یادگیری پیشگیرانه (آینده نگر) نیز زمانی رخ میدهد که سازمان در آینده مورد انتظار میآموزد. این رویکرد در صدد اجتناب از نتایج نامطلوب و منفی از طریق شناسایی فرصتهای آتی و همچنین کشف شیوه دستیابی به آنها میباشد. این نوع یادگیری، به طور قابل ملاحظهای سازمان را برای اینکه کارکنان در یادگیری، فوق فعال، ارزیابی کننده، و خلاقتر باشند، توانمند میسازد(شهایی و جلیلان،۱۳۹۰،ص۱۴۲).

۲-۹-۳- یادگیری عملی:

این نوع یادگیری، شامل کار کردن بر روی مسائل واقعی، تمرکز بر دانش حاصل و اجرای واقعی راه حل ها است. یادگیری عملی فرایندی پویا و نیز برنامه ای قدرتمند است که شامل گروه کوچکی از افراد است که بر اینکه چه چیزی یاد می گیرند و چگونه دانش جدید آنها می تواند برای هر فرد و سازمان به عنوان یک کل، مفید باشد، تمرکز دارد(فیضی و شهبازی، ۱۳۸۸، ص ۲۳).
یادگیری عملی شامل کارکردن بر روی مسائل واقعی، تمرکز بر دانش حاصله، و اجرای واقعی راه حلها است. این نوع یادگیری شیوه مطمئن را برای یادگیری شتابناک فراهم می کند و افراد را برای یادگیری بهتر و مدیریت اثربخش موقعیت های پیچیده آماده میسازد. بنابراین یک سازمان یادگیرنده، توانایی سازگاری مستمر با وضعیتهای جدید و به روز کردن تقاضاهای خود با محیط را دارد(شهایی و جلیلان،۱۳۹۰،ص۱۴۲).

۲-۹-۴- یادگیری تحلیلی:

این یادگیری از طریق جمع آوری درونی و بیرونی اطلاعات اتفاق می افتد. اطلاعات بایستی کمی شوند.تاکید بر استفاده از منطق استقرایی برای عددی کردن داده هاست(لوتانز،۱۹۹۶ به نقل از رستمی، ۱۳۸۸).

۲-۹-۵- یادگیری ترکیبی:

این نوع یادگیری بیشتر شهودی است و بر ترکیب مقادیر بزرگ اطلاعات پیچیده و استفاده از تفکر سیستمی تاکید می کند که در آن کارکنان تلاش می کنند تا روابط متقابل بین مسائل و فرصت ها را شناسایی کنند(لوتانز،۱۹۹۶ به نقل از رستمی، ۱۳۸۸).

۲-۹-۶- یادگیری ساختاری:

یک رویکرد روشمند که از پایه کاری تکراری در سازمان بنا شده است.این کارهای روتین از طریق استاندارد کردن فرآیندها و رویه هایی که نشان می دهند کارهابه چه صورت باید انجام شود صورت می گیرد(لوتانز،۱۹۹۶ به نقل از رستمی، ۱۳۸۸).

۲-۹-۷- یادگیری نهادی:

این نوع یادگیری از طریق یک فرایند قیاسی که در آن ارزش های سازمانی،اعتقادات و عملکرد سهیم هستندشکل گرفته ودرآن بیشتر به محیط بیرونی توجه می شود.کارکنان بوسیله نظارت نمونه های محیطی یا مدیریت ارشد اجرایی می آموزند.اجتماعی کردن و روابط استاد شاگردی نقش چشمگیری را دریادگیری نهادی بازی می کنداشکال یادگیری به عنوان راه های متفاوتی که در آن سازمان ها تلاش می کنند تا بالاترین سطح یادگیری را ایجاد کنند تعریف می شود(لوتانز،۱۹۹۶ به نقل از رستمی، ۱۳۸۸).

۲-۹-۸- یادگیری تک حلقه ای^[۲۶]:

یادگیری تک حلقه ای زمانی اتفاق می افتد که در بستر هدف ها و سیاست های جاری سازمان، خطاها کشف و اصلاح شوند ( آل آقا و همکاران، ۱۳۸۹). از یادگیری تک حلقه ای سنگه (۱۹۹۰) با عنوان یادگیری انطباقی فایول و لایز(۱۹۸۵) باعنوان یادگیری تک حلقه ای یادگیری سطح پایین و میسون(۱۹۹۳) با عنوان یادگیری غیر استراتژیک نیز نام می برند. این یادگیری در یک سازمان هنگامی پیش می آید که آن سازمان به اهداف خود دست یافته باشد، یعنی بین آنچه که برای نیل به آن طراحی شده یا برنامه ای تنظیم شده است و آنچه که به دست آمده است تفاوت یا اختلافی وجود نداشته باشد.به عبارت دیگر یادگیری زمانی خواهد بود که بین اهداف و نتایج به دست آمده عدم تطابق دیده شود.در این صورت باید مسئله مشخص شود وتصحیح گردد،یعنی عدم تطابق به تطابق تبدیل شود،هرگاه اشتباه یا عدم تطبیقی تشخیص داده شود وتصحیحی انجام گیرد وبدون هر پرسش یا علت یابی باشد.این حالت را یادگیری “تک حلقه ای “می نامند( عسگری، ۱۳۸۵).
شکل شماره(۲-۶): یادگیری تک حلقه ای

۲-۹-۹- یادگیری دو حلقه ای^[۲۷]:

این نوع یادگیری زمانی اتفاق میافتد که سازمان خطاها را کشف و اصلاح کند و هنجارها، رویه‌ها، سیاست‌ها و هدف‌های موجود را زیر سؤال برده و به تعدیل و اصلاح آنها بپردازد. از یادگیری دوحلقهای، سنگه بعنوان یادگیری مولّد، فایول و لایلز با عنوان یادگیری در سطح بالا و میسون با عنوان یادگیری استراتژیک نام میبرند. یعنی بررسی علت و حقیقت واقعیتهای قابل مشاهده (به نقل از اللهیاری، ۱۳۸۹). در واقع می توان گفت که این نوع از یادگیری، نه تنها فرایندهای موجود را کنترل می کند، بلکه اصلاح فرهنگ، خط مشی ها، اهداف، استراتژی ها و ساختار سازمانی را نیز در بر می گیرد. یادگیری دو حلقه ای شامل تغییر پایگاه دانش شایستگی ها و کارهای عادی سازمان است (فتحی، ۱۳۸۹، ص ۴۲). در این نوع یادگیری، افراد علاوه بر کشف و اصلاح خطاها، هنجارها، فرایندها، سیاست ها و اهداف را نیز مورد سوال قرار داده و به اصلاح آن می پردازند. این نوع یادگیری نه تنها واقعیت های قابل مشاهده بلکه علت آن ها و حقایق در پس آن ها را نیز مورد سوال قرار می دهد( خانعلیزاده، ۱۳۸۷).ترموستات طوری برنامه ریزی وتنظیم شده است که می تواند وضعیت سرما یا گرما ی بیش از حد تعیین شده را تشخیص دهد و وضعیت دما را با برقرار کردن و به جریان انداختن دوباره سیستم حرارت مرکزی یا خاموش کردن آن تصحیح کند و به حالت تنظیم شده برگرداند. در چنین حالتی وضعیت یادگیری “یادگیری دو حلقه ای ” است(عسگری ،۱۳۸۵).
شکل شماره (۲-۷):یادگیری دو حلقه ای

۲-۹-۱۰- یادگیری سه حلقه ای^[۲۸]:

این نوع یادگیری زمانی اتفاق میافتد که سازمانها یاد بگیرند، چگونه یادگیری تک‌حلقهای و دوحلقهای را اجرا کنند. به عبارتی یادگیری سهحلقهای توانایی یادگرفتن درباره یادگیری است.در دو فرم اولیه یادگیری صورت نمیگیرد، اگر سازمانها آگاه نباشند که یادگیری باید اتفاق بیفتد. این بدان مفهوم است که آگاهی از سبکها و فرآیندها و ساختارهای یادگیری پیش نیاز ارتقای یادگیری است. یعنی یادگیری در نحوه یادگیری در ارتباط با توسعه ظرفیت سازمان برای حل مشکلات و مهندسی مجدد(اللهیاری، ۱۳۸۹).
این نوع یادگیری را می توان یادگیری یادگرفتن نامید. در واقع این نوع یادگیری در ارتباط با توسعه ظرفیت سازمان برای حل مشکلات، طراحی مجدد سیاست ها، ساختارها، سیستم ها وتکنیک ها در مواجهه با تغییر مداوم فرض ها درمورد خود و محیط قرار داشته و قادر است که سیستم های سنتی ریشه دوانده را که مبنای ارزشها هستند، تغییر دهد. این نوع یادگیری زمانی اتفاق می افتدکه سازمان ها به خوبی یاد بگیرند چگونه یادگیری یک حلقه ای و دو حلقه ای را اجرا کنند( خانعلیزاده، ۱۳۸۷).
شکل شماره (۲-۸):یادگیری سه حلقه ای

۲-۹-۱۱- یادگیری ارثی:

این نوع یادگیری اشاره به دانش دارد که توسط بنیانگذاران هر سازمانی به وجود آمده است. یعنی در واقع هر سازمانی یادگیری مخصوص به خود داد که توسط مؤسسان آن سازمان به وجود آمده است (داوس^[۲۹]، ۲۰۰۳).

۲-۹-۱۲- یادگیری تجربی:

این نوع یادگیری، دانشی را مورد تجربه قرار می دهد که از طریق تجربه مستقیم به دست می آید. تجربه ای که ممکن است به صورت عمدی یا تصادفی کسب شده باشد (همان منبع).

۲-۹-۱۳- یادگیری نیابتی:

این نوع یادگیری، به تجربیات دست دوم اشاره داد که توسط افراد خارج از سازمان انجام شده است. شرکت ها و سازمان ها دوست دارند تجربیات دیگران را درباره راهبردها، فعالیت های اداری و فناوری های جدید بدانند و از طریق یادگیری نیابتی، دانش جدید را به دست آورند(همان منبع).

