۱ – ۹ – ۶ مجموعه امام رضا (ع) در دوره افشاریه تا دوره قاجاریه
در دوره افشاریه شهر مشهد بهعنوان مقر حکومتی نادرشاه برگزیده شد، بههمین دلیل نادرشاه توجه ویژهای بهاین شهرمبذول داشت. از جمله اقداماتی که در دوره سلطنت نادرشاه در حرم مطهر صورت پذیرفت، طلاکاری ایوان جنوبی صحن عتیق و ساخت سقاخانه طلا در وسط صحن عتیق است. مطابق با کتیبهای که به صورت قصیده شعری بر روی این ایوان قراردارد، مشخص می کند که ایوان مزبور، در بین سالهای ۱۱۴۵ تا ۱۱۴۸ طلاکاری شده است. در این کتیبه نام محمد علی بن سلیمان الرضوی بهسال ۱۱۴۵ بهعنوان خوشنویس آمده است و همچنین نام محمد طاهر فرزند استاد مسیح شیرازی بهتاریخ ۱۱۴۶ در مصرع آخر قصیده ذکر شده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۲۱؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۲۰۳ – ۲۰۲) گفته شده نادرشاه طلاهایی را که از هند بهغنیمت آورده را برای این کار استفاده کرده است. (امام، ۱۳۴۸: ۱۹۶) سنگهای کف بقعه حضرت نیز بهدستور نادرشاه از آذربایجان آورده شد و در این مکان نصب گردیده است. (موسویمغانی، ۱۳۴۱: ۵۷، امام، ۱۳۴۸: ۴۷۱) در وسط صحن عتیق نیز سقاخانهی طلای نادری قرار دارد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۲۹) این سقاخانه دارای گنبدی طلایی بوده و در بین مردم معروف بهسقاخانه اسماعیل طلا نیز میباشد، که نام معمار آن را بر این سقاخانه نهادهاند. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۳۷) و عنوان شده این سقاخانه با کتیبهای طلاپوش شده از یادگاریهای نادرشاه افشار میباشد. (امام، ۱۳۴۸: ۴۷۱، شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۴) دو کتیبه نیز در مسجد گوهرشاد موجود است که خبر از ترمیم آن در دوره افشاریه میدهد، از جملهکتیبهای که بر سر در یکی از غرفههای سمت چپ جنوبی ایوان غربی مسجد است و کتیبهای دیگر بر سر در یکی از غرفههای شمالشرقی مسجد است که بهاهتمام اسحاق خان قرایی حاکم تربت حیدریه صورت گرفته است. در کتیبه دوم نام کربلایی ابراهیم کاشیپز مشهدی عنوان شده است. (سیّدی و دیگران، ۱۳۸۶: ۶۱) بهگفتهی اعتمادالسلطنه، پس از نادرشاه شکوه مشهد رو بهانحنا رفت. (اعتماد السلطنه، بیتا: ۲۳) برادرزادهی نادرشاه، به نام علیقلیخان (عادلشاه) در مشهد بهسال ۱۱۶۰ ق، تاجگذاری نمود. از جمله اقداماتی که انجام داد، موقوفههایی را بهآستانقدس اضافه کرد و نخستین آیین نامهی خدمت در حرم مطهر را که بهطومار علیشاهی معروف میباشد را ترتیب داد. (ولیان، ۱۳۵۶: ۳۸) اما در سال ۱۱۸۳ق دوران حکومت شاهرخ فرزند رضا قلیمیرزا از نوادگان نادرشاه بود که در سال ۱۱۹۰ خزانه شاهرخ خالی شد و پسر وی نصرالله میرزا برای پرداخت سپاهیان خویش طلا و جواهرات حرم مطهر را از قندیلها و دربها جدا نمود و مقداری را فروخت، چندی را سکه زده و حقوق سپاه را با آنها پرداخت نمود. (اعتماد السلطنه، بیتا: ۲۳) بهگفته محمدکاظم امام، نادر میرزا تنها قسمتی از خشتهای طلا را ربوده است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۲۵)
۱ – ۹ – ۷ مجموعه امام رضا (ع) در دوره قاجاریه
در این دوره، حوادث متعددی در مشهد بهوقوع پیوست، همچنین این شهر توسعه پیدا کرده و اماکن متبّرکه دیگری بهمجموعه زیارتی امام رضا (ع) اضافه گردید، از جمله میتوان احداث صحن نو، رواق دارالسعاده، رواق دارالضیافه و مرمتهایی که در رواقها و اماکن متبرکه حرم مطهر صورت گرفت را عنوان کرد. در ادامه مطالب روند اجمالی از احداث این اماکن عنوان شده است.
