شهرها در سال ۲۰۲۰ جمعیتی معادل ۷۵ درصد کل جهان را در خود جای خواهند داد که تقریبا ۲ درصد از فضای جهان را تشکیل می دهد.شهرها و مناطق شهری با توجه به تمرکز جمعیت، زیرساخت ها، دانش، منابع و فعالیت های اقتصادی می توانند نقش بسزایی در تحقق توسعه پایدار و ریشه کن کردن فقر در چارچوب اقتصاد سبز داشته باشند. شهر به عنوان بستر زیست انسان شهرنشین، نیازمند تامین استاندارد هایی است که در یک مفهوم کلی می توان آن را استانداردهای «کیفیت زندگی» نامید. کیفیت زندگی در واقع مفهومی چند بعدی و پیچیده است که از سوی متفکران علوم شهری و سایر اندیشمندان علوم مختلف مطرح و مورد پژوهش قرار گرفته است. (منصوریان،ارزیابی کیفیت زندگی در نواحی روستایی، ۱۳۸۸:ص۴۳)
مبحث کیفیت زندگی به تازگی در ادبیات توسعه پایدار و برنامه ریزی توسعه اجتماعی و مباحث اقتصاد نوین مطرح شده و جایگاه ویژه ای یافته است و دولت ها در سطح ملی و محلی و نیز موسسات متعددی بر روی سنجش و شاخص سازی آن کار می کنند و بر اساس مطالعات انجام شده و تحقیقات کارشناسان و محققان مختلف سه عامل فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی در کنار یکدیگر به عنوان مهمترین و اصلی ترین شاخص های مفهوم کیفیت زندگی شناسایی شده اند. کمپ و همکاران (Kamp et al., 2003) معتقدند که توافقی در ادبیات کیفیت زندگی وجود دارد که براساس آن مولفه های فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی، اساس اجتماع محلی را تشکیل می دهند و این مولفه ها به طور سیستماتیک برای معرفی محتوای مفاهیم قابلیت زیست پذیری، پایداری و کیفیت زندگی استفاده شده اند. کامانگی و همکاران (Camagni et al., 1998) نیز به مولفه های فیزیکی، اقتصادی و اجتماعی کیفیت زندگی شهری اشاره کرده اند و معتقدند که تعادل این مولفه ها، کیفیت زندگی را در هر لحظه از زمان تحت تاثیر قرار می دهد. محققان دیگری از قبیل هاردی (Hardi, 2006) ، ونگ (Wong, 2006) ، رینر (Rinner, 2007) و تالن و همکاران (Talen et al., 2007) نیز اظهار داشته اند که محیط فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی هسته اصلی مطالعه کیفیت زندگی شهری را شکل می دهند. (رضوانی،توسعه و سنجش شاخص های کیفیت زندگی، ۱۳۸۸:ص۲۱)

در واقع، شهر همانند یک موجود زنده است که خود را با احتیاجات زمان سازگار می کند. شهرهای اولیه به آن دلیل توسعه یافتند، که توانستند به احتیاجات ساکنان خود پاسخ مثبت دهند. با افزایش جمعیت و رشد و گسترش شهر نشینی، روحیات و شیوه زندگی مردم نیز به تناسب آن تغییر نموده و محدود شدن مردم در برورکراسی های موجود و چارچوب های خاص تعریف شده در زندگی شهری، طبیعتاً مشکلاتی را در زمینه مسائل مختلف از قبیل: سلامت جسمی و روانی شهروندان، ترافیک، آلودگی محیط زیست، اتلاف زمان و هزینه و … بوجود می آورد. تغییر در شکل و ساختار شهرها، با تغییرات خاص در نوع روابط انسان های ساکن در آن همراه بوده است کمرنگ شدن خرده فرهنگ ها و سنت ها و تغییر در مناسبات افراد در همه گروه های اجتماعی، از روابط بین فردی گرفته تا خانواده ها و کل جامعه، در یک تعامل مستمر با گسترش شهر نشینی، اثر گذاری و اثر پذیری متقابلی بر هم داشته و در حقیقت جریان ارتباطات نبض و شریان اصلی حرکت جامعه را تشکیل می دهد که در این راستا وسایل ارتباطی نقش مهمی در بهبود و تسهیل این امور ایفاء می نمایند و تأثیر به سزایی به صورت مستقیم و غیر مستقیم در کاهش مشکلات شهری دارند .(قبول درپست،۱۳۸۶:ص۷۶)
