حکمت نظری روشن شده است که کیفیات نفسانی انچه سریع الزوال بود را در حال خوانند و انچه بطی الزوال بود ان را گویند پس ملکه کیفیتی بود از کیفیات نفسانی و این ماهیت خُلق است. ( خواجه نصیر، ۱۳۶۹،۱۰۱).اخلاق از مجموع باید ها و نباید ها تشکیل می شود و در جوامع مختلف ارزش های اخلاقی متفاوتند؛ البته پاره ای از اصول اخلاقی در جوامع گوناگون مشترک و مورد پذیرش همه است در جامعه اسلامی حسن اخلاق و پای بندی به اخلاق اهمیت فراوانی دارد و اتصاف به خُلق و خوی عظیم، سعه صدر و گشاده رویی از ویژگی های پیامبر اسلام و ائمه اطهار است پیامبر نیز هدف از بعثت خود را اتمام مکارم اخلاقی می داند بطور کلی هدف غایی آفرینش ، کمال و قرب الهی است و این مهم با داشتن اخلاق حسنه میسر است.اخلاق مجموع اصلی است ناظر به حسن جریان زندگی و تعالی انسان که در زمان معینی از معتقدات وجدانی فرد یا قومی سرچشمه میگیرد . اخلاق هم با قانون متفاوت است و هم با دین و رسم و آیین. هرچند با هر سه آنها وابستگی دارد خلاصه انکه اخلاق اعتقاد به اصولی است که شاخص نیک و بد در زندگی است داور و تمیز دهنده است و از وجدان آدمی سرچشمه می گیرد با اعتقادی مستقل بی چشم داشت و نامحدود (اسلامی ندوشن، ۱۳۷۰،۲۲۳-۲۲۴) در معارف و تعاریف نیز وظیفه علم اخلاق چنین بیان شده است اگاهی به سیرت های فاضله و شیوه های ستوده و چگونگی به دست آوردن آنهاست تا روان آدمی آراسته گردد(حسین دشتی ، ۱۳۷۹،۲/۲۰)
۲-۴-رابطه ادبیات و اخلاق
هر اثر ادبی و هنری زیبایی های خاص ذوقی ، زبانی موسیقیایی و تاثیر و جذابیت هایی دارد که نادیده گرفتن هر کدام از این عناصر سبب می شود ان اثر ادبی یا بخت و اقبال خود را در مورد قبول شدن از دست بدهد و یا نسبتا از مخاطبان ان کاسته شود. از سوی دیگر شعرا و نویسندگان و بطور کلی اربابان هنر تاثیر گزارند و مردم نیز پیام یک اثر هنری را زودتر از ارائه شدن ان موضوع به شیوه های دیگر در میابند و فطرت پاک و صادقانه مردم ، مخاطب ذوق و هنر رسا و تاثیر گذار هنرمندان است .اما نباید انتظار داشت که هدف شاعر یا هنرمند تنها تعلیم و ارشاد باشد و اگر عناصر منظومه و یا اثر هنری را قربانی این هدف کند. آثار ادبی شعر او نویسندگان جهان نیز از این حیث یکسان نیستند و در کتاب گروهی که به اصل هنر برای هنر معتقد هستند. شعرا و نویسندگانی نیز به نوعی از ادبیات به نام ادبیات تعلیمی روی اورده اند با وجود این نباید پنداشت که آثاری مانند بوستان ، قصاید ناصرخسرو، مخزن الاسرار ، قابوس نامه و امثالهم که در این حوزه جای میگیرند ، فاقد ارزش هنری هستند و یا آثار دیگری چون ویس و رامین در اوج قله هنر واقع شده است .امروزه در کنار نقد های مختلفی که در زمینه های تاریخی ، اجتماعی ، روان شناسی زبانی و زیبا شناسی وجود دارد نقد اخلاقی نیز یکی از معیار های مهم اخلاقی است . بعضی ارزش اخلاقی را اصل و ملاک نقادی می شمارند هر شعر و سخنی را که با حاکمیت و اخلاق مقرون و موافق باد می پسندند و می ستایند و هر انچه را خلاف اخلاق و حکمت باشد می نکوهند و رد می کنند اساس این شیوه نقد مبتنی بر این نکته است که ایا ادب و هنر وسیله و ابزار اخلاق و تربیت است یا اینکه خود هدف و غایت خویش به شمار می اید ( زرین کوب ، ۱۳۷۴،۶۶-۶۷)
به طور کلی در دنیا هیچ ادبیاتی نیست که سراپا با موازین اخلاقی به مفهوم متداول ان منطبق باشد اگر چنین بود ، ادبیات نمی بود، اخلاق به اقتضای طبع خود دایره ای محدود دارد و محافظه کار و کم تحرک است در حالی که ادبیات ، قلمرو پهناور و سیالی دارد. اخلاق زندگی را انگونه که هست می پذیرد. ادبیات از ان گونه که هست در می گذرد و به ان گونه که باید باشد روی میبرد . در این مورد مکاتب مختلف دیدگاهایی متفاوت دارند : افلاطون که سخت به اموزش و تربیت اجتماعی و به حکومت عقل و منطق معتقد است شاعران را کسانی میداند که در ذهن مردم اشوب می افکنند و شهوات و امیال را ابیاری می کنند . ارسطو نیز ملاحظات را از اندیشه خود دور نمی دارد و تاثیر تراژدی را که به عقیده او عالی ترین نوع شعرات در ان می داند که هراس و شفقت را بر می انگیزد و در نتیجه موجب تهذیب و تزکیه نفس می شود. نظری که بعد از رنسانس در اروپا ایجاد شد و به نظر کلاسیک معروف است این است که در اثر ادبی صورت با غایتی اخلاقی همراه شود . در مقابل این دیدگاه شعار هنر برای هنر یا هنر ناب است که نخستین بار ویکتور هوگو در سال ۱۸۲۹ میلادی بر زیان اورد و شعرای معروف پارناسی طرفدار ازادی ادبیات از قید اخلاق و مسائل اجتماعی و سیاسی بودند را گرفتند و شعار خود ساختند ( اسلامی ندوشن ، ۱۳۷۰، ۳۲۳،۲۲۷و ۲۳۸) .
نزاکت ادبی یکی از اصول مکتب کلاسیک است و بنابر این ان اصل هماهنگی با روحیات مخاطبین هنر اصلی بنیادین است در ادبیات فارسی نیز همان گونه که گذشت نثر هایی است که حاوی حکمت ، دانش و خلاق باشد و نوعی اخلاق و دین را تعلیم میدهد . دیگر بزرگان ادبیات فارسی هم سنت های اخلاق می ستایند و فضیلت اخلاق و سخن را باهم می آمیزند.
تولستوی مینویسد : هنر جهان پسند همواره ملاک ثابت و معتبری با خویشتن دارد و ان ملاک *بت و معتبر ، معرفت دینی و روحانی است (زرین کوب ۱۳۷۴، ۶۷) اصل ازادی یکی از اصول مکتب رمانستیم است . به همین دلیل این مکتب را مکتب ازادی هنر معرفی می کنند به این معنی که هنرمند بخشی از زندگی را که بخواهد می تواند ازادانه به تصویر بکشد.