۱ – ۹ – ۷ – ۱ صحن نو
صحن نو که امروزه به صحن آزادی هم نامیده می شود، از بخشهای ساخته شده حرم در دوره قاجار محسوب میگردد. گفته شده این صحن از ساختههای فتحعلی شاه قاجار میباشد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۵) کاشیکاری این صحن در زمان محمد شاه قاجار و بهاهتمام حاجی میرزا موسیخان متولی باشی انجام گرفته است. (امام، ۱۳۴۸: ۴۸۲؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۲۴۷) کتیبهای بر سر در ایوان جنوبی صحن نو موجود میباشد که در آن ساخت ایوان در دوره فتحعلیشاه قاجار و تزیین آن در دوره محمد شاه قاجارآمده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۷) و گفته شده است که در احداث این صحن کوشش شده تا قرینهای برای صحن کهنه ایجاد گردد. (شریعتی، ۱۳۶۳: ۲۴) صحن مزبور به صورت چهار ایوانی میباشد.(اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۶؛ مؤتمن، ۱۳۴۰ج: ۵۷) قسمت بالای ازارهی ایوان و سر در غربی صحن نو تا سقف دارای مقرنس میباشد در دوره ناصرالدین شاه قاجار (مؤتمن، ۱۳۴۰ج: ۵۹؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۸۳) و دوران تولیت عضدالملک (امام، ۱۳۴۸: ۴۸۳) طلاکاری گردیده است، بههمین منظور بهایوان طلای ناصری ملقب گشته است. (مؤتمن، ۱۳۴۰ج: ۵۹؛ امام، ۱۳۴۸: ۴۸۳) هزینه این طلاکاری از موقوفات پرداخت گردیده است. (مولوی، ۱۳۸۸: ۶۵) ایوان مزبور دارای کتیبههایی از دوره قاجار میباشد. دو کتیبه در پیشانی و دور ایوان میباشد که در هر دوی آنها، تاریخ نصب کتیبه بهسال ۱۲۶۲ و نام کاتب آن محمد حسین الشهید المشهدی ذکر شده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۷-۱۳۶؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۳۶) بنای آجری ایوان شرقی صحن نو نیز در زمان فتحعلیشاه قاجار ایجاد گشته است. (رضوان، ۱۳۴۱: ۵۳) در ایوان شرقی صحن نو کتیبههایی بهرقم محمد حسین الشهیدالمشهدی وجود دارد که شامل کتیبهی دور ایوان، متن سورهی والعصر و سورهی مبارکه القیامه بهسال ۱۲۷۰ق میباشد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۶) کتیبههای دیگری نیز از این دوره در این ایوان نقش بسته است. کتیبههایی نیز بهرقم محمد حسین الشهیدالمشهدی در ایوان جنوبی صحن نو از دوره قاجار مرقوم میباشد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۷؛ مؤتمن، ۱۳۴۰د: ۴۳) ایوان جنوبی صحن نو، معروف بهایوان شربتخانه و آشپزخانه نیز میباشد. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۷) اما امروزه بهایوان ساعت شهرت یافته است. (صحراگرد، ۱۳۹۰: ۴۵) کتیبهای در بالای ایوان جنوبی، بهتاریخ ۱۲۷۳ نقش بسته است. این کتیبه شامل متنی میباشد که در آن احداث ایوان در زمان فتحعلیشاه قاجار عنوان شده است و نام محمدحسین شهیدالمشهدی بهعنوان راقم کتیبه آمده است، همچنین در این کتیبه بهتزییناتی که در دوره محمد شاه قاجارصورت گرفته، اشاره شده است.
(اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۸ – ۱۳۷) ایوان شمالی این صحن که مربوط بهدوره قاجار است، نیز دارای کتیبههایی از هنرمندان این دوره میباشد، از جمله میتوان کتیبهی زرد رنگ (مؤتمن، ۱۳۴۰د: ۴۴) که بهخط ثلث بر کاشی مرقوم میباشد را عنوان کرد که در آن ساخت بنا در دوره ناصرالدینشاه قاجار و تولیت مؤتمنالملک میرزا سعید خان لازان و رقم احمد بن الشهیدالمشهدی، بهسال ۱۲۵۹ آمده است.
(اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۳۸؛ مؤتمن، ۱۳۴۰د: ۴۴)
۱ – ۹ – ۷ – ۲ مدرسه علینقی میرزا
این مدرسه از بناهای ساخته شده در دوره قاجار میباشد،که به دستور شاهزاده علینقی میرزا پسر فتحعلی شاه قاجار احداث شده است، پس از ساختمان صحن نو قسمتی از اراضی وقفی شاه عباس که بین صحن عتیق و صحن نو در قسمت پشت زاویه صحن نو بود، شکل قناسی را ایجاد کرده، بههمین منظور بهدستور علینقیمیرزا مدرسهای بهنام شاهزاده در این مکان ساخته شد. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۹۴) گفته شده تاریخ دقیق این مدرسه مشخص نیست. (خراسانی، ۱۳۴۸: ۶۷۰)
۱ – ۹ – ۷ – ۳ رواقها
ساخت رواق دارالسعاده مربوط بهدوره قاجار میباشد و درباره آن عنوان شده است که در سال ۱۲۵۹ احداث شده و بانی آن اللهیارخان آصفالدوله (امام، ۱۳۴۸: ۴۴۴) دایی محمد شاه قاجار، حاکم خراسان بوده است. (مولوی، ۱۳۸۸: ۴۱) در این دوره با برداشتن پنجره فولاد مشبک که در دهانهی شرقی رواق حاتمخانی بود، رواق پایینپا و دارالسعاده بههم متصل شدند. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۴۶؛ مولوی، ۱۳۸۸: ۴۱) آیینهکاری دارالسعاده نیز در سال ۱۳۰۰ق (مؤتمن، ۱۳۴۰الف: ۳۸؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۴۶) توسط علیاصغرخان امینالسلطنه انجام شده است. (اعتمادالسلطنه، بیتا: ۱۰۷؛ مؤتمن، ۱۳۴۰الف: ۳۸) کتیبههایی از دوره قاجار در این مکان موجود میباشد. مانند کتیبههای شعر که بر سنگ مرمر حک شده است.
(کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۴۶) کتیبه حدیثی نیز بهخط ثلث و بهسال ۱۲۹۰ در این مکان موجود میباشد. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۹۰)
از دیگر رواقهای ساخته شده در این دوره، رواق دارالضیافه میباشد. این رواق بعد از بنای صحن جدید ایجاد گردیده است و بین گنبد الله وردیخان و قسمتی از بنای صحن جدید قرار دارد. (مؤتمن، ۱۳۴۰ب: ۳۳) گفته شده این رواق در دوره ناصری بهسال ۱۲۶۴ق و بهاهتمام میرزا شفیع اعتمادالتولیه وزیر آستانقدس در مقابل ایوان شرقی گنبد الله وردیخان ساخته شده و هدف از ساخت آن، پر کردن فاصلهی میان گنبد و صحن نو بوده است. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۶) از جمله کتیبههای موجود در این مکان کتیبهای در قسمت بالای درب دارالضیافه میباشد که در آن نام احمد شاه قاجار و دوره وزارت میرزا محمد علی رضوی آمده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۵)
در دوره قاجاریه، علاوه بر مکانهایی که احداث آنها ذکر شد، ابنیه دیگری نیز مانند مسجدگوهرشاد، رواق دارالسیّاده، رواق دارالحفاظ، رواق توحیدخانه، ایوانهای صحن عتیق، مدرسه میرزا جعفر، گنبد حاتمخانی، مدرسه سعدالدین و مدرسه ملاتاجی مورد مرمت قرار گرفته و بازسازی گردیدند، کتیبههایی که تواریخ مرمت آنها مربوط بهدوره قاجار میباشد در این اماکن وجود دارد که حاکی از مرمت و ترمیم آنها در این دوره از تاریخ است.
۱ – ۹– ۸ مجموعه امام رضا (ع) در دوره پهلوی
در این دوره رواقهایی در حرم مطهر احداث شد و مرمتهایی نیز صورتگرفت، از جمله میتوان احداث صحن موزه، ساخت عمارتی برایکتابخانه، احداث رواق دارالاخلاص، دارالزهد، دارالسرور و دارالشرف را عنوان کرد. در ادامه مطالب روند اجمالی از احداث این اماکن عنوان شده است.
۱ – ۹ – ۸ – ۱ رواقها
از جمله رواقهای احداث شده در این دوره، رواق دارالاخلاص میباشد. گفته شده در بین سالهای ۱۳۴۴ – ۱۳۴۲ (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹) در دوره نیابت امیر عزیزی (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۱۸) راهروی سقاخانه خراب گردیده و رواق دارالاخلاص در آنجا احداث شده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۱۸؛ ولیان، ۱۳۵۶: ۸۸) این رواق، اکنون به صورت راهروی سقاخانه استفاده میگردد و بین دالسیّاده و دارالولایه قرار گرفته است، در گذشته این رواق بهمسجد زنانه معروف بوده است. (عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۵) کف رواق دارای سنگ مرمر لیمویی رنگ است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹؛ ولیان، ۱۳۵۶: ۸۸) کتیبههایی بهرقم محمد حسن رضوان در این مکان نقش بسته است. یکی از این کتیبهها، بر بالای ازاره رواق میباشد که شامل سوره مبارکه مزمل، با خط ثلث سفید رنگ بر کاشی معرق در زمینه لاجوردی است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۴۱) و دارای تاریخ ۱۳۸۶ق است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۹) و دیگری نیز که بر بالای ازاره نصب است، شامل آیهالکرسی بهخط ثلث و بهسال ۱۳۸۷ق میباشد. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۵۲)
رواق دارالزهد نیز از دیگر رواقهای احداثی این دوره می باشد. این رواق بین سالهای ۱۳۵۰ – ۱۳۵۲ش ساخته شده است. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۸؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۶) کف این رواق پوشیده از سنگ مرمر الوان بوده و دارای تزیینات آیینهکاری در قسمت بالای ازارهها و سقف میباشد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۸؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۶) از این رواق علاوه بر عبادت زایران، برای مراسم وعظ و سخنرانی نیز استفاده میشده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰؛ اللهوردیانطوسی، ۱۳۷۱: ۵۰؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۶) در هیچ قسمت این رواقکتیبهای وجود ندارد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۴)
رواق دارالسرور نیز در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. این رواق بین سالهای ۱۳۳۸ – ۱۳۳۴ (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۹) در زمان نیابت دکتر سّید فخرالدین شادمان ساخته شده است. (ولیان، ۲۵۳۶: ۹۶؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۹) این رواق دارای تزیینات آیینهکاری در سقف و ازارههایی پوشیده از سنگ میباشد. (ولیان، ۱۳۵۶: ۹۶؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۵؛ عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۷)کتیبهای در قسمت انتهایی و زیر کفشداری وجود دارد که شامل سوره مبارکه هلاتی و بهخط ثلث میباشد که بر آیینه و در زمینه لاجورد کار شده است و در بالای در ورودی در طرفین درب،آیاتی از قرآن بههمراه نام خادم محمد مهران آورده شده است. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۹)