۲-۱-بیان مسئله پژوهش
یکی از وسایل ارتباطی کارآمد برای تسهیل روابط شهری «پست»می باشد؛ اگرچه فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی با توجه به دسترسی آسان و جذابیت رنگ و بوی ملموس تری برای افراد جامعه دارند و حتی صنعت خدمات پستی را در معرض چالش قرار داده اند، اما همه این وسایل نوین ارتباطی به نوعی وابستگی مستقیم و غیر مستقیمی به شبکه توزیع فیزیکی دارند لذا پست به عنوان قدیمی ترین ابزار ارتباطی با بهره مندی از نقاط دسترسی فروان و شبکه مویرگی توزیع در اقصی نقاط دنیا می تواند نقش اساسی در زمینه ارتباطات فیزیکی و حل مسائل و مشکلات شهری ایفاء نماید . شبکه پست هنوز بزرگترین شبکه توزیع در جهان به شمار می‏رود و روزانه بیش از ۶۰۰ هزار دفتر پستی در سطح دنیا وظیفه خدمات رسانی به میلیاردها نفر را بر عهده داشته و سالانه ضمن جابجایی بیش از ۵۰۰ میلیارد نامه و ۷ میلیارد امانت، طیف وسیعی از خدمات الکترونیکی، مالی و لجستیکی را ارائه می‌نمایند.وظیفه اصلی پست برقراری ارتباط است، این ارتباط در یکی از حالت های سه گانه زیر صورت می پذیرد:
۱- ارتباط مردم با یکدیگر
۲- ارتباط مردم با سازمان ها
۳- ارتباط سازمان ها با یکدیگر (تحقیقات بنیاد صنعتی ایران،۱۳۸۵:ص ۲۴۱)
روند بررسی ترافیک پستی و خدمات و فعالیت های ادارات پستی در کشورهای توسعه یافته و پیشرفته که طبیعتاً از نظر بهره برداری از آخرین فناوری و تکنولوژی های ارتباطی در سطح بالایی می باشند مبین این موضوع است که نه تنها خدمات و فعالیت های پستی در سایه تکنولوژی های جدید رو به فراموشی سپرده نشده اند بلکه همگام با آن ها با تغییر ماهیت به عنوان یک بازو توانا به نقش آفرینی در زمینه ارتباطات می پردازد. ادارات پست، به ‌منظور پاسخ‌گویی به نیازهای ارتباطاتی میلیاردها نفر از مردم و صاحبان مشاغل، هر روز، به ارائه طیف بی‌شماری از خدمات پستی، اعم از سنتی و نوین، مشغول می باشند. آن ها در واقع، به جای عقب‏نشینی در مقابل فناوری‌های نوین، که تقریبأ هر روز، تفکر موجود از ارتباطات را دستخوش تغییر می‌کنند، خودشان تغییر یافته و با این کار نشان می‌دهند که آنان نیز می‌توانند مبتکر ایده‌های جدید باشند.
بررسی های انجام شده از سوی اتحادیه جهانی پست^[۱](UPU) حاکی از آن است که هر سفر پستی که توسط موزعین صورت می پذیرد به طور متوسط از ۱۰۰ سفر شهری جلوگیری می نماید و مردم و سازمان ها با واگذاری امور و فعالیت های خود به واحدهای پستی می توانند از انجام سفرهای غیر ضروری جلوگیری نموده و به صورت مستقیم و غیر مستقیم در کاهش مشکلات شهری نقش آفرینی نمایند.