۲-۵- پیشینه اندرز نامه نویسی:
پیشینه اندرز نویسی به گذشته های بسیار دور بر می گردد و مطالعه و بررسی متون و ادبیات ایران باستان بویژه ساسانیان، وجود بسیاری از کتابها و پند نامه ها ی منسوب به بزرگان و شخصیت های سیاسی این دوره را نشان می دهد. در دوران اسلامی بویژه در اوایل حکومت عباسیان به دلیل نیاز گسترده اعراب به اطلاع از شیوه های ملکداری از یک سو و فقدان نیروهای کار آزموده در میان آنها از سویی دیگر آئین های کشور داری ایران باستان و آشنایی با ان را به یکی از الزامات حکومتی خلفا تبدیل نمود . جذب یا نفوذ بسیاری از ایرانیان مستعد به ویژه در حکومت عباسیان سبب ان گردید که بسیاری از شیوه ها و نکات کشور داری به صورت تالیف یا ترجمه با رفتار به مراکز قدرت انتقال یابد . بسیاری از متون و اندرزها ی ایرانی بیش از اسلام به ویژه متن هایی که به سیاست و روش حکومت می پرداخت مورد توجه قرار می گرفت و جریان مهمی برای ترجمه این متون پدید آید . تقریبا همه مولفان کتابهای آداب عربی مانند آداب الملوک ها در اوایل دوره اسلامی کما بیش از مضامین اندرزنامه های ایرانی بهره بردند یکی از مهمترین کتابهای عربی که دران بخش های زیادی از مضامین اندرز نامه آمده «الحکمه الغالده»نوشته ابو علی سکویه رازی متولد ۴۲۱ است که گزیده ای از اندرز های منسوب به حکما و خردمندان قدیم ایران ،یونان ،روم،هند،عرب می باشد.
از کتاب های دیگردر این خصوص «غرر اخبار ملوک الفرس وسیرهم» نوشته ثعالبی والتاج فی اخبارالملوک.. منسوب به جاحظ است . بنابراین فرهنگ سیاسی ایران پیش از اسلام در قالب متون ترجمه ای به زبان عربی وتواریخ روی نوشته های اسلامی بازتاب گسترده ای یافت و این جریان در تاریخ خلافت و ایران اسلامی با کار کرد های متفاوتی تداوم پیدا کرد . ابن مقفع با ترجمه آثار مهمی پایه گذار سنت اندرز نامه نویسی سیاسی در دوران اسلامی است (الهیاری ،۱۳۸۱ : ۱۳۱)
این آثار بستر مناسب برای بازتاب و انتقال فرهنگ سیاسی یا اندیشه ایرانشهری در دوران اسلامی فراهم ساخت.
ویژگی های مهم اندرز نامه های سیاسی :
اندرز نامه های سیاسی دارای برخی از ویژگی های مشترک روش شناختی و محتوایی هستند که عبارتند از:
- واقع گرایی : ویژگی های مهم جریان اندرز نامه نویسی رویکرد عملی به حوزه سیاست و نظریه پردازی مبتنی بر واقعیت های ساختار سیاسی و روابط و مناسبات سیاسی جامعه است به همین جهت سیاست نامه ها به نوعی بیان گر ساختار قدرت، شیوه های حکومت،سازمان اداری طبقات اجتماعی و آداب و رسوم روزگار خود می باشند. سید جواد طباطیایی در این باره می نویسد بخش بزرگی از اندیشه های سیاسی در سیاست نامه هایی آمده است که نویسندگان ان بی ان که اهل تفکر فلسفی باشند به تامل در روابط و مناسبات سیاسی جامعه پرداخته اند اغلب این نویسندگان اگر هم در خدمت سلطانی نبوده اند لاجرم با سیاست عمل داشته اند و از این حیث می توان گفت که انان بر خلاف فیلسوفان سیاسی کشور و تدوین ایدئو لوژی سیاسی ان نقش بسزا داشته اند . طباطبایی(طباطبایی،۱۳۷۴: ۱۰-۱۱) با تقسیم اندیشه سیاسی اسلامی قدیم به فلسفه سیاسی،سیاست نامه نویسی و شریعت نامه نویسی می گوید :فیلسوفان سیاسی اهل تفکرند در حالی که سیاست نامه نویسان در بهترین حالت به تامل در امر سیاسی می پردازد.
- تجربه گرایی: روشی که سیاست نامه نویسان در توصیه و پندهای خود به سلاطین و حکام و در باریان اتخاذ می کردند. روش تجربه گرایانه مبتنی بر واقعیات عینی و موجود یا بر گرفته از تجارب موفق پیشینیان می باشد. به تعبیر فرهنگ رجایی اندرز نامه نویسی سیاسی یکی از بسترهای تحلیل سیاست با روش مبتنی بر تجربه تاریخی است (رجائی ،۱۳۷۳ : ۷)
استفاده از شیوه های اقناعی و خطابی:در اندرزنامه ها کمتر از برهان وبیشتر از خطابه یا اقناع استفاده می شود حکایات تاریخی و حتی حکایت از زبان حیوانات یکی از روش های موثر و مورد علاقه اندرز نامه نویسان بوده است . در این باب می توان به اثر گران بهای کلیله ودمنه اشاره کرد که حاوی نکات سیاسی بسیاری است
- محافظه کاری: محور اصلی اندرز نامه های سیاسی تاکید بر حفظ قدرت فرمانروا است سیاست نامه نویس همه تلاش خود را صرف این امر میکند که این راه و رسم فرمانروایی پایه بیان دقیق.بهترین شیوه حفظ قدرت سیاسی را نشان دهد و در این راه تمامی شئون و ساخت های دیگرحیات اجتماعی را در خدمت قدرت سیاسی قرار دهد. اندرزنامه های سیاسی گرچه از «سیاست شرعی»سخنی نمی گفت ولی از سیاست مبتنی بر تدبیر و حزم و رعایت عدالت و توأمان بودن این و سیاست حمایت می کردند . خواجه نظام الملک در این باره می گوید بر پادشاه واجب است در کار دین پژوهش کردن و فرایض وسنت و فرمآنهای خدا ی تعالی به جا آوردن و کار بستن و علمای دین را حرمت داشتن کفاف ایشان را از بیت المال پدید آوردن .»(طوسی ،سیرالملوک ،۱۳۷۳ : ۵۴)
بنابراین در این گونه آثار علاوه بر ترسیم اصول حفظ قدرت ،با اسباب ضعف ان به خصوصیاتی که حاکم را به طریق سنت و عدالت و شریعت وا دارد نیز پرداخته اند .البته تاکید اندرز نامه ها بر زمآمدار ،منصوب مستقیم خداوند و مسئول مستقیم در برابر او آمیخته با امتیاز انحصاری قدرت زمآمدار بر تابعانش ،موجب رد مسئولیت در برابر شهروند شد . ودر از میان بردن آزادی مزدی موثر افتاد.