۲-۱۰- ویژگیهای یادگیری سازمانی:

با توجه به دیدگاه های دانشمندانی همچون سنگه (۱۹۹۰)، داجسون(۱۹۹۳)، گرانتهام (۱۹۹۳)، سایمون(۱۹۹۱)، آرجریس وشون (۱۹۷۸)، شریواستاوا (۱۹۸۳)، فایول و لایلز (۱۹۸۵)، جورج هوبر (۱۹۹۱)، نوناکا، اندرمایو (۱۹۹۴)، باب گانز (۱۹۹۶)، پراست و باشل (۱۹۹۳)، مایکل جیمارکوآرت (۱۹۹۵) و ادگار شاین(۱۹۹۴) مهمترین ویژگیهای یادگیری سازمانی را میتوان چنین بیان کرد (به نقل از اللهیاری، ۱۳۸۹):
شکل شماره (۲-۹): ویژگیهای یادگیری سازمان
یادگیری سازمانی فرایندی هوشیارانه ، هدفمند ، متعامل ، پویا ، مستمر ، مداوم و رشدیابنده است که از بازخورد مداوم ، سریع و موثر در سطوح فردی، گروهی و سازمانی برخوردار است و تحت تاثیر فرایندهای ادراکی و یا منابع فرهنگی مورد استفاده افراد عمل می کند و هدفش کامیابی افراد و سازمان است (آقاحسینی،۲۰۰۷).
فرآیندی هوشیارانه و هدفمند:یادگیری سازمانی فرآیندی هوشیارانه و هدفمند است، بطوری که اگر فضای پرجاذبهای از یادگیری حاکم شود افراد و گروه‌ها با دقت و کنجکاوی و همسو با استراتژی سازمان به یادگیری میپردازند.
فرآیندی پیچیده : یادگیری سازمانی فرآیندی پیچیده است که از ارتباط متقابل عوامل متعدد و متنوع درون و برون فردی محیطی و درون و برون سازمانی تأثیر میپذیرد.
مستمر و مداوم : یادگیری سازمانی مستمر و مداوم است، یعنی در هر زمان و هر مکانی امکان پذیر است (مانند آموزشهای رسمی به ساعات و مکان مشخص محدود نمیشود).
زاینده، مولّد، رشد یابنده و متحولکننده است.
متأثر از مفاهیم زندگی اجتماعی افراد است (شامل منابع فرهنگی، ساختار و قوانین اجتماعی، فناوری و … میان اعضای یک سازمان یا جامعه زنده).
فرایند خلق دانش است که از طریق آن یک سازمان دانش جدیدی را در خود ساخته و به آن شکل میدهد یا دانش موجود در خود را بازسازی، اصلاح و متناسب با تغییرات محیط تعریف میکند.
تکرار فرآیندهای درونی شدن و بیرونی شدن است (بیرونی شدن زمانی اتفاق میافتد که دانش ضمنی فرد تحت عنوان دانش آشکار جذب گردد و با تبدیل این دانش آشکار به دانش ضمنی در فرد دیگر، پدیده درونیشدن رخ میدهد)، بنابراین یادگیری سازمانی از تلاقی دانش ضمنی و آشکار بواسطه تعامل کارکنان، بخشها یا تیمهای مختلف یک سازمان با یکدیگر بوجود میآید.
محیط، اساس و محرک یادگیری است، یادگیری یک فرایند کلینگر است. یادگیری بصورت اجتماعی و فرهنگی خلق میگردد. یادگیری تحت تأثیر بافت اجتماعی- عاطفی که در آن روی میدهد، قرار دارد (به نقل از اللهیاری، ۱۳۸۹).
یادگیری سازمانی فرآیندی پویاست که افراد در تعامل با یکدیگر نسبت به دریافت و انتقال تجارب و آموخته‌های خود به همدیگر همواره عمل میکنند، بطوری که بازخورد این پویایی و تعامل، سریع و مؤثر در تمام سطوح فردی، سازمانی و گروهی است. در واقع می توان گفت که همواره یک نفر به عنوان استاد یا مهارت آموز در جایگاه انتقال اطلاعات و آموخته ها قرار نمی گیرد،بلکه افراد،گروه ها و سازمان، همزمان نقش دریافت اطلاعات، تجارب و آموخته های دیگران، پردازش و ترکیب آن ها با اطلاعات، تجارب و آموخته های خود و انتقال آن به دیگران را ایفا می کند(جعفری مقدم،۱۳۸۱، ص۸۳).
یادگیری سازمانی فرایندی پیچیده است که متاثر از ارتباط متقابل عوامل متعدد و متنوع درون فردی-برون فردی و درون سازمانی - برون سازمانی می باشد(همان منبع).
در سازمان هایی که یادگیری وجود دارد، فرصت یادگیری برای تمامی اعضای سازمان فراهم است. این سازمان ها پیوسته در حال افزایش توانایی‌های خود برای ساختن آینده هستند
(مسعودی ندوشن و جوان شرق، ۱۳۸۴).
در این سازمانها ، افراد یادگیریشان را به یکدیگر به اشتراک می گذارند به گونه ای که این امر سازمان را قادر می سازد تا از طریق انتقال دانش در سطح سازمان و نهادینه کردن یادگیری در فعالیتهای عادی و روزمره اهداف یادگیری مستمر را تحقق بخشند. در واقع می توان گفت که سازمان یادگیرنده، آن سازمانی است که در آن افراد به طور مستمر توانایی های خود را ارتقاء می بخشند تا به نتایجی که مدنظر است دست یابند (مولایی، ۱۳۸۸).
۲-۱۱- مدل های یادگیری سازمانی:
۲-۱۱-۱) یادگیری سازمانی ‹‹دنتون››
دنتون (۱۹۹۸)یک کارتحقیقی بر روی پنج شرکت انجام داده است که در طول سالهای ۱۹۸۵ تا ۱۹۹۵ یاد گیرنده بودند. وی عوامل زیر را به عنوان ویژگیهای یاد گیری سازمانی مطرح می کند( به نقل از خانعلیزاده، ۱۳۸۷).

از نظر لغوی سه حرف «م- ل- ک» ریشه کلمه ملکیت را تشکیل می‌دهند.در فرهنگ لغت در برابر کلمه ملک نوشته شده است: «: المَلْکُ و المُلْکُ و المِلْک احتواء الشی‏ء و القدره على الاستبداد به»؛^[۱۱۹] یعنی احراز کردن و در قبضه و در اختیار داشتن چیزی به گونه‌ای که بر آن استیلاء و سیطره و تسلط و قدرت تصرف وجود دارد.
در مفردات راغب اصفهانی آمده است: «و المِلْکُ ضربان: مِلْک هو التملک و التولی و ملک هو القوه علی ذلک، تولی أو لم یتول. فمن الاول قوله: (إن الملوک اذا دخلوا قریه افسدوها)، و من الثانی قوله (اذا جعل فیکم انبیاء و جعلکم ملوکا…)»^[۱۲۰] ؛ که در این عبارت یک حالت ملک به صورت تحقق ولایت و سیطره در خارج نظیر قدرت حکام و پادشان و حالت دیگر آن وجود داشتن توانایی و قدرت بر تصرف و سیطره می‌باشد؛ چه ظهور عینی در خارج داشته باشد چه نداشته باشد.
از نظر اصطلاحی نیز یکی از صاحبنظران معنای ملک را براساس آنچه که در محیط اجتماع مورد نظر است، نوع خاصی از اختصاص می‌دانند که عبارت است از «آن گونه سلطه‌ای نسبت به شیء، که اجازه و امکان تصرف در آن را می‌دهد و به بیان دیگر این نوع سلطه و سیطره خاص موجب صحت تصرفاتی می‌شود که در شیء مورد نظر صورت می‌گیرد و این تصرفات را معتبر و به رسمیت می‌شناسد. البته این معنا از نظر اجتماعی امری وضعی و اعتباری است که خود از معنای دیگری که حقیقی است و آن نیز ملک نامیده می‌شود، اخذ می‌گردد و آن رابطه‌ای است که میان اجزاء وجود ما و نیروها و قوای ما با خود ما و نفس ما وجود دارد، به گونه‌ای که اعضاء و جوارح از نظر وجودی قائم هستند به وجود صاحب این اعضاء و جوارح و بدون در نظر گرفتن نفس صاحب آن‌ها، این اجزاء و اعضاء از نظر وجودی فی نفسه استقلالی ندارند و لذا ما می‌توانیم هرگونه بخواهیم در آن‌ها تصرف نماییم و این نوع ملک، ملک حقیقی می‌باشد و برگشت ملک اعتباری به این نوع ملک است و آن ملکیتی نیز که برای پروردگار متعال مورد نظر است، همان حقیقت ملک است، چرا که وجود یافتن و موجود شدن تمامی مخلوقات قائم و به وجود باری تعالی است و فی نفسه هیچ استقلال وجودی ندارند و عین فقر و نیاز هستند. »^[۱۲۱]

از نظر شهید اول و فاضل مقداد ملکیت یک حکم شرعی است که در شیء خارجی یا در منفعت آن فرض شده است که بدان سبب، صاحبش توانایی پیدا می‌کند از جهت اینکه مالک است از آن بهره‌مند شود یا اینکه در مقابل تملیک به دیگری عوض دریافت کند و علت حکم شرعی بودن آن به خاطر این است که تابع اسبابی است که شارع آن‌ها را مقرر داشته است و فرضی و اعتباری است، زیرا مالکیت من حیث هو، موجب تصرف است و مالک بودن یعنی اباحه در تصرف که از احکام خمسه تکلیفی می‌باشد.^[۱۲۲]
با توجه به موارد فوق می توان ملکیت را عبارت از سلطنتی بر عین یا منفعت یا حق قابل معاوضه دانست که توسط شارع یا عقلا اعتبار می‌گردد و به موجب آن امکان تصرف و معاوضه نسبت به متعلق ملکیت فراهم می‌گردد.