شهر تهران با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی خود به عنوان مرکز اداری کشور ایران محسوب شده و در نقش یک ابر شهر در میان سایر شهرهای مهم جهان مطرح شده است. شهر تهران در سال ۱۳۹۰ بالغ بر ۸٫۴ میلیون نفر را در مساحتی حدود ۷۵۱ کیلومتر مربع در خود جای داده است و بر اساس آمار اعلام شده از سوی شهرداری تهران روزانه حدود ۱۵ میلیون سفر در شهر تهران انجام می شود. این سفرها را می توان در ۴ حوزه اصلی شامل: اداری و شغلی، خرید، تفریحی و آموزشی طبقه بندی نمود . سفرهای درون شهری، بویژه در شهری همانند تهران، چالش ها و معضلات متعددی در پی دارد به عنوان نمونه و بر اساس آمار ارائه شده در گزارش عملکرد شهرداری تهران در سال ۱۳۸۹، در شهر تهران تعداد ۸۲۴٫۴۱۷ تصادف خسارتی، ۲۲۴۵۲ تصادف جرحی و ۲۱۸ منجر به فوت اتفاق افتاده است و هزینه جرایم تخلفات راهنمایی و رانندگی، بالغ بر ۴۵۶ میلیارد ریال برآورد می شود و بیش از ۳٫۵۵۷ میلیون لیتر بنزین و ۹۵۰ میلیون لیتر گازوئیل به مصرف رسیده است و در نهایت ۱۰۳ روز هوای ناسالم و یک روز وضعیت هوای خطرناک وجود داشته است (گزیده آمار حمل و نقل ترافیک تهران:۱۳۸۹). اما مهمتر از موضوعات ذکر شده مسئله اتلاف زمان شهروندان تهرانی است که در سفرهای درون شهری و در ترافیک معابر اتفاق می افتد این موضوع به دلیل هدر رفتن سرمایه های مادی و معنوی کشور و اثر مستقم آن در کاهش بهره وری ملی و همچنین مشکلات روحی و روانی ناشی از آن حائز اهمیت بوده و مورد توجه مسئولین شهری می باشد.
با توجه به ماهیت، قابلیت ها و کارکرد های شبکه پستی، خدمات پست می تواند در دو حوزه اصلی اداری و شغلی و خرید به صورت مستقیم و غیر مستقیم و در حوزه های تفریحی و تحصیلی به صورت غیر مستقیم نقش آفرینی نموده و به عنوان یک ابزار جایگزین با توجه به نقاط دسترسی فراوان خود به نیابت از سایر سازمان ها و ارگان ها، فعالیت های مورد نیاز شهروندان را در قالب پیشخوان دولت و با ترکیب سرویس های نوین الکترونیک (برخط) با سرویس های سنتی مبتنی بر توزیع فیزیکی به مردم ارائه نماید و از سوی دیگر نقش تأثیر گذاری در ابعاد مختلف زندگی شهری به خصوص در حوزه های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی ایفا نموده و تسهیل کننده و بهبود بخش شاخص هایی نظیر: آموزش،ارتباطات میان فردی،امنیت، کسب و کار، صرفه جویی، روابط اداری و…. خواهد شد.(مستندات تحقیقات بنیاد صنعتی ایران:۱۳۸۵:ص۳۴۵)
با توجه به مطالب مطرح شده سوال اصلی این است که آیا بین استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست و ویژگی های کیفیت زندگی شهری رابطه وجود دارد؟
۳-۱- اهمیت و ضرورت پژوهش
در جهان امروز پست نقش یک ابزار ارتباطی قابل اعتماد، سریع و کم هزینه را ایفاء می کند و چنان با زندگی اجتماعی عجین شده است که بدون داشتن آن مردم و موسسات کارایی لازم را نداشته و به سختی می توانند از کوشش های خود، نتایج دلخواه را بدست آورند.
