین نواقص روش آموزشی معلم به کار میروند، بهتر است از آنها به منظور نمره گذاری استفاده نشود. با اینحال، در شرایط بخصوص میتوان از نمره های این آزمونها در ارزشیابی نهایی از کار دانشآموزان و اثربخشی طرح آموزشی معلم استفاده کرد.
لازم به یادآوری است که آزمونهای مورد استفاده در ارزشیابی تکوینیآزمونهای ملاکی یا وابسته به ملاک مطلق هستند، زیرا این آزمونها برای اندازه گیری هدفهای دقیق آموزشی از پیش تعیینشده که همان هدفهای واحد درسی یا واحد آموزشی هستند تدوین میشوند. در ارزشیابی تکوینی هدف تعیین میزان توفیق یادگیرنده در رسیدن به تک تک هدفهای واحد درسی است و هیچ گونه مقایسه میان افراد مختلف مورد نظر نیست .(سیف، ۱۳۸۶)
۲-۴-۹-۳- ارزشیابی تشخیصی(اولیه)^[۲۴]
نوع دیگر ارزشیابی که میتوان آن را گونهای از ارزشیابی تکوینی به حساب آورد ارزشیابی تشخیصی نام دارد. علت این نامگذاری آن است که این ارزشیابی با هدف تشخیص مشکلات یادگیری دانشآموزان در موضوعات مختلف درسی به کا رمی رود.
ارزشیابی تشخیصی که معمولا در جریان آموزش انجام میگیرد، علاوه بر تشخیص دادن مشکلات یادگیری دانش آموزان، باید بتواند روش های مناسب رفع مشکلات را نیز به معلمان نشان دهد.گفتن اینکه یک دانش آموز بخصوص در آزمون درس ریاضی ضعیف است، مشکلگشانیست. معلم درس ریاضی این دانشآموز به اطلاعات بیشتری نیاز دارد. دانش آموز در چه نوع سوالهایی با اشکال مواجه شده است؟ آیا این سوالها یک الگوی خاص را نشان میدهند؟ آیا این دانشآموز بیشتر در سوالهای مربوط به جمع مشکل دارد یا تفریق؟ آیا در عمل انتقال با مشکل مواجه می شود یا گرفتاری او در جای دیگری است.؟
آزمونهای مورد استفاده در ارزشیابی تشخیصی به طور عمده آزمونهای ملاکی یا وابسته به ملاک مطلق هستند؛ زیرا در این ارزشیابی هدف تشخیص مشکلات یادگیرندگان در یادگیری هدفهای دقیق آموزشی است. علاوه بر آن؛ از آزمونهای تشخیصی استاندارد شده تجاری نیز که آزمونهای وابسته به هنجار هستند میتوان استفاده کرد. در استفاده از نتایج این آزمونها؛ عملکرد دانشآموز در هر یک از آزمونهای اختصاصی با عملکرد نوعی گروه هنجار مقایسه میشود. با اینحال، برای تشخیص مشکلات یادگیری دانش آموزان، آزمونهای تشخیصی وابسته به ملاک کارسازتر از آزمونهای تشخیصی وابسته به هنجار هستند زیرا نتایج آزمونهای تشخیصی “باید نشان دهند که دانش آموزان چه میدانند نه اینکه در مقایسه با دانشآموزان دیگر چه وضعی دارند".(سیف، ۱۳۸۶ )
در رابطه با بهره گرفتن از ارزشیابی تشخیصی میگوید این نوع ارزشیابی زمانی به کار میرود که ارزشیابی تکوینی نمیتواند همه سوالهای مربوط به مشکلات دانشآموزان را در رابطه با برخی از هدفهای آموزشی جواب دهد . برای نمونه سوالهایی از این قبیل : چرا جمشید درخواندن بعضی حرفها را اشتباهی تشخیص میدهد؟ چرا احمد نمیتواند اعداد دو رقمی را برهم تقسیم کند؟ “ارزشیابی تشخیصی به دنبال علتهای زیربنایی مشکلات یادگیری میگردد تا یک نقشه مشخص برای اقدامات اصلاحی تدارک ببیند .ارزشیابی تشخیصی به ابزارهای تشخیصی خاص و فنون مشاهده نیاز دارد.(دمبو،۱۹۹۴،به نقل ازسیف ،۱۳۸۶)