2. 2. مراتب ملکیت

ملکیت دارای مراتب مختلفی هست که بالاترین مرتبه آن ملکیت حقیقی و پایین‌ترین مرتبه آن ملکیت اعتباری می‌باشد و بین این دو مرتبه، مراتب دیگری را نیز می‌توان قرار داد که به آن‌ها اشاره می‌شود.
الف. اولین و بالاترین مرتبه ملکیت، ملکیت حقیقی می‌باشد و عبارت است از سلطنت تامه، به نحوی که اختیار مملوک چه از نظر حدوث و چه از نظر بقاء تحت سلطنت مالک است و مملوک فی نفسه بدون در نظر گرفتن مالک هیچ استقلال وجودی ندارد و این ملکیت مخصوص باریتعالی می‌باشد. آیاتی نظیر «لله ملک السموات و الارض و ما فیهن…»^[۱۲۳] و «لم یکن له شریک فی الملک…»^[۱۲۴] که در آن‌ها غالباً کلماتی نظیر ملک و ملوک استعمال شده و از حروف اضافه‌ای مانند «ل» استفاده شده است، نشانگر این نوع مالکیت که مطلق و انحصاری هم است، می‌باشد.^[۱۲۵]
ب. دومین مرتبه ملکیت، مالکیت انسان نسبت به نفس و اعضا و افعال و ذمه خویش است که از نوع ملکیت ذاتیه اولیه است ، زیرا سلطنت شخص بر افعال خود سلطنت تکوینیه است و چون که اجزاء و قوای انسان از نظر وجودی قائم به وجود خود انسان است و بدون آن استقلالی ندارد، این نوع ملکیت نیز حقیقی می‌باشد.^[۱۲۶]
ج. سومین مرتبه ملکیت، از نوع مقوله خارجیه که از اعراض خارجیه است می‌باشد، یعنی شخص نسبت به مال تحت ملک خود، یک حالت دارایی و واجدیت دارد، نظیر هیات و شکل حاصل از احاطه جسمی به جسم دیگر و مانند حالت شخص نسبت به پوشاکی که بر تن دارد. ^[۱۲۷]
د. چهارمین مرتبه ملکیت، ملکیت اعتباریه است که یا عقلا آن را به خاطر مصلحتی اعتبار می‌کنند (نظیر رابطه میان شخص و کتابش) و یا شارع آن را اعتبار می کند مانند ارث.^[۱۲۸]
گفتار دوم: بررسی مفهوم حق

1. 1. معنا و تعریف حق

حق در لغت به معنای ثابت، شایسته، مطابقت و موافقت آمده است.^[۱۲۹] حق همواره متعلقی و ذی حقی دارد. به بیان دیگر حق دو طرف دارد. طرف اضافه و طرف تعلق؛ که از طرف اول صاحب سلطه یا صاحب حق و از طرف دوم به متعلق حق یا موضوع و مورد حق ربط پیدا می‌کند. از نظر اصطلاحی، برای حق می‌توان دو معنی عام و خاص قایل شد و لذا دو تعریف و دو معنا خواهیم داشت.
الف. معنای عام حق: عبارت است از سلطه‌ای که برای شخص بر شخص دیگر یا مال یا شیء جعل و اعتبار می‌شود به عبارت دیگر، حق توانایی خاصی است که برای فرد یا افرادی نسبت به شخص یا چیزی اعتبار می‌شود و به مقتضای این توانایی، صاحب حق می‌تواند در متعلق آن تصرف کند یا از آن بهره بگیرد، پس حق نوعی سلطنت و استیلا برای انسان بر چیز دیگری است.^[۱۳۰]
طبق این معنا حق شامل ملک هم می‌شود و این دو یک حقیقت واحدند، با این تفاوت که حق رتبه پایین‌تری از ملک است.^[۱۳۱] برخی علما نیز به همین مطلب تصریح نموده‌اند که حق مرتبه نهیفی از ملک^[۱۳۲] و یا اولین مرتبه از مراتب مختلف ملک می‌باشد.
ب. معنی اخص حق: عبارت است از توانایی خاص برای انجام عملی که گاهی به عین و گاهی به عقد و گاهی به شخص تعلق می‌گیرد. نظیر حق خیار و حق قصاص.
در این حالت حق با ملک فرق دارد زیرا متعلق حق، عملی است که یا به عین یا به عقد و یا به شخص تعلق گرفته است. یعنی حق سلطنت بر فعل می‌باشد، در حالی که ملک احاطه و سلطه‌ای است که بر خود عین یا منفعت تعلق می‌گیرد. لذا گفته شده است که: «حق در مصطلح فقها و عبارات اهل شرع، عبارت است از سلطنت بر فعلی خاص. پس ملک سلطنت بر عین یا منفعت است و حق غالبا یا دائما سلطنت بر فعل است».^[۱۳۳]
از جمله ویژگی‌های حق می‌توان به قابلیت اسقاط، قابلیت نقل تبرعی یا معوض، قابلیت انتقال قهری و قابلیت تعهد علیه حق نام برد.^[۱۳۴]

2. 2. انواع حق: حق ا… و حق الناس

حق براساس ویژگی‌های مختلف دارای تقسیم‌بندی‌های متفاوتی می‌باشد که اقسام آن در بخش های گذشته مورد اشاره قرار گرفت. آنچه در اینجا حایز اهمیت است این است که حق بر اساس متعلق خود به حق ا… و حق الناس تقسیم بندی می شود. اینکه این دو دسته از حقوق قابلیت اسقاط یا معاوضه را دارند در تبیین معاملات اعضاء بدن اهمیت دارد. از این رو اختصارا به مفهوم آن‌ها اشاره می‌کنیم.
در تعریف این دو مفهوم تعاریف گوناگونی ارائه شده است. اینکه حق‌ا… را به معنی اوامر پروردگار که دال به طاعت اوست و یا خود طاعت پروردگار دانسته‌اند و هر جا بنده بتواند چیزی را اسقاط کند، آن حق الناس است والا حق‌ا… می‌گردد.^[۱۳۵]
همچنین گفته شده است حق‌ا…، حقی است که پروردگار متعال در اثر اعطای هستی و کمالات آن و به طور کلی ارزانی نعم آشکار و پنهان به وجود آورده است و حق الناس حقی است که بر اساس تایید شرع و عقل مردم نسبت به یکدیگر دارند.^[۱۳۶]
همچنین با توجه به اینکه خداوند بی‌نیاز است و از هیچ بابتی نمی‌توان نفعی برای او تصور نمود استدلال شده است که حق‌ا… نمی‌تواند بر معنی حقیقی خود منطبق گردد و چون حق‌ا… در برابر حق الناس قرار دارد حق الناس عبارت است از حقی که قانونگذار آن را برای فرد یا افرادی خاص معین و مقرر داشته است که در پرتو آن حق به منافع منظور دست یابند. لذا مراد از حق‌ا…، حق عمومی جامعه است و حقی را که قانونگذار و شارع در رابطه با کل جامعه وضع کرده است، اصطلاحا حق‌ا… نامیده می‌شود. فقها در معنی سبیل‌ا… نیز به این نکته اذعان دارند که چون محل آن بر معنی حقیقی امکان ندارد، پس مراد از آن اموری است که به تمام جامعه ارتباط پیدا می‌کند و سود آن عاید همه مردم می‌شود.
در مجموع می‌توان چنین گفت که حق‌الناس شامل حقوقی می‌شود که اراده و رضایت صاحب حق در اسقاط و نقل حق مؤثر است و صاحب حق نسبت به حق خود می‌تواند تصمیم‌گیری کند و مانعی بر سر راه نفوذ اراده و سلطه او وجود ندارد، اما در حق‌ا… اراده و رضایت افراد نقش و تأثیری در اسقاط و نقل و انتقال حق ندارد و افراد نسبت به این نوع حقوق نمی‌توانند بنابر رأی و خواست خود تصمیم‌گیری کنند.
در اینجا باید اشاره کرد که گاهی حق‌ا… و حق‌ الناس آمیخته‌ می‌گردند، مانند حد سرقت؛ که در چنین صورتی یعنی آمیختگی حق‌ا… و حق الناس و اینکه کدام حق مقدم شمرده می‌شود، باید به ادله شرعیه مراجعه کرد.

3. 3. قابلیت انتقال حقوق

حقوق مختلف براساس نوع اعتبارشان از جهت داشتن قابلیت اسقاط و نقل متفاوتند. حال اگر حق بودن امری محرز باشد اما از جهت قابلیت نقل یا اسقاط مشکوک باشد، چگونه باید با آن حق برخورد کرد و وضعیت آن چگونه توصیف می‌شود؟
در پاسخ به این سؤال می‌توان گفت:
الف) اگر علت شک فوق از جهت قابلیت شرعی باشد و از نظر قابلیت عرفی مشکلی نباشد، در این حالت براساس عموماتی نظیر عقد صلح و یا براساس اصل اباحه اولیه برای حق مزبور ویژگی اسقاط و نقل ثابت خواهد بود. توضیح اینکه گاهی حقی از نظر عرفی و عقلایی قابلیت اسقاط یا نقل را دارد، اما از جهت شرع درباره قابلیت حق مزبور سخنی به میان نیامده است و شرع در این باره ساکت است. لذا از جهت شرعی این شک حاصل می‌شود که آیا شرع مقدس قابلیت اسقاط یا نقل را برای این نوع حق ثابت می‌داند و یا اینکه آن را فاقد قابلیت فوق می‌داند؟
در چنین حالتی، براساس اصل اباحه استدلال شده است که چون مطابق این اصل هر عملی مباح و جایز است مگر اینکه نصی بر آن وارد شده باشد و بدانیم جایز نیست، لذا در محل بحث نیز که از سوی عقل و شرع منعی وجود ندارد، اسقاط یا نقل آن حق جایز می‌باشد.^[۱۳۷]
ب) اگر علت شک فوق هم از جهت قابلیت شرعی و هم از جهت قابلیت عرفی باشد و از نظر خود عرف و عقلا نیز قابلیت اسقاط یا نقل حق مذکور محرز نباشد و به عبارت دیگر شک در احراز قابلیت عرفی وجود داشته باشد، در این حالت اسقاط یا نقل آن حق جایز نخواهد بود مگر اینکه دلیل خاص شرعی بر جواز داشته باشیم.^[۱۳۸]
توضیح آنکه، چون حق از اعتباریات است، لذا نوع ویژگی‌ها و خصوصیاتی که برای حق در نظر گرفته می‌شود براساس اعتبار معتبر می‌باشد و به همین دلیل است که حقوق مختلف از جهت قابلیت اسقاط و نقل و انتقال و از جهت آثار مترتب بر این ویژگی‌ها با یکدیگر متفاوتند، چرا که معتبر که همان شارع مقدس می‌باشد، برای هر حقی، نوع یا انواعی از این ویژگی‌ها را اعتبار و جعل کرده است.
بنابراین جهت آگاهی به قابلیت اسقاط و نقل و انتقال چنین حقوقی باید سراغ ادله شرعی برویم و براساس این ادله در مورد قابلیت حقوق مختلف قضاوت نماییم، به عبارت دیگر برای احراز قابلیت اسقاط یا نقل حق نیاز به دلیل و حجت داریم و وقتی که دلیل نداریم، اسقاط یا نقل حق جایز نخواهد بود.
بر همین اساس در حالت «الف» چون دلیل داشتیم، اسقاط یا نقل حق مشکوک را جایز دانستیم، اما در حالت «ب» چون هم از جهت عرفی و هم از جهت شرعی شک داریم و دلیل عرفی و دلیل شرعی بر قابلیت اسقاط یا نقل نداریم، لذا اسقاط یا نقل حق مزبور جایز نخواهد بود.
مبحث دوم: بررسی اقوال فقهی در خصوص رابطه حقوقی انسان و اعضاء بدن
با توجه به اینکه امر انتقال عضو، مستلزم جداسازی و دریافت عضو از شخص دهنده عضو می‌باشد، باید ماهیت حقوقی ارتباط انسان با اعضاء خود و نحوه سلطه بر آنها و انواع تصرفاتی که در آن می‌تواند انجام دهد مشخص گردد و سپس بر این اساس به سایر احکام مربوط به معامله اعضاء بدن پرداخته شود.
به عبارت دیگر به دنبال یافتن پاسخ این سؤال هستیم که آیا بین انسان و اعضاء و جوارحش رابطه‌ای مانند رابطه ملک و مالک وجود دارد تا بتواند نسبت به آن هر نوع تصرفی انجام دهد؟ آیا در این باره از اقتدار و سلطه‌ای که یک مالک نسبت به مایملک خود دارد، برخوردار است؟ یا اینکه انسان فقط حق انتفاع دارد و در همین محدوده دارای سلطه و اختیار است؟ بر همین اساس، مسأله ارتباط انسان با اعضایش را در محورهای سلطنت، ملکیت و عدم ملکیت نسبت به اعضاء، مورد بررسی قرار می‌دهیم و به ذکر ادله و تبیین آن ها می‌پردازیم. شناخت این موضوع کلیدی راهگشای ارائه طریق در خصوص جواز یا عدم جواز معامله اعضاء بدن می باشد.
گفتار اول: کلام قائلین به حق سلطه و ملکیت انسان بر بدن خود