عدم اختصاص به گروهی خاص متفکران :نکته مهم در اندرز نامه نویسی این است که اختصاص به گروه خاصی از متفکران ندارد در حالی که شریعت نامه ها و فلسفه نامه ها اختصاصا به ترتیب توسط فقها و فلاسفه تحریر شده اند . اندرزنامه ها گاه توسط فقیه مثل «نصیحه الملوک»گاه توسط دولتمرد مثل «سیاست نامه»و گاه توسط ارباب فلسفه مثل «اخلاق جلالی»تحریر و ارائه گردیده اند
۲-۵-۱- انواع گوناگون اندرز نامه ها
اندرز نامه های سیاسی را که توسط دانشمندان اسلامی در قرون میانه وپس از ان نوشته شده اند می توان بر اساس جایگاه پدید آورندگان آنها به دو دسته تقسیم نمود . سیاست نامه نویسان معمولا دو گروه بر جسته هستند برخی از انان افرادی هستند که کار اصلی انان نویسندگی است که یا نویسنده آزاد هستند یا دبیران و منشیانی هستند که در خدمت حکومت ها قرار دارند . سعدی و عبدالله ابن مقفع از مهمترین اندرزنامه نویسانی هستند که در این گروه مندرجند . گروهی دیگر کسانی بودند که به طور مستقیم دارای مسئولیت سیاسی بوده و در بخشی از زندگی خود دارای قدرت سیاسی بوده اند . این گروه شامل وزرا و امرایی می شد که با هدف تاثیر گذاری بر رفتار سیاسی دارای تاملات و نظریات سیاسی بودند مانند خواجه نظام الملک طوسی (قادری ، ۱۳۸۷ :۱۳۱)
علاوه بر این تقسیم بندی می توان اندرز نامه ها را بر اساس محتوا نیز به سه دسته تقسیم نمود آثاری که مولفان ان برای رسیدن به اهداف خود اخلاق نویسی را در پیش گرفته اند مانند گلستان سعدی ، برخی نیز دستور نویسی را برای بیان مقصود خود مناسبتر دیده اند مانند سیاست نامه خواجه نظام الملک و برخی نیز از سیره نویسی برای دستیابی به مقصود خود بهره برده اند . مانند کارنامه اردشیر بابکان(حلبی، ۱۳۷۰ :۱۳-۱۴)
۲-۵-۲- اندرز نامه واندرزنامه نویسان
یکی از نخستین و مهمترین اندرزنامه نویسان عبدالله ابن مقفع بود که با نوشتن وترجمه آثاری در زمینه اندرز نامه نویسی سهم زیادی در این جریان فکری داراست . وی در «ادب الکبیر»و«ادب الصغیر»حکومت دنیوی و سیره وصفات زمآمداران را به بحث می گذارد . وی در ادب الکبیر نظر می دهد که پادشاهی بر پایه۱- دین ۲- قدرت طلبی ۳- آرزوی شخصی است . پادشاهی بر پایه دین مهمترین نوع پادشاهی است . پادشاهی بر پایه قدرت طلبی ممکن است بوجود آورنده ثبات باشد اما محتمل است با مخالفت روبه رو شود
و پادشاهی بر پایه آرزوی شخصی زود گذر است از نظر او هدف حاکمیت دو جنبه دارد: دستیابی به ثبات و باری به شان و شکوه زمآمدار . او به رفاه مردم توجه اندکی نشان می دهد . وبر خلاف اندرز نامه های بعدی در نظریه او عدالت فقط نقش ثانوی و فرعی ایفا می کند . «در ادب الصغیر » بر نیاز به دقت در انتصاب مقامات و نیاز به حمایت از انان توسط زمآمدار اصرار می ورزند.
کتاب قابوسنامه اثر ارزشمند و ماندگار عنصر المعالی کیکاوس بن اسکندربن قابوس از نویسندگان مشهور سده پنجم هجری نیز اندرز نامه ای آموزنده است که نصایح اخلاقی ،اجتماعی سیاسی را دربر دارد و مبتنی بر نمونه های رایج اندرز نامه نویسی در تاریخ ادبیات ایران است ابواب مهمی از قابوسنامه که به نهادهایی چون پادشاهی ،وزارت،دیوان،سپاه و در بار و ندیمان پادشاه در ساختار سیاسی حکومت های ایران می پردازد. بخش هایی قابل تامل وبررسی هستند که به خوبی پیروی از منطق سیاسی وگرته برداری از فرهنگ سیاسی ایران باستان و اندرز نامه نویسی پیش از اسلام را نشان می دهد و جایگاه عنصر المعالی را در این جریان مهم، در تاریخ اندیشه سیاسی در ایران دوران اسلامی روشن می سازد .
فردوسی نیز با آفرینش اثر بزرگی چون شاهنامه ،جایگاه مهمی در این جریان دارد و پس از وی شخصیت های در خشان دیگری چون مسکویه رازی (۴۲۱-۵۳۲۰ ) نظام الملک طوسی (۸۴۵-۵۴۰۸) و غزالی روز یافتند. کتاب(سیاستنامه یا سیر الملوک) خواجه نظام الملک و «نصیحه الملوک»غزالی از مشهور ترین و شاخص ترین اندرز نامه های سیاسی می باشند.
۲-۵-۳- جایگاه اخلاق در اندرزنامه نویسی و آثار تعلیمی(قابوس نامه و سیاست نامه)
اندرز نامه های سیاسی یکی آثاری است که در زمینه سیاست و تامل سیاسی در ایران و اسلام با هدف توصیه رفتار مناسب در زندگی سیاسی و تاثیر گذاری بر رفتار سیاسی صاحبان قدرت به رشته تحریر در آمده است . در این گونه آثار هم شیوه های حفظ اقتدار و مشروعیت قدرت سیاسی ارائه می شود و هم انچه به تضعیف یا ازبین رفتن قدرت منجر می شود تحت عنوان افات قدرت سیاسی به حاکم یاد اوری می شود
تا قدرت او هرچه بیشتر نزد مردم توجیه پذیر شود . بنابراین محور مباحث اندرز نامه نویسان سیاسی قدرت حاکم و حفظ ان است . آنها تفاسیر و توجیهات خود را مبتنی بر اصولی چون توأمان بودن دین و سیاست ، عدالت، اخلاق و دین، تجربیات پیشینیان و پند و حکمت قرار می دادند (یوسفی راد ،مرتضی ، متدولوژی سیاست نامه نویسی ص ۳۳) . از این آثار گاه به اندرز نامه های سیاسی و گاه با نام سیاست نامه یاد می شود . برخی شرق شناسان نیز عنوان آئینه شهریاری ، برای ینگونه آثار ترجیح داده اند . وجه نامگذاری به سراتی یا سلوکی برای اینست که تصریحا یا تلویحا از حاکمان خواسته شده است که در ان کتاب چون آئینه بنگرند او رفتار و گفتار و کردار مندرج در آنها را به کار برند و در سلوک سیاسی موجود در ان را راهنما قرار دهند. به این ترتیب اندرزنامه های سیاسی نوع خاصی از اندرزنامه است که به دلیل ارائه پند و اندرز های سیاسی با اندرز نامه های صرفا اخلاقی و دینی متمایز می شود. علاوه بر این اندرز نامه های سیاسی با فلسفه سیاسی و فقه سیاسی نیز متفاوت می باشند. برخی از شرق شناسان اندیشه سیاسی مسلمانان را در یک تقسیم بندی زمانه به دیدگاه؛ فلاسفه و نظریه ادبی یا فلسفه سیاسی ، شریعت نامه نویسی (فقه سیاسی) و رساله های آیینه شاهی (اندرزنامه نویسی) تقسیم نموده اند، در حالیکه برخی دیگر از صاحبنظران از اندرز نامه بعنوان شاخه دانش سیاسی نفی استقلال می کند و پژوهش خود را بر دو شاخه فلسفه سیاسی (یوسفی راد ،سال ۱۳۸۴:ص ۱۲)و فقه سیاسی مبتنی می سازند. و صورت تفاوت اصلی اندرز نامه های سیاسی با همان سیاست نامه ها با فلسفه سیاسی و فقه سیاسی در سیاست که همان فلسفه سیاسی دغدغه ارائه نظم سیاسی مطلوب و ارمانی در ان دیده نمی شود.همانند فقه سیاسی دعوای اصلی و اولیه ان طرح و بررسی نظریه های فقهی نیست. هرچند بسیاری از سیاست نامه نویسان نمی توانند بدون گرایشات کلامی و فقهی به ارائه توصیه های سیاسی به حاکمان زمان خود بپردازند. هدف اندرزنامه ها ارائه چگونگی رفتار مناسب و “به جنگ اوردن ” و “نگاه داشتن” قدرت است. اندرز نامه های سیاسی به چگونگی کارکرد نظام سیاسی و تاثیر عوامل موجود در تولید و توزیع قدرت سیاسی می پردازند و اینکه بهترین روش حفظ و نگاه داشت قدرت کدام است . به همین دلیل در مقابل فلسفه های سیاسی که رهیافتی ارمانی دارند شریعت نامه ها که رهیافتی قانونی بر آنها حاکم است اندرز نامه ها بارهیافت قدرت به توصیه هایی برای کسب و حفظ قدرت می پردازند .(رجایی ، سال ۷۳:ص ۱۷ تا ۲۸)
فصل سوم:
روش تحقیق
۳-۱- ابزارسنجش وگرداوری اطلاعات دراین پایان نامه
این پژوهش یک تحقیق نظری وکتابخانه ای به شمارمی اید.بنابراین ابتدابه یادداشت برداری مطالبی می پردازیم که در زمینه ی تطبیق مضامین اخلاقی قصه و داستان صورت گرفته است ،سپس یادداشت برداری را از خود کتاب (قابوسنامه و سیاستنامه )و سایر آثار در زمینه آداب و رسوم تاریخ بیهقی ،تاریخ بلعمی،سیرالملوک،کشف المحجوب و غیره شروع کردم و در نهایت با مراجعه به تحقیقات وتحلیل گران مضامین اخلاقی و مقاله های پژوهشی به تجزیه و تحلیل شخصیت های موجود در سیاستنامه و قابوسنامه خواهیم پرداخت.