آزمونهای مورد استفاده در ارزشیابی تشخیصی به توسط افراد متخصص اجرا میشوند. غالب این آزمونها به صورت انفرادی با دانشآموزان مورد استفاده قرار میگیرند و هدف آنها تشخیص مشکلات دانشآموزان در زمینه های گوناگون است. از جمله میتوان مشکلات ریاضیات، خواندن، تشخیص صداهای مختلف، یادآوری کلمات و جملات، جداسازی شکل از زمینه، بیان روابط، هماهنگی چشم و دست، دادن توضیحات شفاهی، ترکیب کردن کلمات و ساختن جملات را نام برد.(وولفولک،۱۹۹۵،به نقل از سیف،۱۳۸۶)
۲-۴-۹- ۴- ارزشیابی تراکمی ^[۲۵]
در ارزشیابی تراکمی تمامی آموختههای دانشآموزان در طول یک دوره آموزشی تعیین میشوند و هدف آن ثمره دادن به دانشآموزان و قضاوت درباره اثربخشی کارمعلم و برنامه درسی یا مقایسه برنامه های مختلف درسی با یکدیگر است. از آنجا به این نوع ارزشیابی تراکمی میگویند که به وسیله آن میتوان یادگیریهای متراکم دانش آموزان را در طول یک دوره آموزشی اندازه گیری کرد. این نوع ارزشیابی معمولا در پایان دوره آموزشی به عمل میآید و به همین سبب به آن ارزشیابی پایانی نیز میگویند. با این حال، میتوان از آن به دفعات بیشتر نیز در طول دوره آموزشی استفاده کرد. آزمونهایی که در ارزشیابی تراکمی مورد استفاده قرار میگیرند، بسیار جامع و مفصل اند. این آزمونها نمونه کاملی از محتوای درس و هدفهای آموزشی را در بر میگیرند.
هدف از ارزشیابی تراکمی هم نمره دادن و اتخاذ تصمیمهای مختلف(ارتقای دانشآموزان به کلاسهای بالاتر، دادن امتیازهای تحصیلی،اعزام به دوره های عالیتر تجصیلی، اعطای بورس تحصیلی،وغیره) و هم تعیین اثر بخشی کار معلم و میزان توفیق او در پیاده کردن مراحل مختلف طرحآموزشی است. بنابراین، آزمونهای مورد استفاده در ارزشیابی تراکمی هم آزمونهای هنجاری یا وابسته به ملاک نسبی هستند و هم آزمونهای ملاکی یا وابسته به ملاک مطلق.(سیف ،۱۳۸۶)
۲-۴- ۱۰- مقایسه ازشیابی تکوینی،تشخیصی،وتراکمی
سوالهایی مورد استفاده در آزمونهای تکوینی، تشخیصی، تراکمی کمابیش یکسان هستند. آنچه این آزمونها را از هم متمایز میکند، نوع سوالهایی به کار رفته در آنها نیست بلکه ترکیب این سوالها و قصد و منظوری است که از کاربرد این سوالها وجود دارد. چنان که قبلا گفته شد، آزمونهای تکوینی و تشخیصی از تعداد اندکی سوال که بر هدفهای خاصی متمرکزند تشکیل مییابند، در حالی که آزمونهای تراکمی از هر گروه سوال تعداد زیادی را مورد استفاده قرار میدهند و در یک زمان شمار بزرگی هدفهای آموزشی را میسنجند. افزون بر این، قصد آزمونهای تکوینی و تشخیصی تشخیص مشکلات یادگیری و آموزش در ضمن جریان یادگیری است، اما منظور آزمونهای تراکمی تعیین آموختههای کلی دانشآموزان در پایان دوره آموزشی و قضاوت درباره کل برنامه یا طرح آ موزشی معلم است.(سیف ،۱۳۸۶)
۲-۴-۱۱- انواع آزمونهای مورد استفاده درآموزش وپرورش
سنجشعملکرد یادگیرندگان عنصر مهم ارزشیابی پیشرفت تحصیلی است. یکی از ابزارهای مهم سنجش عملکرد آزمون است
۲-۴-۱۱- ۱- دسته بندی آزمونها با توجه به ویژگی مورد اندازه گیری