1. 1. دیدگاه موافقان حق سلطه

در مورد ارتباط انسان با اعضایش از حیث سلطنت و مالکیت نظرات متفاوت است. برخی از فقهاء قائل به مسلط بودن انسان بر بدن خویش بوده و آن را یک امر عقلایی نظیر سلطه‌ی انسان نسبت به اموال خود می‌دانند و دلیل تصرفات انسان را در نفس و بدن خود چنین سلطه‌ای دانسته‌اند؛ البته با این قید که مانع قانونی و شرعی وجود نداشته باشد. حضرت امام خمینی(ره)^[۱۳۹] ، آیات خویی^[۱۴۰]، منتظری^[۱۴۱] و مؤمن^[۱۴۲] از این دسته‌اند، که به برخی نظرات ایشان اشاره می شود:
۱- مرحوم امام خمینی (ره) در جلد اول کتاب «البیع» در ضمن بحث تفاوت‌های میان حق و ملک و سلطنت، تصریح کرده‌اند که انسان ها بر نفوس خود سلطه دارند و در این باره فرموده‌اند که: «ممکن است در بعضی موارد برای انسان بر اعضاء خود تنها سلطنت داشته باشد و حق یا ملکیت وجود نداشته باشد، مانند سلطنت مردم بر نفوس خود که امری عقلایی می باشد، همانگونه که بر اموال خود مسلط می باشند و در آن حق هر گونه تصرف را که بخواهند دارند ، به شرط آنکه منع قانونی نزد عقلا و منع شرعی نزد متشرعین نباشد. »^[۱۴۳]
با توجه به این عبارات در می یابیم که ایشان قائل به مسلط بودن انسان بر بدن خویش بوده‌اند و آن را یک امر عقلایی نظیر سلطه انسان نسبت به اموال خود می‌دانند که چنین سلطه‌ای بر انسان این حق را می‌دهد که آدمی هرگونه تصرفی را که بخواهد در این باره می‌تواند انجام دهد، مگر مانع قانونی و شرعی وجود داشته باشد.
البته در رابطه با ملکیت اعضاء، مرحوم امام(ره) با توجه به اینکه میان سلطنت و ملکیت فرق قائلند، در ادامه مطلب فوق به این مسأله اشاره کرده‌اند که ظاهرا ملکیت انسان نسبت به نفس خود مورد اعتبار قرار نگرفته است و انسان مالک نفس خود نمی‌تواند باشد. ^[۱۴۴]
۲- مرحوم آیت‌ا… خویی معتقدند که میان اشخاص و اعمال و انفس و ذمه آن‌ها رابطه اضافه ذاتیه تکوینیه وجود دارد و فرد نسبت به این امور دارای ملکیت ذاتیه است، یعنی دارای سلطنت جهت تصرف در نفس خود و شئوونات آن می‌باشد و وجدان و ضرورت و سیره عقلا حکم می‌کند که هر فردی مسلط بر عمل و نفس و آنچه در ذمه‌اش است ‌باشد و شارع مقدس این سلطنت را امضا کرده است و مردم را از تصرفاتی که مربوط به نفس آن‌ها می‌باشد، منع نکرده است.^[۱۴۵]
۳- برخی از محققین تصریح کرده‌اند که به این نوع سلطه در آیه و روایتی اشاره نشده است، ولی مفاد چنین امری براساس بناء عقلا ثابت است و البته این نوع سلطه قابل تخصیص خوردن است و شامل هر نوع تصرفی نمی‌شود^[۱۴۶].
۴- به نظر یکی دیگر از صاحبنظران، از نظر عقلایی انسان بر نفس خود ولایت دارد و اختیار امورش به دست اوست و قاعده «الناس مسلطون علی انفسهم» قاعده‌ای عقلایی می‌باشد که از سوی شارع نیز مورد ردع و منع قرار نگرفته است.^[۱۴۷]

۱- کلیات
۱ـ۱ـ بیان مساله :
با توجه به گسترده شدن دامنه لغوی واژگان مدیریت، تجارت الکترونیک یکی از مباحث چالشی در این دامنه می باشد که جامعه امروز را دچار تغییر و تحول نموده است. با توجه به این نکته که هنوز سالیان زیادی از مطرح شدن تجارت الکترونیک نمی گذرد اما توسعه و پیشرفت تجارت الکترونیک غیر قابل باور است. با پیدایش دهکده جهانی که منجر به فاصله ها گردیده است دیگر فضای فیزیکی و قلمرو جغرافیایی معنای خود را تا حد و حدودی از دست داده است.
اهالی دهکده جهانی آینده را نمی توانند پیش بینی کرد زیرا سرعت نوآوری در تکنولوژی^[۴] آنقدر سریع و گسترده است که هیچ چشم انداز روشنی از آینده آن در دسترس قرار نمی گیرد. استفاده از فناوری اطلاعات که تجارت الکترونیک نیز به عنوان یکی از این فناوری ها می باشد می تواند افزایش کارایی در اقتصاد ملی گردد. همچنین استفاده از تجارت الکترونیک می تواند ما را در بهبود کارایی تجاری در عرصه جهانی یاری داده و جایگاه ما را در بازارهای جهانی و به تبع آن در بازارهای منطقه ای تقویت نماید.
امروزه تجارت الکترونیک در بسیاری از موارد جایگزین تجارت سنتی شده است و بررسی ها نشان می دهد که استفاده از تجارت الکترونیک باعث ۲۱تا۷۰ درصد صرفه جویی در هزینه های اقتصادی می شود^[۵]. با وجود این صرفه جویی کلان چگونه می توان تجارت الکترونیک را به طور کامل جایگزین تجارت سنتی نمود؟ بایدگفت امروزه تجارت الکترونیک یک انقلاب در حال تحول در امر خرید و فروش می باشد و منافع زیادی را از سرمایه گذاری و تحقیقات در حوزه تجارت الکترونیک عاید اقشار مختلف جامعه و به ویژه بخش خصوصی کرده است.
در گذشته و برای سالیان متمادی تجارت سنتی به تنهایی وجود داشت و مشتری قبل از خرید، کالا یا خدمات درخواستی را به طور دقیق بررسی می نمود و سپس فرایند خرید انجام می گرفت. تکلیف فروشنده و مشتری هر دو روشن بود جایی برای شک و تردید جود نداشت.