۳-۲- تعریف روش تحقیق:
براساس ماهیت و روش ،تحقیقات علمی را میتوان به پنج گروه تقسیم کرد که عبارتند از: تحقیقات تاریخی ،توصیفی،همبستگی،تجربی وعلمی.
روش تحقیق در این پایان نامه گرداوری اطلاعات برای این تحقیق ، روش کتابخانه ای است .
۳-۳- طرح نظری مسئله تحقیق :
منظور از طرح نظری مسئله تحقیق همان نگرش یا چشم انداز نظری است که تصمیم گرفته می شود برای بررسی مسئله ای که در پرسش اغازی طرح شده پذیرفته شود و راه نگاه ما به دنیا را نشان می دهد.
معیار انتخاب ما برای چارچوب نظری ممکن است :
۱- دل بخواهی باشد .
۲- برمبنای موفق ترین چارچوب های قبلی مسئله تحقیق را انتخاب کنیم .
۳- پیشرفت علم می گوید که کدام تئوری را انتخاب کنیم .
۴- اماده سازی یک طرح نظری کاری است تدریجی که معمولأ که در سه مرحته صورت میگیرد:
مرحله اول :مرور نکات اصلی متون خوانده شده و مصاحبه ها
مرحله دوم :انتخاب یک چارچوب نظری
مرحله سوم : آشکار سازی چارچوب نظری انتخاب شده
در مرحله اول ،پس از تامل در متون خوانده شده و مصاحبه ها جنبه های گوناگون مسئله ای که درپرسش آغازی مطرح شده و نیز روابطی که میان آنها بر قرار است مشخص می گردد .اما این جنبه های گوناگون یک مسئله غالبا در حیطه یا شمول دیدگاه ها و یا جهت گیری های نظری بسیار متفاوت است و فهرستی از دیدگاه ها ی گوناگون تهیه می شود که هر یک بر زیر ساخت نظری (تئوری ) مربوط به خود و ساز وکار خود بنا شده اند و گاهی برای فهم این ساز وکار ها و چار چوب نظری هایی که محققان گذشته به کار بردند بهتر می آید که به اصل نظریه ها مراجعه کرد .
در مرحله دوم کار محقق عبارت است از انتخاب یک چارچوب نظری که از دو حال خارج نیست. یا باید از میان دید گاه های موجود یکی را که از همه مناسب تر است برگزیند یا باید دید گاهی متفاوت از آنهایی که از پیش وجود داشته اند ،ساخت . که این انتخاب به تدریج و با مقابله و مقایسه دید گاه ها، تمیز واگرایها وهمگرایی هایشان وتحلیل منطقی پیآمد هایشان به عمل می آید .
در این مرحله انتخاب یک چارچوب نظری دو کار کرد ویژه دارد :
اجازه می دهد پرسش آغازی را از نو فرمول بندی یا به صورت دقیق تر بیان کرد.
بررسی تاثیر تصویر فروشگاه و تصویر-قیمت برند فروشگاه بر قصد خرید
تصویر فروشگاه، تصویر قیمت برند فروشگاه، ریسک درک شده
نتایج تحقیق آن نشان داد که تصویر ذهنی از فروشگاه و تصویر - قیمت برند فروشگاه به طور مستقیم و غیر مستقیم بر قصد خرید افراد با تاکید بر نقش واسطهای ریسک درک شده تاثیر گذاراست.
شالوم لوی و همکاران(۲۰۱۲)
آیا تبلیغات، اثری قصد خرید نشان تجاری فروشگاهی دارد
کیفیت درک شده، رفتار خرید، تمایل به تبلیغات، خرید تحریکی، قصد خرید،
نتایج تحقیق نشاندهنده اثرات ایجاد یک نام تجاری فروشگاهی قوی و پایدار از طریق تبلیغات و نوآوری است. کیفیت درک شده یک نام تجاری(برند) فروشگاهی به عنوان مهم ترین عامل در پیش بینی قصد خرید نام تجاری فروشگاهی شناخته شده است و تبلیغات اثر غیر مستقیمی بر کیفیت درک شده، از طریق متغیرهای نشانه های بیرونی و کشش دوستداران تازه دارد.
ایزابل و مارتینز (۲۰۱۳)
تأثیر ارزش ویژه نام تجاری بر پاسخ مصرف کننده
آگاهی از برند، کیفیت درک شده، وفاداری به نام تجاری، تداعی برند
نتایج نشان می دهد آگاهی ازبرندبطور مثبت بر کیفیت درک شده و تداعیهای برند تأثیر می گذارد. وفاداری به برند عمدتاً توسط تداعیهای تجاری تحت تاثیر قرار میگیرد. در نهایت، کیفیت درک شده، تداعیهای برند و وفاداری به برند عوامل اصلی ارزش ویژه کلی برند میباشند.