رواق دارالشرف نیز از جمله رواقهای ایجاد شده در دوره پهلوی میباشد. این رواق در شمالغربی حرم قرار گرفته است. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۴۰) در گذشته به صورت رواق نبوده، در سال ۱۳۴۳ تغییراتی در آن ایجاد شده و نام آن بهدارالشّرف تغییر کرده است. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۴۰؛ نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۹) کتیبهای از دوره پهلوی بهتاریخ کتابت ۱۳۸۶ ق بهخط ثلث و قلم محمد حسن رضوان، در بالای ازارههای این مکان وجود دارد که شامل سوره مبارکه یا ایها المدثر میباشد. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۴۰؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۵۲)
رواق دارالفیض نیز در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. این رواق در پشت سر حضرت واقع شده است. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۰) و مخصوص تشرف بانوان میباشد. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۰؛ مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۷۳) گفته شده که مرمت اساسی در سقف و پایه های رواق مسجد ریاض، مسجد زنانه و قسمتی از محل صفه شاه طهماسبی صورت پذیرفت. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۹۲؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۹۹) در سال ۱۳۴۷ رواق دارالفیض در این مکان ساخته شد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۹۲؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۹۹؛ مولوی، ۱۳۸۸: ۴۳) در حاشیه در ورودی بهحرممطهر کتیبهای از آیات قرآن نقش بسته است. همچنین کتیبهای زیبا بهخط ثلث در زمینه لاجوردی وجود دارد که تاریخ هر دو کتیبه ۱۳۸۸ق میباشد. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۰۰) کتیبهای بهخط محمد حسن رضوان، بین رواقهای دارالشکر و دارالفیض وجود دارد که شامل سوره بقره میباشد. کتیبهی دیگری که بهساخت رواق در سال ۱۳۴۷ اشاره دارد، بهخط نستعلیق سفیدرنگ و بر زمینه لاجوردی بر دیوار قسمت شرق رواق نصب گردیده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۹۴)
رواق شیخ بهاءالدین عاملی نیز در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. این رواق در سال ۱۳۲۳ش پایان یافته است و در اصل مقبره شیخ بهاءالدین عاملی بوده که چند سال بعد بهعنوان رواق مورد استفاده قرار گرفته است. (عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۹) وجه تسمیه این رواق، بهخاطر مدفون بودن این شخصیت در این مکان میباشد. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۶۶) گفته شده رواق مذکور در دوره محمدرضا پهلوی و نیابت علیمنصور استاندار خراسان آراسته و ساخته شده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۲) ) کتیبهای سنگی در این مکان وجود دارد که بهخط ثلث میباشد و شرح حال شیخ بهایی را شامل می شود. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۷۸؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۷) اینکتیبه رقم صنیعالتولیه کتیبهنویس آستانه بوده و بر بالای دیوار سه ضلع آرامگاه، در زیر طاق نصب شده است که تاریخ ۱۳۲۴ش را شامل می شود. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۵) کتیبههایی در این مکان بهقلم محمد حسن رضوان نقش بسته است. نمونه ای از آن شامل سوره مبارکه توحید میباشد که با رنگ زرد در این مکان دیده می شود و کتیبهای دیگر، داخل عمق سردر رواق نصب میباشد که شامل آیاتی از سوره اعراف بهخط ثلث و سفید رنگ بر زمینه لاجوردی میباشد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۱)
رواق دارالعزه نیز از جمله اماکنی است که در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. در گذشته بنایی بهنام آسایشگاه پاسداران و پاسبانان آستانقدس وجود داشت که داخل محوطه تشریفات (مدرسه علینقی میرزا) واقع بود و بهاهتمام امیر عزیزی بهدارالعزه تبدیل شد. (رضوان، ۱۳۴۲: ۶۵؛ مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸) این بنا در بین سالهای ۱۳۴۴ – ۱۳۴۲ بهاین مکان مبدل شده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸) بهدستور امیر عزیزی کاشیکاری و آیینهکاریهای آن انجام شد (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۹۸) و بقیه اقدامات در سال ۱۳۴۶ بهاهتمام باقر پیرنیا صورت پذیرفت. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸) گفته شده بهتناسب اسم این نایبالتولیه یعنی امیر عزیزی نام دارالعزه را بر این رواق نهادند. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۷۳)
رواق دارالذکر نیز از جمله اماکنی است که در دوره پهلوی ایجاد گردیده است. در بین سالهای ۱۳۴۴- ۱۳۴۲ (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۵) تعمیرات اساسی در مدرسه سابق علینقی میرزا بهاهتمام امیر عزیزی صورت گرفت و رواق مذکور ایجاد شد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸؛ کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۹۸) این تعمیرات که از سالهای ۱۳۴۳ شروع شد، تا سال ۱۳۴۶ ادامه داشت. در این سال نیز کاشیکاریهای معرق آن بهپایان رسید. (کاویانیان، ۱۳۵۴: ۱۹۸) کاشیکاری و آیینهکاری آن در بین سالهای ۱۳۴۴ – ۱۳۴۲ بهدستور امیر عزیزی و بقیه اقدامات در سال ۱۳۴۶ توسط باقر پیرنیا صورت پذیرفت. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۰۸) این رواق محل عبادت آقایان میباشد. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۶) در آن کتیبههایی بهتاریخ ۱۳۸۷ق میباشد که شامل آیات شریفه و سخنانی از امام رضا (ع) است. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۲: ۱۷۶)