اما امروزه تجارت الکترونیک تا حد بسیار زیادی جایگزین تجارت سنتی شده است تجارت الکترونیک دیگر آن تجارت چهره به چهره نمی باشد. تجارت الکترونیک عبارتست از انجام هرگونه امور تجاری و بازرگانی از طریق شبکه جهانی اینترنت. در تجارت الکترونیک دیگر فروشنده و مشتری یکدیگر را نخواهند دید و در چنین شرایطی متعاملین به انشا عقد می پردازند و این کار روزانه بیش از صد ها بار و شاید هزاران هزار بار تکرار می شود.^[۶]
۱ـ۲ـ پیشینه تحقیق :
انسان از ابتدای خلقت تاکنون روش های تجاری متفاوتی را تجربه کرده‌است. در ابتدا سیستم تبادل کالا رایج بود. شکارچی گوشت را با سلاح عوض می‌کرد. این سیستم اشکالات فراوانی داشت. مثلاً ممکن بود شکارچی نتواند سلاح سازی را پیدا کند که به گوشت احتیاج داشته باشد. دراین صورت گوشتها فاسد می‌شدند .^[۷]
در بعضی تمدنها سیستم کالای محبوب به وجود آمد. در سرزمینی که گندم غذای اصلی مردم آن بود، شکارچی گوشت را با گندم و گندم را با سلاح تعویض می‌کرد. این روش هم مشکلات زیادی داشت. کالای محبوب در سرزمینهای مختلف متفاوت بود. از طرف دیگر معیاری برای سنجش ارزش آن وجود نداشت و حمل و نقل آن هم مشکل بود. بدون شک اختراع پول اولین انقلاب در زمینه تجارت بود. ارزش آن مشخص بود، حمل آن آسانتر بود، فاسد نمی‌شد و همه طالب آن بودند. فواید استفاده از پول به اندازه‌ای بود که حتی تا چند دهه قبل کمتر کسی انتظار یک انقلاب دیگر را داشت. ارتباط بین تجارت و تکنولوژی دیر زمانی است که وجود داشته و ادامه دارد.
ترکیب تجارت و الکترونیک از سال ۱۹۷۰ آغاز شد. برای گسترش و پذیرش تجارت الکترونیک لازم است که پیش نیازهای این تکنولوژی از جمله زیرساختار مخابراتی، مسایل قانونی و ایمنی پیام رسانی مهیا شود.^[۸]
مهم‌ترین هدف در تجارت حال چه از روش های بسیار پیشرفته الکترونیکی استفاده کند و چه از روش های سنتی و قدیمی همانا دستیابی به پول و سود بیشتر است. طبیعتا در این میان، نقش بانکها و موسسات اقتصادی در نقل وانتقال پول بسیار حیاتی است. هنگامی که در سال ۱۹۹۴ اینترنت قابلیت‌های تجاری خود را علاوه بر جنبه‌های علمی و تحقیقاتی به نمایش گذاشت، موسسات تجاری و بانکها در کشورهای پیشرفته اولین نهادهایی بودند که تلاش جدی خود را برای استفاده هر چه بیشتر از این جریان بکار انداختند. محصول تلاش آنها نیز همان بانکداری الکترونیک امروزی است. سپس به سرعت مشخص شد که اینترنت بستر بسیار مناسبی برای انواع فعالیتهای بانکداری و اقتصادی بشمار می‌رود. بانکداری و تجارت الکترونیک هم اکنون در جهان به عنوان یک بحث بسیار تخصصی و در عین حال، بسیار پیچیده تبدیل شده‌است و تطبیق آن با سیاستهای تجاری و اقتصادی کشورهای مختلف نیاز به تحقیق و برنامه ریزی دقیق دارد.
در بررسی تاریخچه تجارت الکترونیک درمی یابیم که بورس های اوراق بهادار نیز موسسات دیگری بودند که به سرعت فعالیت خود را با روند پیشرفت اینترنت هماهنگ کردند و موفق شدند که در عرض مدت کوتاهی، با توجه به برتری های اینترنت در مقایسه با روش های قدیمی، به دلیل سرعت و دقت بالا، به موفقیتهای بی نظیری دست یابند. ^[۹]
۱ـ۳ ـ ضرورت و اهداف و اهمیت موضوع :
تجارت الکترونیکی به عنوان یکی از مهمترین جنبه های نوآوری در انجام فرآیندهای کسب و کار، توسط سازمانها و شرکتهای زیادی در سطح جهان به کار گرفته شده است. سازمانهای کوچک و متوسط به عنوان بخش عمده اقتصادی هر کشوری، نقش اساسی در بهبود و ارتقا شاخص های اقتصادی دارند و به همین دلیل اتخاذ روشها و ابزارهای نوآورانه و نوین انجام فرآیندها و امور کسب و کار مانند تجارت الکترونیکی نقش مهمی در موفقیت این گونه سازمانها در سطح داخلی و سطح بین المللی خواهد داشت. در تحقیق حاضر با مطالعه ادبیات مرتبط با موضوع و همچنین جمع آوری نظرات خبرگان مرتبط با حوزه تحقیق می توان این ایده را عنوان کرد که تجارت الکترونیک دیگر یک گزینه نیست، بلکه یک ضرورت برای موفقیت تجاری در هر زمینه ای در آینده است. تجارت الکترونیک ابزاری در کنار سایر ابزارها و وسایل نیست، بلکه یک نگرش و روش جدید است که نگرش تاکتیکی به آن بسیار خطرناک است. باید با رویکرد راهبردی به آن نگریست و از آن بهره برد. تجارت الکترونیکی کل روش های سنتی را مورد تهاجم قرار می دهد و باعث ایجاد تغییرات شگرف در سازمان می گردد.
هدف من ازنگارش این تحقیق کمک به کسانی است که به کتب فقهی و حقوقی اطلاع و آگاهی کامل ندارند و نمی توانند مطالب تجارت الکترونیک را به درستی دریابند در این پایان نامه تلاش شده است به اندازه توان، مطالب در فصول مختلف دسته بندی گردیده تا کسانی که علاقه مند به دانستن مباحث بیکران و پیچیده تجارت الکترونیک می باشند به راحتی به آن دسترسی پیدا کنند و با پیش بینی و تحلیل محاسن ومعایب این رشته از علم بتوانم قدمی در عرصه بیکران تعلیم و تربیت بردارم تا با ارتقاء آگاهی مردم از قوانین و مقررات تجارت الکترونیک، زندگی سالم و درست برای آنها به همراه داشته باشد.
۱ ـ۴ ـ پرسش های تحقیق:
ظهور و گسترش پدیده «اینترنت» و رشد روزافزون تجارت الکترونیکی، تحول در ساختارهای سنتی مرتبط با امور اداری و تجاری را اجتناب‌ناپذیر ساخته است. تجارت الکترونیک هم اکنون در جهان به عنوان یک بحث بسیار تخصصی و در عین حال، بسیار پیچیده تبدیل شده‌است و تطبیق آن با سیاستهای تجاری و اقتصادی کشورهای مختلف نیاز به تحقیق و برنامه ریزی دقیق دارد. با توجه به سرعت جریان امر تجارت و توسعه روزافزون تجارت الکترونیک در سطح داخلی و بین‌المللی و کاربرد وسیع آن، آنچه که به عنوان اهم سوالات در مورد تحقیق مطرح می شود عبارتنداز:
۱) با توجه به مستحدثه بودن تجارت الکترونیک، آیا مستندات بر این نوع تجارت مترتب شده است؟
۲) نظر فقهای امامیه درباره مشروعیت تجارت الکترونیکی چیست؟
۳) آیا مقررات حاکم بر معاملات الکترونیکی مبتنی بر قواعد فقه است؟
تحقیق حاضر به دنبال جوابگویی به سوالات فوق می باشد و در کنار آن به سایر مباحث نیز خواهد پرداخت.
۱ـ ۵ ـ فرضیه های تحقیق:
۱) با توجه به مستندات آیات (مائده/۱)و(نساء/۳۹) و احادیث وارده می توان این نوع تجارت را در اسلام اثبات کرد.
۲) مشروعیت تجارت الکترونیکی با توجه به آرای فقهای امامیه قابل اثبات است.
۳) با توجه به قواعد آزادی قراردادها، قاعده تراضی، قاعده لزوم، قاعده صحت، می توان نتیجه گرفت این نوع تجارت مبتنی بر قواعد فقهی است.
۱ـ۶ـ روش تحقیق :
یکی از مراحل اساسی در هر نوع پژوهش، مرحله جمع آوری اطلاعات است روش
جمع آوری در هر پژوهش متفاوت است، اما آنچه مسلم است در همه تحقیقات علمی، پژوهشگر ناگزیر به استفاده از کتابخانه و مشاهده و مطالعه اسناد و مدارک می باشد. در این رساله برای جمع آوری مطالب از روش کتابخانه ای و برای تهیه و تدوین و نگارش آن از روش نظری استفاده گردیده است منابع مورد استفاده در این تحقیق، کتب معتبر و مرجح فقهی و حقوقی می باشد. همچنین برای گردآوری اطلاعات از تمامی ابزار قابل استفاده و در دسترس بهره برداری گردیده است از جمله مقالات درج شده در مجلات تخصصی مربوط به فقه ، استفاده ازسی دی های معتبر المعجم، جامع الفقه و نورالفقاهه و نیز سایتهای اینترنتی متفاوت فیش های فراوانی را در فصول و بخشهای مختلف برداشت نموده ام.
فصل دوم: فصل دوم: تعاریف ، تاریخچه ، مستندات و ادله تجارت الکترونیک
بخش اول: تعاریف و اصطلاحات
بخش دوم : تاریخچه تجارت الکترونیک
۲ ـ ۱ـ بخش اول : تعاریف واصطلاحات

۲ ـ ۱ـ۱ ـ تعاریف تجارت الکترونیکی:

تجارت الکترونیک واژه ای است که امروزه در مقالات و ادبیات بازرگانی و تجارت و رسانه های عمومی بسیار به گوش می رسد. این پدیده نوین هم به علت نوپا بودن و هم به علت کاربردها و زمینه های بسیار متنوع فعالیت نزد مراجع گوناگون تعاریف مختلفی دارد. همچنین تجارت الکترونیک پدیده ای چند رشته ای است که از طرفی با پیشرفته ترین مفاهیم فناوری اطلاعات و از سوی دیگر با مباحثی مثل بازاریابی و فروش و مباحث مالی و اقتصادی و حقوقی پیوستگی دارد. از این رو تعابیر گوناگونی از آن پدید آمده است. برخی فکر می کنند تجارت الکترونیک به معنی انجام امور تجاری بدون استفاده از اسناد و مدارک کاغذی است. برخی دیگر تبلیغات بر روی اینترنت و حتی خود اینترنت را مترادف با تجارت الکترونیک می دانند. برخی دیگر تصور می کنند تجارت الکترونیک یعنی سفارش دادن کالا ها و خدمات و خرید آنها به وسیله کامپیوتر، اگر چه همه این دیدگا ه ها بخشی از مفهوم تجارت الکترونیک را پوشش میدهند اما کامل نیستند.

تجارت الکترونیکی انقلاب صنعتی سده بیست و یکم نامیده می شود که با پیدایش اینترنت در سده بیستم به سرعت رو به سرعت رو به پیشرفت و گسترش نهاده است. در تجارت الکترونیکی اطلاعات و فرآورده ها و خدمات به کمک شبکه های کامپیوتری خرید و فروش می شوند و این خرید و فروش میتواند عمده یا خرده شامل کالا های فیزیکی مثل کتاب و غیر فیزیکی مانند نرم افزار و ارائه سرویس های گوناگون به خریداران مانند مشورت های پزشکی یا حقوقی و دیگر موارد بازرگانی مانند مناقصه ها و مزایده ها و یا خرید و فروش اطلاعات باشد.
به طور کلی می توان تراکنش های مالی و بازرگانی و اطلاعاتی و خدماتی میان موسسات و خریداران و جوامع مجازی را در قالب تجارت الکترونیکی گنجاند. با توجه به گستره بزرگ تجارت الکترونیکی تعابیر و تعاریف پر شماری از آن مطرح شده است که ذیلا به چند مورد اشاره می گردد:
ـ تجارت الکترونیکی عبارت است از یافتن منابع و ارزیابی و مذاکره و سفارش و تحویل و پرداخت و ارائه خدمات پشتیبانی که به صورت الکترونیکی انجام می پذیرد.^[۱۰]
ـ تجارت الکترونیک مجموعه ای است از ارتباطات و مدیریت داده ها و سرویس های امنیتی در بزرگراه اطلاعات.
ـ تجارت الکترونیکی یعنی استفاده از کامپیوتر های یک یا چند شبکه برای ایجاد و انتقال اطلاعات بازرگانی که بیشتر با خرید و فروش اطلاعات و خدمات از طریق اینترنت مرتبط هستند. رسالت تجارت الکترونیک یک ارتباط نیست بلکه پی ریزی و تقویت روابط بازرگانی است.
ـ تجارت الکترونیکی به کارگیری مجموعه کاملی از نرم افزارها و سخت افزارها و خطوط مخابراتی و استانداردهای تبادل اطلاعات است که مجموعا امکان بازرگانی به صورت الکترونیکی در شبکه های رایانه ای را فراهم می آورند.
۲-۱-۲-تعاریف تجارت الکترونیک از دیدگاه تجاری، علم ارتباطات، علم فناوری اطلاعات فرد،گروه ،سازمان:
ـ از دیدگاه تجاری: ابزاری است که کسب و کارهای مختلف و شرکای آنها و مشتریان آنها را قادر می سازد که موضوعاتی چون کیفیت خدمات و سرعت تحویل و… را ارتقا و مو ضوعاتی همچون هزینه ها را کاهش دهند.
ـ از دیدگاه ارتباطات: تحول خدمات و کالا و محصولات اطلاعاتی از طریق خطوط تلفن و شبکه های کامپیوتری و سایر وسائل ارتباطی.
ـ از دیدگاه فناوری اطلاعات: آن دسته از کاربردهای فن آوری اطلاعات که به صورت سیستمی برای پشتیبانی و پیشرفت دادن جریان کاری و مبادلات تجاری ایجاد شده است.
-لینچ ولیندکوئیست: تجارت الکترونیک به معنای مبادله محصولات و خدمات در مقابل پول با بهره گرفتن از توانایی های اینترنت است.
-کالا کوتا وینسون: تجارت الکترونیک واژه معادلی است برای خرید و فروش محصولات و خدمات و اطلاعات به وسیله زیر ساخت های شبکه ای.
-ولادمیر زواس: تجارت الکترونیک به معنی سهیم شدن در اطلاعات و حفظ ارتباطات تجاری و هدایت مبادلات بازرگانی به وسیله شبکه های ارتباطی است.
-مرکز الکترونیکی بریتانیا: مرکز الکترونیکی بریتانیا^[۱۱] تجارت الکترونیکی را به مثابه«هر نوع تجارت یا معامله اداری یا تبادل اطلاعاتی که با بهره گرفتن از هرگونه اطلاعات و فناوری ارتباطات به اجرا در می آید»تعریف می نماید که تجات تاجر با تاجر ،تاجر با مشتری،دولت با ملت و نیز مبادله از طریق ابزارهایی نظیر اینترنت را در بر می گیرد. تجارت الکترونیک ارتباطات و مدیریت داده ها و خدما ت ایمنی را یکپارچه می سازد تا کاربران تجاری در سازمان های گوناگون بتوانند به صورت خودکار اطلاعات را مبادله کند.