۲-۴) توسعه فرضیات
اردم و اسویت[۹۷] (۱۹۹۸) اعتبار برند را به عنوان باورکردن اطلاعات جایگاه محصول که در زیر نام تجاری جا داده شده براساس ادراکات مشتری از اینکه نام تجاری توانایی و تمایل به ارائه مداوم آنچه وعده داده است را دارد یا نه، تعریف می کنند. تحقیقی که توسط زیتمال در سال۱۹۸۸ انجام شد، نشان داد که اعتبار برند، به صورت مثبت از طریق کیفیت درک شده، خطر درک شده، صرفه جویی هزینه اطلاعات بر تمایل به خرید آن تأثیر می گذارد. بویژه اینکه کیفیت درک شده به « قضاوت مصرف کننده در مورد برتری و عالی بودن» یک محصول یا خدمات اشاره دارد. کیفیت ادراک شده به عنوان« ادراک مشتری از کیفیت یا برتری کلی یک محصول یا خدمات با توجه به هدفی که آن محصول وخدمات داشته و نسبت به سایر محصولات و خدمات موجود در بازار» تعریف شده است. در ادبیات بازاریابی، مفهوم ریسکدرک شده بیشتر به عنوان ادراک مصرف کننده از عدم اطمینان و پیامدهای نامساعد خرید یک محصول یا خدمات تعریف شده می شود (دولینگ و استالین،۱۹۹۴). اردم و اسویت در سال ( ۱۹۹۸) گفتهاند صرفه جویی در هزینه اطلاعات را میتوان از طریق کاهش جمعآوری اطلاعات و هزینه های پردازش که شامل صرف هزینه های زمان، پولی و روانی است مفهوم سازی کرد. به عنوان مثال، آکر اشاره می کند که: کیفیت درک شده بیشتر، هزینه های اطلاعات کمتر، و خطرات کمتر همراه با نامهای تجاری معتبر میتوانند ارزیابی مصرف کننده از نامهای تجاری را افزایش دهند. در این رابطه اردم و اسویت (۱۹۹۸) میگویند که اعتبار برند باعث افزایش کیفیتدرک شده، کاهش خطردرک شده و هزینه اطلاعرسانی شده و بنابراین اعتبار برند انتظارات مشتریان وتمایل به خرید یک نام تجاری را افزایش میدهد. بنابراین فرضیه های اول، دوم و سوم را میتوان پیشنهاد کرد:
فرضیه ۱) اعتبار برند بر کیفیت درک شده تاثیر مثبت و معناداری دارد.
فرضیه ۲) اعتبار برند بر صرفه جویی در هزینه های اطلاعات تاثیر مثبت و معناداری دارد.
فرضیه ۳ ) اعتبار برند بر ریسک درک شده تاثیر منفی و معناداری دارد.
منظور از پرستیژ برند این است که برند از منظر افرادی که نظرشان برای مصرف کنندگان مهم است، شناخته شده، قابل احترام و تحسین برانگیز باشد. پرستیژ برند می تواند نشاندهنده جایگاه نسبتاً بالای موقعیت محصول همراه با یک نام تجاری باشد (استین کمپ و باتراو الدن[۹۸]،۲۰۰۳). به نظر می رسد که پرستیژ برند مستقیماً با کیفیت درک شده در ارتباط باشد. آلدن و همکاران(۲۰۰۳) متوجه شدند که ارزشگذاری مصرف کننده در مورد یک نام تجاری جهانی، به صورت مثبت در ارتباط با پرستیژ برند و کیفیت درک شده آن میباشد. علاوه بر این نتایج آنها نشان می دهدکه پرستیژ برند تأثیر بسزایی بر تمایل به خرید دارد. به همین ترتیب، پرستیژ برند ممکن است هزینه اطلاعرسانی را کاهش دهد زیرا یک نام تجاری معتبر، خود پیامهایی را میفرستد. یک نشانی مقل ارزشاجتماعی درک شده تلاشهای مصرف کننده را برایکسب اطلاعات لازم در هنگام تصمیم گیری برای خرید را کاهش خواهد داد زیرا غالباً مصرف کنندگان فکر می کنند که اگر تعداد افراد زیادی در اجتماع طالب این مارک هستند، پس باید کیفیت خوبی داشته باشد. علاوه بر این کیفیت و فایده اجتماعی نامهای تجاری معتبر برای مصرف کنندگان مشخص خواهد کرد که خرید یک نام تجاری معتبر خطر عملکرد، خطر روانی و خطر اجتماعی را که به طور طبیعی همراه با تصمیمات خرید محصول است، کاهش می دهد. با توجه به مطالب ارائه شده فرضیه های سوم، چهارم و پنجم پیشنهاد می شود:
فرضیه ۴) پرستیژ برند بر کیفیت درک شده تاثیر مثبت و معناداری دارد.
فرضیه ۵) پرستیژ برند بر صرفه جویی در هزینه اطلاع رسانی تاثیر مثبت و معناداری دارد.
فرضیه ۶) پرستیژ برند بر ریسک درک شده تاثیر منفی و معناداری دارد.
از دید بو و همکارانش[۹۹](۲۰۰۹) تصویر برند همان ادراک های احساسی و دقیق مشتریان از برند خاص است. آنها معتقدند که تصویر برند یکی از منابع مهم ارزش ویژه برند است. تصویر برند، یا برداشت از برند و یا یک محصول نشان دار هست و شامل معانی نمادین هست که مصرف کنندگان با ویژگیهای خاص یک محصول یا خدامات تداعی می کنند (آپریا و بک،۲۰۰۴). به طور کلی تصویر می تواند از لحاظ کمک به مشتری برای پردازشاطلاعات و تمایز برند، دلیلی برای خرید و ایجاد احساسات مثبت ایجاد کرده و مبنایی را برای گسترش ارزش ارائه کند. در ادبیات مربوط به کالا و خدمات شواهد فراوانی مبنی بر تاثیرمستقیم و معنی دار تصویر برند بر کیفیت درک شده وجود دارد (بلومر و همکاران،۱۹۹۸). بنابراین درارزیابی کیفیتخدمات برای شکل گیری انتظارات، میتوانگفت تصویربرند پیش بینیکننده این ارزیابی هست به جای اینکه جزئی از آن باشد. آکر(۱۹۹۱) نشان میدهد که یک برند با تصویرقوی، مشتریان متعهد فراوانی خواهد داشت، که منجر به ادامه تعامل و ارتباط بین مشتری و برند خواهد شد. با توجه به مطالب ارائه شده فرضیه هفتم پیشنهاد می شود:
فرضیه ۷) تصویر برند بر کیفیت درک شده تاثیر مثبت و معناداری دارد.
طبق تعریف چانگ و لیو(۲۰۰۹) تصویر برند مجموعه باورهای موجود در مورد یک برند خاص میباشد. تصویر برند خوب، باعث کاهش ریسک نگرش مصرف کننده نسبت به آن برند و همچنین افزایش میزان رضایت و وفاداری مصرف کننده و در نتیجه افزایش قصدخرید محصول می شود (سیمونیان و همکاران[۱۰۰]،۲۰۱۲). اردم و اسویت در سال ( ۱۹۹۸) گفتهاند صرفهجویی در هزینه اطلاعات را میتوان از طریق کاهش جمع آوری اطلاعات و هزینه های پردازش که شامل صرف هزینه های زمان، پولی و روانی است مفهوم سازی کرد. با توجه به مطالب ارائه شده فرضیه هشتم پیشنهاد می شود:
فرضیه ۸ ) تصویر برند بر صرفه جویی در هزینه اطلاع رسانی تاثیر مثبت و معناداری دارد.