رواق دارالعباده نیز در سال ۱۳۵۳، بهدستور دکتر ولیان تولیت آستانه و استاندار خراسان ساخته شد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰) این رواق در شرق رواق شیخ بهایی و در شمال صحن امام رضا (ع) واقع میباشد و محل عبادت بانوان است. (اللهوردیان طوسی، ۱۳۷۱: ۵۰) کف این رواق پوشیده از سنگ مرمر میباشد و بالای ازاره آن تا سقف آیینهکاری شده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۵۰؛ الله وردیان طوسی، ۱۳۷۱: ۵۰؛ عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۹)
رواق دارالشکر نیز در بین سالهای ۱۳۴۴ – ۱۳۴۲ بهاهتمام امیرعزیزی برای تسهیل در رفت و آمد زایرین، قسمتی از محل قرآنخانه سابق و قسمتی از راهرویی از مسجد بالاسر که به توحیدخانه راه داشت تبدیل به رواق دارالشکّر گردید. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۷) کف رواق پوشیده از سنگ مرمر محلات قم میباشد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۷؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۴۶) و ازاره رواق تا زیر سقف آیینهکاری شده است. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۷؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۲؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۴۶) در بالای ازاره کتیبهای شامل سوره مبارکه عمّ، بهخط ثلث وجود دارد. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۳۲) در قسمت سمت راست درب، ترنجی است که کتیبهی آن اشاره بهساخت رواق در دوره پهلوی دارد و ترنجی در سمت چپ درب قرار گرفته است که شامل حدیث بوده و بهرقم حبیبالله فضایلی و عمل صنیعزاده میباشد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۱۸) کتیبهای بهسال ۱۳۸۶ق بهخط ثلث جلی و رقم محمد حسن رضوان بر بالای ازاره رواق نصب میباشد. کتیبههای دیگری نیز شامل آیات قرآن بهخط ثلث جلی و کوفی تزیینی بر زمینه لاجوردی تیره و رنگ سفید و اخرایی در زیر طاقهای سه ضلع رواق نصب میباشد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۸)
۱ – ۹ – ۸ – ۲ کتابخانه آستانقدس
تلاش برای ساخت بنایی مستقل جهت کتابخانه از دوره رضاخان شروع شد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۲؛ مولوی، ۱۳۸۸: ۴۶) ساختمان کتابخانه از سال ۱۳۱۶، در دوره نیابت آقای پاکروان آغاز گردید. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۲) بنای کتابخانه در زمینهایی که در سال ۱۳۵۴ تخریب گردید احداث شد. (عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۲۳) گفته شده در سال ۱۳۵۶ سنگ اساسی آن گذارده شده و بهجای مدارس مندرس متصل بهصحن نو مانند مدرسه پایینپا و زمینهای خریداری شده این کتابخانه احداث گردید. (اوکتایی، ۱۳۴۰: ۴۲) این کتابخانه تا شهریور۱۳۲۰ در دست ساخت بود اما قسمت عمده آن در مهر۱۳۲۳ بهجایگاه جدید که در جنوب صحن نو و شرق مسجد گوهرشاد بود منتقل گردید. (اوکتایی،۱۳۴۰: ۴۲) بنای کتابخانه که بخشی از موزه میباشد، در سال ۱۳۲۴ و دوره تولیت علی منصور خاتمه یافت. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۳)
۱ – ۹ – ۸ – ۳ موزه و صحن موزه
ساختمان صحن موزه در سال ۱۳۱۶ش بهدستور رضاخان ساخته شد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۳؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۶۰) در دوره محمدرضا پهلوی ساختمان آن بهاتمام رسید و افتتاح آن در سال ۱۳۲۴ش صورت پذیرفت. (مؤتمن،۱۳۴۸: ۱۴۳؛ عالمزاده،۱۳۷۲: ۷۲) تزیینات وکاشیکاریهای آن در دوره محمدرضا پهلوی انجامگرفت. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۶۰) سه حوض آب برای زیبایی نیز در این صحن ایجادگردید. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۳) از نمونه کتیبههای این صحن میتوان کتیبهی سر در موزه در پشت ایوان شرقی مسجد گوهرشاد را عنوان کرد که بهرقم محمد حسن رضوان در سال ۱۳۷۲ق میباشد و شامل سوره مبارکه قرآن است. اطراف کتیبه اسماءالله و اسامی چهارده معصوم داخل ترنج و نقوش زیبا نقش بسته است، تمام سردر با کاشیهای معرق زیبا تزیین شده است. همچنین داخل غرفه سمت شمال سردر، سوره مبارکه قدر و داخل غرفه سمت جنوب سوره مبارکه نصر، در زمینه کاشی لاجوردی و با ثلث زرد رنگ، بهسال ۱۳۷۰ق بر کاشیهای معرق رقم خورده است. کتیبههایی از محمد حسن رضوان بهسال ۱۳۴۸ بر دیوار شرقی موزه نقش بسته است که شامل سخنانی از امام رضا (ع) میباشد. (مؤتمن، ۱۳۴۸: ۱۴۴ – ۱۴۳؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۲۶) و کتیبه دیگری نیز در همین مکان وجود دارد که بهساخت موزه و اتمام آن در دوره محمد رضا پهلوی اشاره دارد. (مؤتمن، ۱۳۴۸ : ۱۴۴ – ۱۴۳)
از جمله اقدامات دیگریکه در این دوره صورت پذیرفت، انجام مرمت و بازسازیهایی در رواقهای توحیدخانه، دارالحفاظ، دارالضیافه، دارالسعاده، گنبد الله وردیخان، گنبد حاتم خانی، دارالسلام، دارالسیّاده، مسجد گوهرشاد، مسجد بالاسر، صحن عتیق و صحن نو بود.