-اتحادیه اروپا: هر شکلی از مبادله تجاری که در آن طرفین ذینفع به جای تبادلات فیزیکی یا تماس مستقیم فیزیکی به صورت الکترونیکی تعامل کنند.

فقدان دانش و اطلاعات کافی در مورد بازارهای خارجی
رویه های صادارتی پیچیده
۳- ریسک موجود در تجارت خارجی
در پژوهش دیگری که توسط شارکی و اتال (sharkey and etal, 2001) در سال ۲۰۰۱ تحت عنوان تجزیه تحلیل موانع صادراتی شرکت های کوچک انجام گرفته است ۵ عامل زیر به عنوان موانع اصلی صادرات مطرح نموده است :
مسائل مربوط با سیاست های دولت
پیچیدگی فنی یا رویه ای
تفاوت های زمینه ای
محدودیت های استراتژیک
رقابت موجود در شرکت های داخلی
بارت و ویکنسون) (Barret et al,2000 درسال ۲۰۰۰ عمده ترین مشکلات شرکتهای صادرکننده را در ناتوانی شرکتها دردستیابی به قیمتهای رقابتی و هزینه های بالای حمل و نقل معرفی میکنند .
شرینگهوس و راجسون (Seringhaus et al,2001) موانعصادراتی را دردستهبندیکلیعملیاتی، اطلاعاتی، انگیزشی و دانشی قرارداده و شرکتهای غیرصادرکننده را نیز به ۴ دسته زیر تقسیممینمایند:
شرکت های بی تفاوت
شرکت های ضعیف ( از نظر توان رقابتی )
شرکت های با گرایش فعالیت داخلی
کسب و کار های کوچک
کریستنز و سنتنر (christensn ,1995) در سال ۱۹۹۵ مهمترین موانع صادراتی صادرکنندگان را شامل موارد ذیل می دانند:
نداشتن نیروهای متخصص
مشکلات مربوط به حمایت های فنی ، خدماتی پس از فروش ، دانش کم در مورد بازار جهانی
مقررات سخت در مورد صادرات ، بالا بودن هزینه تأمین مالی
قوانین و مقررات در بازار بین المللی و شدت رقابت در بازار خارجی نوسانات نرخ ارز
دایت و کولمایر(Dicht ,2005) عوامل اثر گذار بر صادرات را به موارد زیر تقسیم می کنند:
متغیرهای محیطی (شامل فاصله جغرافیایی،زیربنای اقتصادی،دولت)
متغییرهای مربوط به شرکت (شامل ویژگی های مدیریتی و ارتباطات و فعالیت های بازاریابی)
استراتژی شرکت(شامل استراتژی محصول ،استراتژی قیمت ،استراتژی کانال توزیع)
در تحقیق دیگری بارکر و کینا(Barker et al,2002) در سال ۲۰۰۲ عوامل موثر بر عملکرد صادراتی را به شرح زیر تقسیم بندی کرده اند :
عواململموس(شامل:شرایطکانال توزیع،محصول،برخوردبامشتری،تحقیق وتوسعه،تکنولوژی، مالی)
عوامل نا ملموس( شامل: مسائل نگرشی (مانندتعهد مدیریت)، مهارتی(مانند مهارت های ارتباطی و مهارت های بازاریابی و عوامل دانشی ( از قبیل دانش تخصصی در بازاریابی بین المللی ) )
حضور رقابتی پایدار
شرکت ها وکشورها درجهان امروز به اهمیت توجه به بازارهای جهانی وتلاش جهت حضور موفق درآنها پی برده اند. حال دیگر موسسات بزرگ تولیدی وخدماتی به افقی فراتراز مرزهای داخلی برای بسط و توسعه امورتجاری خویش می نگرند.دراین راستا دغدغه بزرگ سازمان ها وکشورهای فعال در بازار جهانی چگونگی دستیابی به یک حضور پایدار دراین عرصه رقابتی است. چراکه رقابت درعرصه جهانی بسیار چالشی وتنگاتنگ است ورقبا ازکوچکترین نقاط ضعف حریف درجهت تامین اهداف شان بهره می گیرند. در حیطه حضور رقابتی پایدار در بازار تحقیقات مختلفی توسط صاحب نظران انجام گرفته که در ذیل به عمده ترین آنها اشاره می شود :