تصویر برند می تواند به عنوان موقعیت ذهنی که پیامد آن توضیحات علنی به صورت کلامی و یا رفتار باشد، بیان شود. آنچه که باید مورد توجه قرار گیرد، این موضوع است که بعضی از تصاویر ذهنی جمعی است و میان گروه به اشتراک گذاشته می شود. آهرن و همکاران[۱۰۱] (۲۰۰۵) بر این باورند که شناسایی یک شرکت یا یک نام تجاری خاص توسط مصرف کننده می تواند نتایج مثبت نگرشی و یا رفتاری به همراه داشته باشد. کمپ بل و گلداشتاین (۲۰۰۱) دریافتند که ریسک درک شده، اثر ناسازگاری را بر ارزیابی ها، تعدیل می کند و این که هنگامی که میزان ریسک بالاست، این مزیتها برای ناسازگاریها ظاهر نخواهد شد. هنگامی که ریسک درک شده، از سطح تحمل افراد تجاوز می کند، مصرف کنندگان اغلب کاهش اثرمنفی ریسک را از طریق روشهایی همچون بدست آوردناطلاعات اضافی، تعویض با جانشین هایی با سطح پایین ریسک یا ارزیابیهای با احتیاط از راه کارها و آزمایش محصولات مدیریت می کند. به عبارتی ریسک درک شده از دو مفهوم اساسی پیامدهای منفی یک تصمیم و احتمال رخداد این پیامدها تشکیل می شود. گردن و همکاران اشاره نمودند که افراد به طور معمول در تصمیمهای خرید خود در موقعیتهایی قرار میگیرند که از لحاظ ابهام و پیچیدگی متفاوت میباشند. به عقیدهی مایرز و همکاران در اغلب اوقات محصولات با کیفیت پایینتر از دید مشتریان مخاطره آمیزتر هستند. علاوه بر این، مطالعات بسیاری نشاندهنده اثر منفی ریسک درک شده بر قصد خرید میباشند. با توجه به مطالب ارائه شده فرضیه نهم پیشنهاد می شود:
فرضیه ۹) تصویر برند بر ریسک درک شده تاثیر منفی و معناداری دارد.
ریسک درک شده، همچون انتظارات معقول معین مشتریان از ضرر، یک ساخت مهم در شرح و فخم ارزیابی مشتری، انتخاب و رفتار خرید میباشد ( اولسن و همکاران[۱۰۲]،۲۰۱۱). شواهد تجربی از نقش ریسک درک شده در رابطه وفاداری و رضایت و به علاوه گسترش بررسیهای قبلی حمایت می کند تا نقش ریسک درک شده را در رابطه ارزیابی و انتخاب رفتار تصدیق کند. اردم و اسویت در سال ( ۱۹۹۸) گفتهاند صرفهجویی در هزینهاطلاعات را میتوان از طریق کاهش جمع آوری اطلاعات و هزینه های پردازش که شامل صرف هزینه های زمان، پولی و روانی است مفهوم سازی کرد. در نتیجه ریسک درک شده بیشتر باشد فرد به دنبال پیدا کردن اطلاعات بیشتر در مورد محصول میباشد. بنابراین میتوان فرضیه دهم را پیشنهاد کرد:
فرضیه ۱۰) ریسک درک شده بر صرفه جویی در هزینه اطلاعات تاثیر مثبت و معناداری دارد.
کیفت درک شده عبارت است از ارزیابی کلی مشتری از استانداردهای فرآینددریافت خدمات. در پژوهشهای پیشین، ارتباط بین کیفتدرک شده و رضایت، به اثبات رسیده است. برخی از صاحبنظران بر این عقیده اندکه کیفیت درک شده، میزان انطباق بین عملکرد درک شده و انتظارات مشتری است. برخیدیگر از پژوهشگران، کیفیت درک شده را نتیجه رضایت میدانند. ارتباط لزوما مثبتی بین درک مشتری از کیفیت و درک وی از ارزش وجود ندارد. ممکن است مشتریان به دلیل قیمتهای پایین، ارزش بالایی را از محصولات یا خدماتی که کیفیت پایینی دارند، ادراک کنند (زنجبریان و همکاران، ۱۳۹۱). قصد خرید مصرف کننده، رفتار قابل پیش بینی افراد در تصمیمات خرید آتی را منعکس مینمایدکه نشاندهنده طرز تلقیهای مصرف کننده است. قصد خرید، یک الگوی شکل گیری نگرش خرید آتی است . قصد خرید نسبت به یک کالای خاص، به طرز تلقی و اعتقاد به آن وابسته است ( حیدر زاده و همکارانش،۱۳۹۰). اگر ارزش و کیفیت ادراک شده حالت مطلوبی قرار گیرد و مشتریان قصد خرید از برند را داشته باشند خرید از خدمات برندیخاص، بهرهوری را به همراه خواهدداشت (بالدوف و همکاران،۲۰۰۳). بنابراین می توان فرضیه یازدهم را پیشنهاد کرد:
فرضیه ۱۱) کیفیت درک شده بر قصد خرید مجدد تاثیر مثبت و معناداری دارد.
اردم و اسویت[۱۰۳]در سال ( ۱۹۹۸) گفتهاند صرفه جویی در هزینهاطلاعات را میتوان از طریق کاهش جمعآوری اطلاعات و هزینه های پردازش که شامل صرف هزینه های زمان، پولی و روانی است مفهوم سازی کرد. زمانی که خرید از ریسک بالایی برخوردار است مصرف کننده زمان بیشتری را صرف جستجوی اطلاعات و مراحل ارزیابی خواهد نمود. چنین تصمیمات خریدی تصمیمات پیچیده و تصمیمات با درگیری ذهنی بالا نامیده میشوند و در رابطه با خریدهای طبق عادت یا روزمره فرایند تصمیم تقریبا ساده و با درگیری ذهنی پایین میباشد به گونه ای که هیج فرایند رسمی جستجوی اطلاعات یا ارزیابی، انجام نپذیرفته و مصرف کنندهگان بر تجربیات پیشین خود اتکا خواهند نمود (واتسون و همکاران[۱۰۴]،۲۰۰۲). قصد خرید برنامهای است برای خرید برندی خاص که اخیرا مرکز توجه مشتری قرار گرفته است. در واقع قصد خرید به تمایل مصرفکننده به خرید روتین برند در آینده و مقاومت در برابر جایگزینی برندهای دیگر بر میگردد. قصد خرید مراجعه کننده به رفتار تبادل خاص ایجاد شده پس از ارزیابی کلی مصرف کنندگان یا مشتریان از یک محصول بستگی دارد. قصد خرید یک عکس العمل ادراکی گرفته شده نسبت به نگرش فرد به یک موضوع میباشد. به این معنا که قصد خرید مشتری توسط ارزیابی از محصولات یا نگرش نسبت به یک نام تجاری با عوامل محرکهای خارجی ترکیب شده شکل گرفته است. قصد خرید یکی از مراحل تصمیم گیری است که علت رفتاری مصرف کننده به منظور خرید برندی خاص را مورد مطالعه قرار میدهد. قصد خرید مصرف کننده از یک برند، نه تنها از نگرش به آن برند، بلکه با در نظر گرفتن مجموعه ای از برندها، شکل پیدا می کند. و با توجه مطالب بیان شده میتوان فرضیه دوازدهم را پیشنهاد کرد:
فرضیه ۱۲) صرفهجویی در هزینه اطلاعات بر قصد خرید مجدد تاثیر مثبت و معناداری دارد.
به طور کلی، ریسک درک شده به عنوان یک ساخت چند جنبهای در نظر گرفته می شود که شامل پتانسیل مالی( از دست دادن یا هدر دادن درآمد ) عملکرد ( نیازها را برآورد نمیکند)، فیزیکی (بیماریهای انسانی، جراحت یا خطرات سلامت )، فیزیولوژیکی (فشاراحساسی) یا شکستهای اجتماعی ( به عنوان یک فرد بر سلیقه مشاهدهشدن، یا یک وضعیت پایینتر داشتن) مرتبط با تصمیم گیری خرید، میباشد. ویگنرون و جانسون(۱۹۹۹) میگویند که رفتار مصرف کننده ای که به دنبال اعتبار برند باشد تحت تأثیر انگیزه های اجتماعی و خودبیانگری میباشد. علاوه بر این اوکاس[۱۰۵] (۲۰۰۲) بیان می کنند که مصرف خود نمایانه فرایندی از بدست آوردن وجهه اجتماعی از مصرف محصولاتی است که اشخاص و افراد مهم برای بودن در یک موقعیت خوب درک می کنند. آلدن و همکاران[۱۰۶] (۲۰۰۳) متوجه شدند زمانیکه طبقه بندی محصول خودنمایانهتر است و مالکین یا مصرف آن در اجتماع قابل مشاهدهتر میباشد، پرستیژ نام تجاری تأثیر بیشتری بر قصد خرید دارد. با توجه به مطالب ارائه شده فرضیه سیزدهم پیشنهاد می شود:
فرضیه ۱۳) ریسک درک شده بر قصد خرید مجدد تاثیر منفی و معناداری دارد.