جامعه کنونی ایران نیز متأثر از شرایط جهانی نمی تواند بدون بهره مندی از یک نظام پستی پیشرفته و توانا، به شکوفایی و پویایی ادامه دهد. گستردگی حوزه فعالیت واحدهای پستی چنان است که خدمات پستی در اقصی نقاط کشور و در مناطقی که مردم از سایر وسایل ارتباطی نوین محرومند در اختیار مردم قرار می گیرد اما خدمات رسانی در روستاها و نقاط محروم تنها بخشی از توانمندی پست بوده و نقطه قابل اتکا و قوت آن خدمت رسانی در شهرهای بزرگ بر مبنای سرویس ها و خدمات سنتی و مبنتی بر فناوری های ارتباطی نوین می باشد. توسعه و گسترش خدمات پستی در شهرهای بزرگ- از جمله تهران- با حذف بخش غیر لازم ترافیک شهری (و حتی بین شهری) نه تنها می تواند به سالم سازی محیط زندگی شهری و سلامت مردم یاری رساند بلکه می تواند با ایجاد و صرفه جویی در اوقات مردم و کاهش هزینه های حمل مرسولات و هزینه استهلاک وسایل نقلیه شهری به اقتصاد کشور مدد رساند. همچنین ارتباطات پستی به هر شکل و شیوه ای که انجام می پذیرند به نوعی زائیده نیازهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه می باشند. فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی از جمله عوامل موثر و حیاتی و «مولد» پدیده ارتباطات علی الخصوص ارتباطات پستی به حساب می آیند. حضور پست در زندگی اجتماعی آنچنان پر رنگ شده که «حجم مبادلات پستی» می تواند معرف میزان تحرک و فعالیت یک جامعه و معیاری برای برآورد میزان رشد و توسعه آن باشد. پست نشان دهنده میزان فعالیتهای صنعتی، تحرک بازرگانی، توسعه اقتصادی و برآورد کننده تولید در بخش خدمات و در عین حال بیانگر عمق و ریشه جریان فعالیت های فکری، علمی، فرهنگی، اجتماعی و محیطی که اصطلاحاً تحت عنوان مفهوم «کیفیت زندگی شهری» قلمداد می شوند، می باشد. مستندات منتشره شده از سوی بانک جهانی نیز موید این نکته است که بین سرانه مرسولات پستی کشور ها با سرانه تولید ناخالص ملی آنها ارتباط وجود دارد. در این شرایط نگاه جدی به عملکرد پست، بی شک نگاهی زیر بنایی در توسعه کشور و به تبع آن چگونگی ارتباطات و سطح رفاه اجتماعی جامعه خواهد بود.(مستندات تحقیقات بنیاد صنعتی ایران:۱۳۸۵)
آمارهای ارائه شداه توسط اتحادیه پستی جهانی(UPU) نشان می دهند که روزانه بیش از ۱٫۲ میلیارد مرسوله پستی در جهان جابجا می شود. از طرفی بر اساس آمار اعلام شه از سوی شرکت پست جمهوری اسلامی ایران، سرانه مرسولات پستی کشور در پایان برنامه چهارم توسعه قریب ۱۲ مرسوله است و چشم انداز پیش بینی شده در برنامه پنجم توسعه رقم ۲۰ مرسوله در سال پایان برنامه، مد نظر دارد. این آمار در کشور های اروپایی بطور متوسط نزدیک به ۴۰۰ و در آمریکا، بیش از ۷۰۰ مرسوله است.(upu.com)
از سوی دیگر مطالعات انجام شده حاکی از این نکته است که حجم ترافیک مرسولات پستی در کشور سالانه حدود ۵ میلیارد فقره می باشد که تنها قریب به ۲۰ درصد آن جذب شبکه پستی کشور می شود و بخش معدودی از آنها توسط و موسسات حمل و نقل موازی نظیر پیک های موتوری، پایانه های مسافربری جابه جا شده اما بخش قابل ملاحظه ای از آنها توسط خود افراد که اصطلاحاً تحت عنوان «خود پستچی گری» تعبیر می شود، صورت می پذیرد که طبیعتاً تأثیر قابل ملاحظه ای بر روی زمان، هزینه، آلودگی زیست محیطی،تصادفات،حمل و نقل، ترافیک،سلامتی جسمی و روانی و … شهروندان خواهد داشت. ضمن اینکه بر اساس یکی از تحقیقات میدانی انجام شده توسط شرکت پست، بالغ بر ۶۰۰ نوع از خدماتی که توسط ادارات مختلف دولتی به مردم ارائه می شوند امکان ارائه آن ها به نیابت از سوی سایر نهادها و سازمانهای دولتی و شهری توسط ادارات و باجه های پستی وجود دارد که با توجه به نقاط تماس متعدد و گستردگی شبکه قبول و توزیع، پست قادر خواهد بود تا به عنوان بازوی دولت در کاهش معضلات شهری نقش آفرینی نماید.
عدم توجه کافی به تأثیر نهاد ارتباطی پست در جامعه، خصوصاً در حوزه مسائل شهری را می توان به شکل محسوس و قابل لمس در خلاء مطالعاتی و تحقیقات دانشگاهی مشاهده کرد، لذا اهمیت بررسی شناسایی انواع خدمات نوین پستی وتأثیر استفاده از جدید نظیر: بازار الکترونیک، پست ترکیبی و خدمات نیابتی به عنوان یک نظام ارتباطی هدفمند در حوزه خدمات رسانی عمومی بر روی کیفیت زندگی شهری کاملاً ضروری به نظر می رسد.