پیشینه تحقیق
تحقیقات داخلی
تحقیقی باعنوان ارائه الگوی بهبودعملکردصادراتی باتاکیدبر اثرهماهنگی بین استراتژیبازاریابی بینالملل با ابعادمحیطی سازمان و زیرسیستمهای بازاریابی بینالملل بر عملکرد صادراتی(صنعت خدمات فنی و مهندسی( در چهارمین کنفرانس بین المللی مدیریت استراتژیک توسط سید محمد اعرابی ارائه شده است. مقاله حاضر نتیجهتحقیقی میدانی است که بهدنبال پاسخگویی بهاینسوال اساسی است که تاثیر هماهنگی استراتژیهای بازاریابی بینالملل با ابعاد محیطیسازمان(هماهنگی بیرونی) و زیرسیستمهای بازاریابیبینالملل هماهنگیدرونی) برعملکردصادراتی شرکتهای صادرکننده خدمات فنی و مهندسی چگونه است؟ جامعه آماری تحقیق شرکتهای صادرکننده خدمات فنی ومهندسی بوده که براساس روش نمونه گیری غیراحتمالی قضاوتی( نظرکارشناسان) ۴۱ شرکت بهعنوان نمونهآماری تحقیق انتخاب شدند که حدود ۹۵ درصد صادرات خدمات فنی و مهندسی کشور را تحتپوششقرارمیدهند. نتایج تحقیق نشان میدهد که دومتغیر هماهنگیبیرونی و هماهنگیدرونی واثرتعاملی آنها برعملکردصادراتی اثرمیگذارند . همچنین نتایج تحقیق نشان میدهدکه اثر هماهنگی درونی نسبت به هماهنگی بیرونی برعملکرد صادراتی بیشتر است ، مدل کمی تحقیق که حاصل تحلیل رگرسیون چندمتغیره به روش گام به گام می باشد نیزنشانمیدهد که سهم متغیر هماهنگیدرونی در پیشبینی عملکردصادراتی شرکتها، ۲۲٫۵ بوده ولی سهم متغیر هماهنگی بیرونی ۱۶٫۲ بوده که خود تاییدکننده تاثیر بیشتر متغیر هماهنگی درونی بر عملکردصادراتی شرکت ها می باشد.
مقاله ای با عنوان تبیین تاثیر ویژگی های بنگاه و تحقیقات بازار بر عملکرد : شرکت های صادر کننده ایران توسط علی اشرف احمدیان در سال ۱۳۸۹ در پنجمین کنفرانس بین المللی مدیریت استراتژیک ارائه شده است . تحقیقات بازار در موفقیت شرکت ها برای حضور در بازارهای خارجی نقش کلیدی ایفا میکند شرکتها با بهره گرفتن از مطالعات بازار ریسک وعدم اطمینان ورود به بازارهای خارجی را به حداقل رسانده و از این راه به یک مزیت رقابتی پایدار دستمییابند. این پژوهش درصدد است عوامل موثر بر کوششهای شرکت ها در امر تحقیقات بازار را شناسایی کند و ضمن بررسی رابطه متغیرهایی چون اندازه، نوع صنعت و عوامل راهبردی بر تحقیقات بازار نحوه تاثیرآن برعملکردصادراتی شرکتها مطالعه شود باتوجه به ماهیت پژوهش روش تحقیق توصیفی و از بعد نحوه گردآوری داده ها از نوع پیمایشی است برای جمعآوری داده ها از پرسشنامه استفاده شدهاست نمونهگیری به روش تصادفی طبقهبندی شده انجام گرفت و تعداد ۱۵۲ شرکت صادرکننده از استان های تهران، خراسان رضوی، اذربایجان شرقی و استان مرکزی به عنوان حجم نمونه انتخاب گردید. نتایج پژوهش نشان می دهد تحقیقات بازار بر عملکرد صادراتی شرکت های صادرکننده موثر است.
پایان نامه ای با عنوان شناسایی و سنجش عوامل تعیین کننده عملکرد صادراتی در صنعت مواد غذایی  در دانشگاه تهران در سال ۱۳۸۶ دفاع شده است. پژوهش حاضر با هدف شناسایی و سنجش عوامل تعیینکننده عملکردصادراتی درصنعت موادغذایی انجامگرفتهاست. دراین پژوهش مطالعاتانجامگرفته در زمینه عملکردصادراتی وانواع مدلهای عملکردصادراتی بررسیشد و ازمدلی برای شناسایی عوامل تعیین کننده استفادهگردید که این مدل بیانمیداردکهاندازهشرکت،تجربهصادراتی، محرکهایصادراتی، مشکلات صادراتی، مزیت رقابتی، تعهد صادراتی، محصول، قیمت، تبلیغات و کانال های توزیع، عوامل تعیینکننده عملکردصادراتی هستند. درتحقیقحاضر، از روشتوصیفی از نوع همبستگی برای گردآوری داده استفاده شده است و چون جامعه هدف محدود به شرکت های تولید کننده صادراتی مواد غذایی در استان تهران بود بنابراین از روش سرشماری استفاده گردید و سپس پرسشنامه ها میان این شرکتها توزیع گردید و داده های مورد نیاز جمع آوری گردید و سپس به کمک مدل یابی معادلات ساختاری (تحلیل مسیر تأییدی) این داده ها مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت تابدین ترتیب به بررسی وضعیت هر یک از عوامل دهگانه مدل برای صنعت موادغذایی پرداختهشود. یافتهها ونتایج این تحقیق نشانداد که همه عوامل فوق الذکر، به عنوان عوامل تعیین کننده در عملکرد صادراتی صنعت مواد غذایی مطرح هستند، براساس این پژوهش ترتیب اثرگذاری عوامل برروندصادرات مواد غذایی درایران به صورت زیرمی باشد. ۱- محرک های صادراتی ۲- کانال های توزیع ۳- مشکلات صادراتی ۴- تجربه صادراتی ۵- تعهد صادراتی ۶- محصول ۷- تبلیغات ۸- اندازه شرکت ۹- قیمت ۱۰- مزیت رقابتی در پایان این پژوهش، پیشنهادها و راهکارهایی برای بهبود و ارتقای وضعیت عملکرد صادراتی در صنعت مواد غذایی ارائه گردیده است.
۲٫۱۵٫۲ تحقیقات خارجی
کاسیکید و همکارانش ( ۲۰۰۵) با ارئه مدلی به بررسی تاثیر سه عامل خصوصیات عینی شرکت ، متغیرهای مرتبطبادرک صادرات(اندازه وتجربه صادراتی، انگیزهصادرات، مشکلات صادرات، مزیتهای رقابتی) وتعهدبهصادرات (بخش مجزای صادرات،ورود به بازارخارجی و معیارهای انتخاب مشتری، بازدید مداوم از بازارصادراتی ،برنامه ریزی وکنترل صادرات ) برروی عملکرد صادراتی درکشورهای اروپایی پرداختند. وایت وگریفیت و ریانز نیز به تجزیه و تحلیل تعدادی از روش های اندازه گیری عملکرد صادراتی در بخش خدما ت پرداختند. والاس و بیکر نیز در استرالیا مدلی را برای متغیرهای موثر بر عملکرد صادراتی ارائه دادند. آنها در این مطالعه متغیرها را به دو دسته متغیرهای غیرملموس (گرایشی ، مهارتی ، دانشی) و ملموس ( توزیع ، محصول ، ارتباط با مشتری ، کنترل ، عرضه کنندگان ) تقسیم نمودند. تیرکل و رمضانی به بررسی تاثیر صلاحیتها ( تکنولوژی ، دانش بازار ، صادرات و کیفیت) گرایش بازاریابی ،ویژگیهای شرکت، استراتژی ومحیط برعملکرد صادراتی شرکتها پرداختند. در مدل ارائه شده توسط آنها ویژگی های شرکت به واسطه تاثیر گذاری بر استراتژی، عملکرد صادراتی راتحت تاثیرخود قرار می دهد. شوهام وکروپ به بررسی تاثیر متغیرهای آمیخته بازاریابی (محصول، قیمت، مکان،ارتقا و پیشبرد فروش) بر عملکرد صادراتی پرداختند . در همان سال نیز زو و استن با مروری بر مطالعات گذشته، چهارچوبی ۲*۲ را برای دسته بندی عوامل مختلف موثر بر عملکرد صادراتی معرفی نمودند. این چهارچوب، عوامل موثر بر عملکرد صادراتی را به طور موثری به دوبعد کنترل پذیری درمقابل غیرقابل کنترل وبعد درون سازمانی درمقابل برون سازمانی دسته بندی می نماید. از ترکیب این ابعاد با یکدیگر چهارخانه جهت تقسیم بندی عوامل موثر بر عملکرد صادراتی به وجود می آید. در سال ۲۰۰۰ دیل ،تامنگوچ و پل مایرز به بررسی تاثیر عوامل ویژگی های شرکت ( اندازه شرکت، میزان موانع ورود درک شده و سال های اشتغال شرکت درکسب وکار )صلاحیت شرکت (تجربه صادراتی)واستراتژی های بازاریابی صادرات (تمرکز بر بازار در مقابل متنوع بودن و همچنین فعال بودن در مقابل انفعالی عمل کردن) بر عملکرد صادراتی شرکت پرداختند.درهمان سال بالدائف ، کراونسو واگنر با ارائه مدلی به بررسی رابطه میان ویژگی های محیطی( اجتماعی ، فرهنگی و سیاسی )، ویژگی های شرکت ( جمعیت شناختی و انگیزه های مدیریت ) استراتژی های کسب وکار( متنوع سازی یا هزینه پایین ) با عملکرد صادراتی پرداختند . در سال ۲۰۰۲ شوهام ، ادانگلیستا وآلباوم با تقسیم بندی شرکت های صادرکننده به سه دسته مدافعین ، تحلیل گران و جویندگان ( علاقمندان ) متغیرهای متنوعی را در هر یک از این انواع شرکت ها،که بر عملکرد صادراتی بودند، معرفی نمودند. آنها درتحقیقات خود به این نتیجه رسیدند که در شرکت هایی از نوع تحلیلگر، میان تولیدکالای جدید، مدیریت تولید،گرایش بازار واستراتژی های کنترل ازیک سو وعملکرد صادراتی ازسوی دیگر رابطه معناداری وجود دارد. درهمان سال، روز و شوهام ، به بررسی تاثیر برخورداری شرکت از گرایش بازار بر سود و فروش صادراتی آن پرداختند. در سال ۲۰۰۲ کیسیک ، پاترسن و شوهام با ارائه مدلی ، سه متغیر طرز تلقی صادراتی ، موانع صادراتی و حمایت مدیریت را به عنوان سه متغیر موثر بر عملکرد صادراتی معرفی نمودند. دومتغیر اول علاوه بر تاثیرگذاری مستقیم، باتاثیرگذاری خود بر متغیر حمایت مدیریت، به طورغیرمستقیم برعملکرد صادراتی تاثیر می گذاشتند. در همان سال لئونادیو ،کاتسیکیز و سمیعی با انجام تجزیه و تحلیلی مضاعف بر تحقیقات قبلی، به ارائه مدلی پرداختندکه درآن، متغیرهای موثر به ۵ دسته ( ویژگی های مدیریت ، فاکتورهای سازمانی، فشارهای محیطی، هدفگذاری صادرات و عناصر استراتژی بازاریابی صادرات ) تقسیم بندی شده است . سه متغیر اول بر دو متغیر بعدی به طور مستقیم بر عملکرد صادراتی تاثیر گذار بوده اند .
مدل تحقیق
متغیر مستقل شامل انعطاف پذیری استراتژیک در ادبیات موضوع چنین تعریف شده است: توانایی شرکت برای انطباق و پاسخگویی به تغییرات محیطی . Combe and Greenley, 2004,p. 1456)) این متغیر توسط سه متغیر تجربه صادرات، تصمیم گیری و هماهنگی ارزیابی می شود.
متغیر وابسته شامل عملکرد صادراتی است که از طریق معیارهای مالی و غیر مالی ارزیابی می شود و متغیر توسعه بازار است که توسط بررسی سهم بازار ارزیابی می شود.
تجربه صادرات
عملکرد صادرات
تصمیم گیری
انعطاف پذیری استراتژیک در صادرات
ابعاد
هماهنگی

شکل ۴-۳۱ احتمال وقوع دمای میانگین ۲۵ درجه سانتی گراد و پائین تر در مرحله گلدهی، شیری شدن و رسیدن دانه ۶۸
شکل ۴-۳۲ احتمال عدم وقوع دمای میانگین ۲۵ درجه سانتی گراد و پائین تر در مرحله گلدهی، شیری شدن و رسیدن دانه ۶۸
شکل ۵-۱ نمودار محاسبه احتمال وقوع دمای صفر و زیر صفر در سطح زمین ۷۱
شکل ۵-۲ نمودار محاسبه احتمال وقوع دمای صفر و زیر صفر در اسکرین ۷۲
شکل ۵-۳ احتمال وقوع کمینه دمای ۱۱ درجه سانتی گراد ۷۴
شکل ۵-۴ احتمال وقوع ۹۰% دمای میانگین ۱۱ درجه سانتی گراد در اسکرین ۷۵
شکل ۵- ۵ احتمال وقوع ۵۰% دمای کمینه ۱۱ درجه سانتی گراد اسکرین ۷۵
شکل ۵- ۶ احتمال وقوع ۲۵% دمای کمینه ۱۱ درجه سانتی گراد اسکرین ۷۶
شکل ۵-۷ احتمال وقوع دمای میانگین ۲۰ درجه سانتی گراد و پائین تر در مرحله پنجه زنی و طویل شدن ساقه ۷۷
شکل ۵-۸ احتمال وقوع دمای میانگین ۲۵ درجه سانتی گراد و پائین تر در مرحله گلدهی، شیری شدن و رسیدن دانه ۷۸
چکیده
استان گیلان هرساله درفصل کشت و کار برنج در طی ماه های فروردین تا شهریور ماه تحت تاثیر عوامل متفاوت اقلیمی قرار می گیرد.تغییرات پارامترهای اقلیمی منطقه می تواند باعث اثرات مخرب بر محصولات کشت شده گردد و شاخص عملکرد را پائین آورده و یا باعث کاهش صرفه اقتصادی محصول کشت شده شود.
این عناصر آب و هوایی می تواند بر روند رویشی گیاه برنج تاثیر گذار باشد. یکی از عواملی که در ایام رخ می دهد تغییرات دمایی می باشد، در این تحقیق بر روی آستانه های دمایی حداقل برنج کار شده است. بروز یخبندان ها و سرماهای دیررس بهاری و زود رس پائیزی همواره از مشکلات کشاورزان این منطقه می‎باشد.
دراین تحقیق با بهره گرفتن از داده های۲۰ ساله ایستگاه های همدیدی شهرستان رشت (۲۰۱۲-۱۹۹۳) دریافتی از اداره کل هواشناسی استان گیلان، تعدادکل و احتمال وقوع دماهای صفر درجه سانتی گراد و پائین تر و همچنین دماهایی که رخ داد سرمازدگی را به دنبال دارند محاسبه گردید.
درابتدای این تحقیق به مقوله فراوانی و احتمال وقوع دماهای صفر درجه سانتی گراد و پائین تر به جهت یافتن رخ دادهای منجر به یخبندان پرداخته شد، سپس تاریخ مراحل مختلف فنولوژیکی گیاه مشخص گردید و به دنبال آن سرمازدگی در گیاه را در زمان های متفاوت و مراحل مختلف گیاه مورد بررسی قرار گرفت و احتمال وقوع سرمازدگی در این مقاطع محاسبه گردید.
قبل از این که به بررسی داده های دریافتی از اداره کل هواشناسی استان گیلان پرداخته شود می بایست داده‎ها را از حالت کدینگ خارج نمود و نسبت به صحت آن آگاه شد، که این مرحله با بهره گرفتن از آزمون ران تست به انجام رسید. بعد از این مرحله داده ها از میلادی به شمسی مرتب سازی شد.
در برآورد وقوع دماهای زیر صفر فیزیولوژیکی برنج احتمال وقوع ۹۰ درصد، ۵۰ درصد و ۲۵ درصد نیز محاسبه گردید، و در سایر مراحل عدم وقوع رخ داد نیز مورد بررسی قرار گرفت.
نتایج این تحقیق نشان داد که در منطقه مورد مطالعه، یخبندان در دوره رویش برنج تاثیر چندانی نداشته و رخ دادن اتفاقی دماهای زیر صفر نمی تواند اخلالی در رویش این گیاه پدید آورد، اما از زمان کشت تا برداشت سرما زدگی به عنوان یک عامل مهم همواره در محیط بروز می نماید. بیشترین اثر سرمازدگی در گیاه برنج در مرحله پنجه زنی و رسیدن دانه می باشد. که میتوان با تعیین مناسب ترین تاریخ کشت و همچنین انتخاب ارقام زودرس و میان رس این عامل خسارت زا را کنترل کرد.
واژگان کلیدی: یخبندان، سرمازدگی، گیاه برنج، شهرستان رشت
مقدمه
بررسی شرایط آب وهوایی ایران به دلیل تنوع اقلیمی آن اهمیت بالایی دارد.سواحل جنوبی دریای کاسپین وشمال رشته کوه البرزبه همین دلیل از توازن حساس تری برخوردار است. به همین دلیل ناحیه جنوبی دریای کاسپین دارای آب وهوای معتدل و مرطوب می باشد که آن را به یکی از قطبهای مهم کشاورزی کشور تبدیل کرده است و برنج به عنوان محصول استراتژیک این منطقه محسوب می گردد.
خسارتهای ناشی از تحولات غیر متعارف آب و هوایی شامل نوسانات شدید دمایی در ابتدای فصل بهار و پاییز در چند سال گذشته که محصول برنج در دو مرحله نشا کاری و برداشت قرار داشته است یکی از دلایل توجه محقق برای آشکار سازی این پدیده (یخبندان های دیر رس بهاره و زودرس پاییزه و اثر سرمازدگی) بوده است.