درگیری محصول چارچوب اصلی، حیاتی برای درک رفتار و ارتباطات وابسته به تصمیم گیری مصرف کننده میباشد (چاکراوارتی وجانیسوسکی[۱۰۷]،۲۰۰۳). تحقیقات نشان میدهد که وقتیکه درگیری محصول زیاد است، گمان میرود فرآیندهای تصمیم خریدار ناشی از تصمیم گیری بسط یافته از مجموعه ای از مراحل ترتیبی درگیر با جست و جوی اطلاعات و ارزیابی معیارها هستند. مصرف کنندگان نیز همچنین قادر و یا مایل به اجرای اقدامی برای پردازش اطلاعات در موقعیت درگیری کمتر نیستند (چانگ و ژای[۱۰۸]،۲۰۰۳). کیفیت ادراک شده یک ضرورت رقابتی است و امروزه اکثر شرکتها به کیفیت مشتری محور به عنوان یک سلاح استراتژیک روی آوردهاند (ایمانی و ایوبی، ۱۳۸۹). کیفیت درک شده، محور اصلی ایجاد ارزش افزوده برای یک برند قوی هنگام خرید آن توسط مصرف کننده میباشد (گیل و همکاران[۱۰۹]، ۲۰۰۷). لذا پژوهشگران در تحقیقات خود به بررسی این اثر در شرایط مختلف پرداختهاند. نتایج حاصله بیانگر آن بود که کیفیت ادراک شده از محصول تاثیر مثبت و معناداری بر قصد خرید محصول دارد (بائو و بائووشنگ[۱۱۰]، ۲۰۱۱). توجه به مطالب ارائه شده فرضیه چهاردهم پیشنهاد می شود:
فرضیه ۱۴) درگیری محصول قادر است تاثیرگذاری کیفیت درک شده بر قصد خرید مجدد را تعدیل نماید.
دانش محصول عاملی مهم در پردازش اطلاعات و تصمیم گیری مصرف کننده به حساب می آید و می تواند بر پذیرش توسعه برند، تاثیر بسزایی داشته باشد. دانش محصول مفهومی پیچیده و چند بعدی است که با ساختار و محتوای اطلاعات که در مورد یک محصول در حافظه نگهداری می شود توصیف می شود (جباری و همکاران،۱۳۸۸). گودوین (۲۰۰۹) یک مدل اندازه گیری از ریسک درک شده کلی پیشنهاد می کند که ریسک درک شده کلی، به عنوان مجموع محصولات از احتمالات ذهنی نتایج منفی توسط اهمیت داوری شده نتایج منفی متناظر با شش بعد مختلف از ریسک درک شده مانند اجزا فرض می شود. در طول فرایند تصمیم گیری مصرف کننده برای خرید محصول یا خدمات، مشتری باید ابتدا کیفیت محصول یا خدمات را دریابد، سپس قصدخرید ایجاد خواهد شد ( لانگ یی لین و جوچی لیائو، ۲۰۱۲). توجه به مطالب ارائه شده فرضیه پانزدهم پیشنهاد می شود:
فرضیه۱۵) دانش محصول قادر است تاثیرگذاری ریسک درک شده بر قصد خرید مجدد را تعدیل نماید.
شکل (۲- ۵) مدل عملیاتی تحقیق
۲-۵) خلاصه و جمع بندی
در این فصل به بررسی عواملی پرداخته شد که بر تصمیم مصرف کننده در هنگام خرید یک محصول با یک برند خاص تاثیر می گذارد. عواملی که نظر مصرف کننده نسبت به یک برندرا به خود جلب می کند نیز بیان شد و مفاهیمی از قبل پرستیژ برند، اعتبار برند و تصویر برند تعریف شد و از طرفی درگیری ذهنی مصرف کننده و عواملی که در هنگام خرید یک محصول نظر مصرف کننده را تحت تاثیر قرار میدهد را نیز مورد بررسی قرار دادیم. از سوی دیگر مطالعاتی که در مورد موضوع پژوهش بود از منابع داخلی و خارجی نیز گردآوری شد و در پایان با آوردن مدل مفهومی پژوهش فرضیات پژوهش تشریح شد.
فصل سوم
واژه کارایی، مفهوم محدودتری دارد و در رابطه با کارهای درون سازمانی مورد استفاده قرار میگیرد. کارایی سازمان عبارت است از مقدار منابعی که برای تولید یک واحد محصول به مصرف رسیده است و میتوان آن را برحسب نسبت مصرف به محصول محاسبه کرد. اگر سازمانی بتواند در مقایسه با سازمان دیگر با صرف مقدار کمتری از منابع به هدف مشخص برسد، میگویند که کارایی بیشتری دارد. به عبارت دیگر کارایی به معنای کمترین زمان یا انرژی مصرفی برای بیشترین کار انجام شده است. یا در واقع نسبت مقدار کاری که انجام می شود به مقدار کاری که باید انجام می گیرد.
کارایی، یک مفهوم کمی است و اصولاً به میزان رضایت مشتری یا میزان دستیابی به اهداف مورد نظر اشاره دارد و در واقع نسبتی است که برخی از جنبه های عملکرد واحدها را با هزینه هایی که بر انجام آن عملکرد متحمل شده مقایسه می کند. (رضائیان، ۱۳۸۶).
۲-۶-۲- اهمیت کارایی
در سنجش اثر بخشی سازمان و به طور کلی در ازریابی عملکرد سازمان لازم است، که علاوه بر استفاده از معیارهای مربوطه، به درجه کارایی سازمان نیز توجه شود. کارایی از این جهت برای سازمان و عملکرد آن مهم است که یک سازمان ممکن است اثر بخش باشد، به اهدافش برسد، ولی کارایی لازم را نداشته باشد. به عبارت دیگر خیلی مشکل نیست که به هدف خود برسیم، اما نکته مهم این است که با مصرف چه میزان منابع و هزینه؟ همچنین عکس آن نیز صادق است یعنی سازمانی ممکن است کارا باشد، ولی اثربخش نباشد. (طاهری، ۱۳۸۵).
۲-۶-۳- عوامل مؤثر در کارایی
معمولا عوامل موثر در بهرهوری در کارایی هم تأثیر دارند و موجب افزایش یا کاهش آن میشوند
عوامل درون سازمانی خود شامل:
- عوامل سخت‌افزاری: ماشین آلات و تجهیزات و ابزار، تکنولوژی، مواد اولیه، منابع مالی و زمین؛
- عوامل نرم‌افزاری: اطلاعات، دستورالعمل ها، نقشه ها و فرمول ها؛
- عوامل انسان افزاری یا مغزافزاری
- نیروی انسانی: توانایی، تخصص، تجربه، تحصیلات، انگیزه، محیط کار و برخوردهای مدیریت؛
- مدیریت: فلسفه و سبک مدیریت و…
دسترسی به تکنولوژی های اطلاعاتی و عوامل برون سازمانی عواملی هستند که در بهرهوری بسیار مؤثر هستند ولی بنگاه ها قادر به کنترل آن ها نیستند؛ مانند: سیاست های دولت، قوانین و مقررات ملی و بین‌المللی، محیط کار، دسترسی به منابع مالی، برق، آب، حمل و نقل، ارتباطات و مواد اولیه و… (طاهری، ۱۳۷۶).