۱ – ۹– ۹ مجموعه امام رضا (ع) در دوره انقلاب اسلامی
در دوره انقلاب اسلامی، مشهد مقدس توسعه زیادی یافت و در حوزه اماکن متبرکه فضاهای زیادی در اختیار زایرین قرار گرفت، حرم مطهر توسعه یافته و صحنهای زیادی در آن ساخته شد. از جمله اقداماتی که میتوان در این دوره عنوان کرد، احداث صحن جمهوری اسلامی، قدس، جامع رضوی، غدیر، کوثر و هدایت میباشد. همچنین احداث دانشگاه علوم اسلامی، گسترش کتابخانه آستان قدسرضوی و تعمیراتی در رواقها و مدارس داخل این مجموعه از جمله مدرسه میرزا جعفر و پریزاد صورت گرفت.
۱ – ۹ – ۹ – ۱ صحنها
صحن جمهوری اسلامی از اماکن احداثی در دوره انقلاب اسلامی میباشد. این صحن که پس از انقلاب اسلامی ایران ساخته شد، یکی از بزرگترین صحنهای حرم مطهر است و معماری آن مشابه صحن عتیق میباشد. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۶۰) این صحن به صورت چهار ایوانی میباشد، ایوان شرقی آن طلاکاری شده و کنار ایوان طلای شرقی صحن، پنجره ای از برنز نصب گردیده است. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۶۰؛ عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۳، ۲۸۲) سقاخانهای در این صحن موجود میباشد که در هر ضلع گنبد سقاخانه کتیبههایی از سوره اخلاص وجود دارد. مدرسه قدیمی دودر در حاشیه این صحن قرار گرفته که امروزه بهعنوان دارالقرآنکریم از آن استفاده می شود. در دو سوی طاق ایوان کتیبه و فلزکاریهای معاصر وجود دارد، اکثرکتیبههای این صحن به خط سیّد محمد حسینی موحد رقم خورده است. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۶) در سمت چپ ایوان شرقی، پنجره مشبکی وجود دارد (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۵؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۶۰) که در بالای آن سوره طه و در زیر آن سوره کوثر و دورتا دور پنجره سوره شمس با خط ثلث و رقم موحد کتابت شده است. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۵) در قسمت بالای ایوان شرقی صحن، سوره مبارکه اخلاص و نصر به خط کوفی وجود دارد و دور تا دور ایوان اسماءالله در چند ضلعیهای منتظم نقش بسته است. آیاتی از سوره آلعمران، سوره طه، کوثر، ممتحنه و در سمت راست ایوان بر غرفههایی سوره «والسماءالطارق» به رقم موحد و خط ثلث تکرار شده است. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۵ – ۱۳۴) کتیبهای طلایی در ایوان شرقی این صحن بهخط ثلث و بر کاشی معرق وجود دارد که شامل حدیث سلسه الذهب بوده و کتیبه دیگری نیز بهخط جلی و رقم موحد در ایوان شرقی وجود دارد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۶) و نیز در لچک ایوان نقش دو سیمرغ دیده می شود. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۵) در ایوان غربی صحن جمهوریاسلامی، دو راهرو وجود دارد که در دورتا دور یکی از آنها سوره اللیل و کلمات الملکلله بهسال ۱۴۱۶ق و رقم موحد با خط کوفی نگاشته شده است و در بالای ورودی دیگر سوره الأعلی و کلمه الملکلله بهخط کوفی دیده می شود. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۳۶)
صحن قدس نیز از اماکن احداثی در دوره انقلاب اسلامی میباشد. این صحن نیز از بناهایی است که پس از انقلاب اسلامی ساخته شده است. گفته شده این بنا با الهام از مقاومت مردم فلسطین بنا گردیده است (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۴) و با نمادی از مسجدالاقصی در وسط صحن و به صورت چهارایوانی احداث شده است. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۴؛ عالمزاده، ۱۳۷۲: ۵۸) صحن قدس، مربع شکل و چهار ایوانی بنا گردیده و ایوان قبلهی آن بزرگتر میباشد. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۱؛ نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۶) دور تا دور گنبد سقاخانه آن سوره اسری و در قسمت پایین گنبد سوره یس، نقش بسته است. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۴) این صحن کوچکترین صحن در اماکن مقدسه بهشمار میرود. (عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۲۰) در حاشیه ایوانشرقی این صحن، سوره مبارکه مجادله بهخط ثلث و رقم حبیب الله فضایلی نقش بسته است. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۱؛ مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۵؛ نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷) تاریخ کتیبه ۱۴۱۶ق رقم خورده است. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۵) کتیبههای دیگری بهتاریخ ۱۴۱۶ و ۱۴۱۵ق سفید رنگ و بر زمینه لاجوردی در محراب صحن و اطراف ایوان وجود دارد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷) در ایوان غربی صحن و خلاف جهت عقربههای ساعت احادیثی از ائمه معصومین و سورههای قرآن وجود دارد، دورتادور قاب ایوان اسماءالله بهرقم موحد بهتاریخ ۱۴۱۸ق نقش بسته است. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۸ – ۱۲۶) در ایوان شمالی صحن، اسماءالله دور تا دور ایوان و سوره مبارکه جمعه و سوره قدر بهخط کوفی و رقم موحد وجود دارد. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۵) در طاقنمای میان ایوان کتیبهای بهخط نستعلیق بر سنگ مرمر و تاریخ ۱۳۷۰ش وجود دارد که در قسمت بالای آن مقرنسکاری زیبایی شده است. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷) ایوان جنوبی صحن دارای یک محراب و گنبد دوار میباشد که دور تا دور گنبد شهادتین بهخط ثلث، همراه با طرحهای اسلیمی نقش بسته است و سوره مبارکه جمعه بهخط کوفی و رقم موحد در این ایوان وجود دارد. بر پیشانی ایوان سوره قدر بهخط کوفی و اسماءالله در طرحهای شمسهای دیده می شود. محرابی که دور تا دور آن سوره نور بهخط ثلث و رقم موحد بهسال ۱۴۱۵ق نقش بسته است نیز بهچشم میخورد. نقش دو طاووس قرینه در قوس دهانه ایوان میباشد که دور قوس کلمه لاالهالاالله، نقش بسته است. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۴)
صحن امام خمینی نیز یکی دیگر از بناهایی است که پس از انقلاب اسلامی در حرممطهر ساخته شده است، درباره وجه تسمیه این صحن گفته شده بهسبب احترام و سپاس به بنیانگذار جمهوری اسلامی این صحن بهنام ایشان نامگذاری شده است. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۹) ساخت این صحن در سال ۱۳۸۱ش و در محل صحن امام شروع شد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۶) محرابی در این صحن موجود است که شامل تزییناتی از کاشیهای معرق (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۵۶؛ مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۹) مزین بهاسماءالله میباشد و سورههای کوثر و نصر در آن کتابت شده است. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۹) کتیبههایی در این رواق وجود دارد که شامل آیاتی از سوره قدر و سوره فتح، در قسمت بالای درب ورودی از سمت مسجد گوهرشاد است. کتیبهای بهخط محمد حسن رضوان شامل آیاتی از سوره حشر، بهتاریخ ۱۳۷۹ق، بر دیوار شبستان رقم خورده است. کتیبه دیگری از همین هنرمند بهسال ۱۴۰۵ق، بر دیوار شمالشرقی صحن نقش بسته است. نقش دو اژدها و یک طاووس نیز بر کاشیهای معرق بهتصویر درآمده است و ۱۱۶ کلمه از اسماءالله بر چند ضلعیهای منتظم این صحن وجود دارد. (مشهدیمحمدی، ۱۳۸۳: ۱۲۹ – ۱۳۰)
صحن جامع رضوی نیز از اماکن دیگر احداثی در این دوره میباشد. این صحن جنوبیترین و بزرگترین صحن از مجموعه زیارتی امام رضا (ع) میباشدکه دارای سه ایوان بوده و ایوانجنوبی آن بسیار عظیم میباشد. سنگفرشهایی از سنگ الوان خلج و گرانیت در کف صحن، سنگ گرانیت تیره برای ازارهها و کاشی معرق در بالای ازارهها وجود دارد. کتیبههایی بهخط ثلث جلی همراه با نقوش گیاهی و هندسی وجود دارد که بهرقم ناصر یعقوبی میباشد، این کتیبهها به صورت دو طبقه با رنگ سفید بر زمینه لاجوردی است و کتیبهای دیگر شامل آیاتی از قرآن بهتاریخ ۱۴۳۱ق و بهقلم محمد حسین موحد در پیشانی و داخل صحن نصب میباشد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷)
صحن غدیر نیز از بناهای ساخته شده در دوره انقلاب اسلامی میباشد که در شمالغربی صحن جامع و غرب صحن جمهوری اسلامی قرار دارد، کف و ازاره آن پوشیده از سنگ مرمر و گرانیت و طاق آن دارای کاشی معرق میباشد. شکل کلی صحن به صورت یک چهار ضلعی ساده بوده و دارای کتیبههایی میباشد، کتیبهای در پیشانی طاق بهخط ثلث و سفید رنگ بر زمینه لاجوردی نصب میباشد، ایوان کوچکی در جنوب صحن وجود دارد که اطراف آن دارای کتیبهای بهرقم ناصر یعقوبی و خط ثلث جلی میباشد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷)
صحنکوثر نیز از اماکن ساخته شده در این دوره می باشد که در شرقیترین قسمت مجموعه زیارتی امام رضا (ع) قرار گرفته که به صورت یک ایوانی ساخته شده و دارای طراحی بسیار سادهای میباشد،کف و ازاره این بنا سنگ است و دارای تزییناتی از کاشیمعرق در نمای طاقها میباشد، کتیبههایی در دور و پیشانی ایوان آن وجود دارد که شامل آیاتی از قرآن بهتاریخ ۱۴۲۸ و ۱۴۲۷ق و رقم موحد میباشد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷)
صحن هدایت نیز در این دوره و شمالشرقی مجموعه امام رضا (ع) واقع میباشد، بخش شمالی صحن فاقد دیوار بوده، کف و ازارههای آن سنگ و دارای طاق نمایی از کاشی معرق میباشد. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۴۷) کتیبههایی بهخط ثلث جلی و سفید رنگ بر زمینه آبی لاجوردی در این مکان وجود دارد و کتیبههایی لوحی شکل بهخط ثلث و کوفی بنایی در این صحن نقش بسته است.