برنج بعد از گندم دومین محصول مهم زراعی دنیا است که نقش بسزایی در تامین غذای مردم جهان دارد و به همین دلیل در بین غلات پس از گندم در سطح بسیار وسیع از زمین های زراعی برخی از کشورهای جهان به خصوص کشورهای جنوب غرب آسیا کشت می شوند (رادفر، ۱۳۸۳).
برنج گیاهی گرمسیری و نیمه گرمسیری است که نسبت به دماهای پایین بسیار حساس و رشد آن در دماهای پایین با مشکل مواجه می گردد.سرما زدگی یکی از عوامل محدود کننده رشد این گیاه در شالیزارهای گیلان می باشد و سالانه موجب بروز خسارت در خزانه و مراحل ابتدای رشد، در تاریخ های کاشت مرسوم برنج در شمال کشور می گردد.بر طرف شدن این مشکل سبب افزایش امنیت تولید محصول برنج در این استان شده و ضامن تولید پایدار در سال های آتی خواهد بود.
بیشتر واریته های برنج در فصل خزانه گیری تحمل سرما و یخبندان را نداشته و بسته به میزان کاهش دمای محیط و نوع واریته آسیب می بیند، به طوری که تعیین دقیق زمان کاشت و برداشت و برنامه ریزی برای کشت ئوم انواع محصولات ارتباط مستقیم با شرایط محیطی به ویژه تنش های سرمایی اوایل بهار دارد. که در هنگام به جلو آوردن زمان کشت و تهیه زود هنگام خزانه باعث رشد بطئی و ایجاد خسارت و تاخیر در رشد و در نهایت خسارت ناشی از ازدیاد هزینه تهیه خزانه و تولید نشا و کاهش عملکرد خواهد شد (خدابنده، ۱۳۷۱).
با توجه به اینکه وقوع یخبندان های پاییزه تاثیر مستقیم در مراحل رشد گیاه برنج به دلیل برداشت شدن محصول در این فصل ندارد اما وقوع این یخبندان باعث کاهش آفات، بیماریهای گیاهی، کامپوست شدن بقایای محصول برداشت شده و همچنین کاهش تراکم علف های هرز می گردد.
فصل اول
کلیات تحقیق
۱.کلیات تحقیق
۱-۱. بیان مسئله
بطور کلی یخبندان به شرایطی اطلاق می گردد که در آن دمای هوا در ارتفاع ۱.۸۰ سانتی متری در سطح زمین به صفر درجه سانتی گراد و پائین تر برسد، اما از دیدگاه هواشناسی کشاورزی یخبندان به محض وقوع دماهای صفر درجه سانتی گراد و پائین تر در سطح استقرار گیاه اطلاق می گردد. وقوع یخبندان می‎تواند منجر به خسارت به بافت های گیاهی شود.
اما سرمازدگی به شرایطی اطلاق می گردد که گیاه در نتیجه بروز دماهای زیر صفر بیولوژیکی (بسته به گونه و رقم) خسارت می بیند. صفر بیولوژیکی عبارت است از دمایی که گیاه از آن دما شروع به فعالیت می‎نماید و پروسه رشد و نمو خود را آغاز می کند. اگر دمای محیط از صفر بیولوژیکی پائین تر باشد گیاه دچار سرمازدگی می گردد و اگر تداوم دماهای زیر صفر فیزیولوژیکی ادامه یابد گیاه از بین می رود. تداوم ۷۲ ساعت دمای زیر صفر فیزیولوژیکی برای گیاه برنج باعث از بین رفتن نشاءهای کشت شده می گردد.
کاشت واقع بینانه محصولات کشاورزی، به درک صحیح از شرایط آب و هوایی بستگی دارد. کشاورزی از جمله فعالیت های مخاطره آمیز می باشد، که نوسان های آب و هوائی بیشترین اثر را بر روی آن می گذارد، از جمله عناصر آب و هوائی مخاطره که بر روی گیاهان موثر می باشد می توان به نوسانات دمایی، یخبندان‎های و همچنین سرماهای دیر رس بهاره و زودرس پائیزه اشاره نمود، که عدم آگاهی از تاریخ های شروع و خاتمه یخبندان ها و سرمازدگی ها می تواند منجر به خسارت به محصولات کشاورزی گردد. (کریمی و درزی، ۱۳۷۹)
در این پزوهش بر روی دماهای ایستگاه شهرستان رشت که دمای حداقل نیز یکی از پارامترهای بسیار تاثیر گذار آن می باشد کار خواهد شد.با توجه به اینکه یخبندان وسرما زدگی(تنش سرما) در معنای لغوی و عملکرد با یکدیگر متفاوت هستند، به بررسی این دو عامل خواهیم پرداخت.
برخی از محققین سرمازدگی را دمایی که برای آسیب رساندن به گیاه کافی ولی برای یخبندان کافی نیست تعریف نموده اند، و پناه پور به نقل از مولیش (۱۹۶۷) خسارت حاصله از پایین بودن درجه حرارت در غیاب یخبندان را صدمه سرما نامیده است (پناه پور، ۱۳۸۴).
ایران به بدلیل موقعیت خود در عرضهای میانی و عامل ارتفاع و تاثیرات توده های مختلف هوا شاهد وقوع این پدیده ها می باشد.استان گیلان نیز در شمال ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و طبیعی به ویژه در مناطق ساحلی و جلگه ای کمتر شاهد یخبندان است، اما وقوع این پدیده و تاثیر آن در سطح منطقه ای دارای اهمیت می باشد، سرمازدگی نیز یکی از عوامل موثر بر مراحل مختلف رشد در گیاه برنج می باشد.که این اثر بر روی مرحله جوانه زنی و سبز کردن بذر و حتی سایر مراحل رشد و نموی گیاه می تواند موثر باشدکه سالانه در عرضهای جغرافیایی بالا در ایران خسارات جبران نا پذیری بر روی محصولات کشاورزی به خصوص برنج وارد می کند. . (اینترنت)
۱-۲. سئوال های اساسی تحقیق
سوالات اساسی دراین تحقیق به شرح ذیل مطرح می شود:
آیا یخبندانها می توانند در روند مراحل کاشت برنج تاثیر گذار باشند؟
سرما زدگی چه تاثیری بر روی مراحل رشد گیاه برنج خواهد داشت؟
آیا یخبندانها و سرمازگی فقط تاثیر منفی بر روی محصول برنج خواهد داشت؟یا آثار مثبتی را نیز دارند، اگر اثر مثبت دارد چرا؟
تاثیرات مثبت و منفی سرمازدگی بر گیاه برنج کدامند؟
۱-۳. انگیزه تحقیق
اهمیت خسارت ناشی از یخبندان و سرما زدگی برای برنجکاران شهرستان رشت که در فروردین ماه هر سال بذر پاشی می نمایند.می تواند به عنوان یک مشکل قابل توجه مطرح باشد که محقق را به این مهم وا داشته است که به بررسی روند این رخداد در سال های گذشته بپردازد و در صورت امکان راهکاری برای پیشگیری از بروز احتمالی این مشکل ارائه دهد.
۱-۴. اهداف تحقیق
جهت مطالعه وبررسی درهرتحقیق به دنبال اهداف خاصی می باشیم، براین اساس اهداف این تحقیق شامل:
تعیین زمان وقوع یخبندان دیر رس بهاره
کاهش خسارات ناشی از یخبندان با تغییر تاریخ کاشت
صرفه جویی در مصرف بذر و سایر نهاده ها
۱-۵. فرضیه ها
با توجه به سئوال های تحقیق فرضیه های ذیل مرتبط با موضوع تحقیق می باشد.
یخبندانها می توانند در روند مراحل کاشت برنج تاثیر گذار باشند.
سرما زدگی بر روی مراحل رشد گیاه برنج تاثیر گذار خواهد بود.