۴-۱- اهداف تحقیق
۱-۴-۱- هدف آرمانی
کمک به توسعه شهری و بهبود کیفیت زندگی شهروندان
۲-۴-۱-هدف کلی
شناسایی تاثیر استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست بر ویژگی های کیفیت زندگی شهری شهروندان شهر تهران
۳-۴-۱- اهدف فرعی
سنجش ویژگی های محیط فیزیکی، اجتماعی و اقتصادی کیفیت ذهنی زندگی شهری شهروندان ساکن در منطقه ۱۳ پستی.
سنجش تأثیر استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست بر روی کیفیت زندگی اجتماعی شهروندان تهرانی
سنجش تأثیر استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست بر روی کیفیت زندگی اقتصادی شهروندان تهرانی
سنجش تأثیر استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست بر روی کیفیت زندگی فیزیکی و محیطی شهروندان تهرانی
۵-۱- سوالات تحقیق
۱-۵-۱ سوال اصلی تحقیق
استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست چه تأثیری بر ویژگیهای کیفیت زندگی شهری ساکنان منطقه ۱۳ پستی دارد؟
۲-۵-۱- سوالات فرعی:
۱- استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست چه نقشی بر کیفیت زندگی اجتماعی ساکنان منطقه ۱۳ پستی دارد ؟
۲- استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست چه نقشی بر کیفیت زندگی اقتصادی ساکنان منطقه ۱۳ پستی دارد ؟
۳- استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست چه نقشی بر کیفیت فیزیکی و محیطی ساکنان منطقه ۱۳ پستی دارد ؟
۴- استفاده از خدمات ارتباطی پسست چه نقشی بر کیفیت زندگی ساکنان منطقه ۱۳پستی دارد ؟
۶-۱- فرضیات تحقیق
در این تحقیق کیفیت زندگی اجتماعی، اقتصادی و فیزیکی و محیطی با تأکید بر رویکرد ارتباطی مورد بررسی قرار می گیرد بنابراین فرضیه ­های ذیل ارائه می گردد .
۱-۶-۱- فرضیه اصلی
به نظر می رسد بین گرایش به استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست و ویژگیهای کیفیت زندگی شهری رابطه معناداری وجود دارد .
۲-۶-۱-فرضیه فرعی
بین گرایش به استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست و کیفیت اجتماعی زندگی شهری رابطه معناداری وجود دارد.
بین گرایش به استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست و کیفیت اقتصادی زندگی شهری رابطه معناداری وجود دارد.
بین گرایش به استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست و کیفیت فیزیکی و محیطی زندگی شهری رابطه معناداری وجود دارد.
بین میزان استفاده از خدمات ارتباطی نوین پست و و ویژگیهای کیفیت زندگی شهری رابطه معنا داری وجود دارد.
۷-۱- تعاریف نظری و عملیاتی مفاهیم و شاخص ­ها
تعاریف مفهومی، عبارات یا کلماتی هستند که واژه یا اصطلاحی گنگ و وسیعی را تشریح می­نمایند. تعاریف مفهومی باید دو صفت داشته باشند: الف) مفهوم باید با کلمات دیگری به جز خود آن مفهوم تعریف شود.
ب) تعریف مثبت بر تعریف منفی رجحان دارد(ساروخانی،۱۳۸۰:۹۰). بنابراین مفهوم سازی کاری بیش از تعریف ساده یا قراردادی واژگان فنی یک علم است. این کار، ساختن مفهوم انتزاعی برای فهمیدن امر واقعی است (کیوی و کامپنهود،۱۱۴:۱۳۷۰). در یک تحقیق علمی عدم مشخص کردن تعریف نظری مفاهیم مورد استفاده و تعیین حدود و ثغور آنها، ممکن است بین برداشت­های محقق و دیگران نوعی سوء تفاهم را بوجود آورد. از این رو با تعریف مفاهیم نظری تحقیق سعی گردید که ابتدا در باب مفاهیم بکاربرده شده در تحقیق حاضر یک پیش زمینه­ای حاصل گردد تا مفاهیم بکار برده شده، عملیاتی گردند.