صحن موزه از دیگر صحنهایی است که قبل از انقلاب اسلامی فقط برای تشریفات کاربرد داشت و مردم داخل آن راه نداشتند، پس از انقلاب نردههای صحن برداشته شد و بهجای آن دیوار قرار گرفت تا رفت و آمد زوار صورت پذیرد و بهآن یک سقاخانه و چهار حوض کوچک نیز اضافه گردید. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۰) در دوره انقلاب تغییراتی در موزه ایجاد شد و ساختمانهای متعدد دیگر بهآن اضافه گردید. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۶۰) کتیبههایی بهخط ثلث و رقم محمد حسن رضوان در این صحن وجود دارد که بخشی از آنها مربوط بهدوره انقلاب اسلامی میباشد. در ایوان ورودی قسمت چپ صحن موزه که بهمسجد گوهرشاد راه دارد سوره مبارکه نصر، بهخط ثلث و رقم رضوان بهتاریخ ۱۳۷۰ق موجود میباشد و در حاشیه آن نیز آیه شریفهای بهتاریخ ۱۳۷۹ق دیده می شود. کتیبهای دیگر در بالای در ورودی تالار موزه وجود دارد که در آن سخنی از امام رضا (ع) نقل شده است و تاریخ آن ۱۳۸۷ق و رقم رضوان میباشد، در بالای در ورودی قسمت غرب صحن موزه سوره مبارکه نصر و در قسمت بالا و سمت چپ جنوبی در موزه آیات شریفه دیگری بهرقم سلطانی و سال ۱۴۰۵ق وجود دارد. در بالای ایوانی که بهموزه راه دارد نیز کتیبهای میباشد که بهانقلاب اسلامی اشاره داشته و تاریخ آن ۱۳۹۹ق میباشد. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۶۷ – ۲۶۵ )
۱ – ۹ – ۹ – ۲ رواق دارالولایه
رواق پس از انقلاب اسلامی ساخته شده و بزرگترین رواق در مجموعه زیارتی امام رضا (ع) محسوب می شود. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۱۵۳؛ زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۵۳) این رواق باشکوهترین نمونههای آیینهکاری دوران انقلاب اسلامی را در بر دارد و در سال ۱۳۶۵ش ساخته شده است. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۹) کف آن سنگ مرمر و بالای ازاره آن تا سقف دارای آیینهکاری میباشد. (عالمزاده، ۱۳۷۲: ۴۲؛ عطاردی، ۱۳۸۱، ج۱: ۱۰۶؛ نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۹) کتیبههایی بهشکل ترنج و ستاره هشتپر در این رواق نصب میباشد که در قاب زیر طاقها با زمینه آبی و سبز قرار گرفته است و کتیبهای قرآنی بهخط ثلث جلی به صورت سرتاسری بر زمینه لاجوردی، دور تا دور رواق را احاطه کرده است. (نعمتی، رزاقی، ۱۳۹۱: ۲۹)
۱ – ۹ – ۹ – ۳ دانشگاه علوم اسلامی رضوی
این دانشگاه از بناهای ساخته شده پس از انقلاب اسلامی در ایران میباشد که بهمنظور بالابردن مطالعات اسلامی در سال ۱۳۵۷ش، توسط آستان قدس رضوی بنیان شد و نام دانشگاه علوم اسلامی رضوی را در برگرفت. (مولوی، ۱۳۸۸: ۴۶) این مکان در قسمت شمالی صحن عتیق قرار دارد و بهمرور دو مدرسه میرزا جعفر و خیراتخانه بهفضای معماری این دانشگاه اضافه گشت. (الله وردیانطوسی، ۱۳۷۱: ۵۳) در دوره انقلاب اسلامی مرمتهای زیادی در اماکن متبرکهای که در دوره های قبل احداث شده بودند، صورت پذیرفت. به طوریکه این تعمیرات همچنان ادامه دارد، از جمله نقاطی که در آن تعمیرات اساسی صورت گرفت، رواق دارالشکر وگنبدمطهر میباشند، کتیبهای در وسط کمربندی قسمت شمالی گنبد (زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۷۹) وجود دارد که تاریخ ۱۴۰۰ق، را شامل می شود و حاکی از تعمیر این گنبد در دوره انقلاب اسلامی و رهبری امامخمینی (ره) میباشد و در این دوره بهگنبد اضافه شده است. (عطاردی، ۱۳۷۱، ج۱: ۲۸۰؛ زنگنه، ۱۳۷۶: ۱۷۹)
ﻧﮕﺎرش ﻣﻘﺎﻟﻪ ﭘﮋوهشی درباره شناسایی قابلیت های بصری کتیبه های مجموعه زیارتی امام ...