۲-۶-۴- شاخص های کارایی
هرینگتون امرسون[۹۹] از معاصران زمان تیلور[۱۰۰] محسوب می شود لیکن از آن جایی که او اکثر کار خود را بطور مستقل و در مسیر جداگانه ای به انجام رسانیده بایستی وی را در زمره پیشکسوتان مدیریت علمی به حساب آورد. تاکید عمده امرسون بیشتر بر بازدهی در سازمان های بزرگ خلاصه می شدو از این رو دوازده اصل بنام اصول دوازده گانه کارایی را تدوین نمود (رضائیان، ۱۳۸۶).
این اصول دوازده گانه عبارتند از:
۱- هدف های صریح و روشن
۲- درایت
۳-استشاره تخصصی (مشورت تخصصی انجام دادن)
۴-انضباط
۵-رفتار منصفانه
۶-اسناد و مدارک معتبر
۷-هماهنگی
۸-استانداردها و جداول زمانی
۹-شرایط استاندارد شده
۱۰-عملیات استاندارد شده
۱۱-روش های کار استاندارد و مکتوب
۱۲-پاداش برای انجام صحیح وضایف
شاخص های کارایی که به اشتباه به عنوان شاخص های بهره وری بیان شده اند نسبت ستانده به نهاده می باشند که افزایش آن ها نشان از بهبود است که این شاخص ها نیز به دو دسته تقسیم می شوند:
الف- شاخص های کارایی عمومی
ب- شاخص های کارایی اختصاصی
۲-۶-۵- شاخص های کارایی عمومی
این شاخص ها عموماً با الهام از مفاهیم اقتصاد کلان تعریف شده اند که به دو دسته جزئی و کل عوامل تولید دسته بندی می شوند که ویژگی این شاخص ها به گونه ای است که با محاسبه آن ها می توان بررسی های تطبیقی در واحد اقتصادی طبقه، گروه فعالیت بخش و قسمت اقتصادی را انجام داد . از مهمترین شاخص های کارایی عمومی شاخص های بهره وری نیروی کار، بهره وری سرمایه، بهره وری هزینه شاغلین و بهره وری انرژی را می توان نام برد که از تقسیم ارزش افزوده به عنوان یک ستانده به یک نهاده بدست می آید.(اعرابی،۱۳۸۳).
مفاهیم″کارایی″، ″اثربخشی″ و″بهره وری″، همواره با بهبود روش ها و سیستم ها و به طور کلی، بهبود سازمان، مطرح بوده و از اهمیت خاصی برخوردار است. در فرهنگ سازمانی، غالباً این مفاهیم به جای یکدیگر به کار می روند، در حالیکه کاملاً مفهوم جداگانه ای دارند.
پیتر دراکر[۱۰۱]، این تفاوت را به این صورت بیان می کند:
- کارایی یعنی انجام دادن صحیح کار
- اثربخشی یعنی انجام دادن کار صحیح است
پس در جایی که بحث هدف و دستیابی به آن است، با کارایی سر و کار داریم. بحث کارایی چگونگی رسیدن به هدف است نحوه انجام کار و کیفیت مطرح می باشد. اگر هر دو با هم باشند به این معنی است: درست انجام دادن کارهای درست.(پارسائیان، ۱۳۸۳).
جمع کارایی و اثربخشی که در این حالت بهره وری داریم ما گاهی به هدف می رسیم. مثلا فارغ التحصیل می شویم (اثربخشی) اما با چه معدلی؟ (کارایی) اگر هر دو با هم باشند ما به بهره وری رسیده ایم. پس در اثربخشی با انتخاب اهداف درست و در کارایی با چگونگی رسیدن به اهداف سر و کار داریم و در بهره وری با هر دو.
در برخی سازمان ها کارایی به اثربخشی منجر می شود. در برخی هم بین این دو رابطه وجود ندارد و امکان دارد یک سازمان از کارایی بالاتری برخوردار باشد ولی نتواند به هدف هایش برسد. زیرا کالایی را تولید می کند که متقاضی زیادی ندارد به همین گونه امکان دارد یک سازمان به هدف های سودآور خود برسد ولی کارایی نداشته باشد.
استراتژی الگوی بنیادی از اهداف فعلی و برنامه ریزی شده، بهره برداری و تخصیص منابع و تعاملات یک سازمان با محیط است.
به طور خلاصه، استراتژی به واحد یا طرح یک عملیات بلند مدت گفته می شود که برای رسیدن به هدف مشخص و طراحی شده است که شامل زمینه های گوناگون تصمیم گیری است در رابطه با محیط.(رضائیان، ۱۳۸۶).
استراتژی دارای سه عنصر است:
۱- اهداف
۲- راه ها
۳- منابع
فرایند مدیریت استراتژیک عبارتند از:
۹۰/۱-۱۰/۲
۱۰/۲ >
شکل (۳‑۸) ، شکل (۳‑۹) و شکل (۳‑۱۰) جریان آسودگی را برای کابلهای نو، کابلهای تجدیدشده و کابلهای فرسوده نشان می دهند[۲۹]:
شکل (۳‑۸). نمودار i.t-logt نوعی جریان غیرقطبی شدن عایق ترمیم شده [۲۹]
شکل (۳‑۹). نمودار i.t-logt نوعی جریان غیرقطبی شدن عایق نو[۲۹]
شکل (۳‑۱۰). نمودار i.t-logt نوعی جریان غیرقطبی شدن عایق فرسوده[۲۹]
اندازه گیری دمای تحریک جریان غیر قطبی شدگی[۳۹]
کاهش استحکام الکتریکی عایق پلیمری که در شبکه وجود دارد ناشی از تاثیرات تنش الکتریکی و رطوبت حاوی مواد یونی می شود که به فرایند درخت رطوبتی شناخته شده است. کاهش طول عمر کابل ناشی از درخت رطوبتی یکی از مشکلات عمده در شبکه قدرت است. بررسی ها نشان می دهد تغییر درخت رطوبتی به درخت الکتریکی باعث پایان عمر کابل شده و در یک مدت کوتاه ممکن است باعث فعال شدن تخلیه جزئی شود. همین امر مانع استفاده از اندازه گیری تخلیه جزئی (PD[40]) در آشکار سازی درخت رطوبتی می شود[۴].
تغییرات عایقی رخ داده در عایق پلیمر می تواند نشان دهنده رشد درخت رطوبتی باشد. ثابت شده اندازه گیری تحریک دمائی جریان قطبش ناپذیر (TSDC) به پیری درخت رطوبتی حساس است که از آزمایش نمونه های زیادی از کابل های PEو XLPE بدست آمده و پیک آن در حدود ۳۳۳ الی ۳۶۳ کلوین گزارش شده است[۴].
طیف TSDC که از نمونه های درخت رطوبتی اندازه گیری شده نشان می دهد تولید درخت رطوبتی به محلول یونی در کابل XLPE بستگی دارد. با وجود حساسیت سیستم اندازه گیری TSDC ، این سیستم به کنترل دقیق درجه حرارت نیز وابسته است که این امر باعث حذف نمونه های کوچک در کابل می شود. بطور خلاصه آشکار سازی درخت رطوبتی با اندازه گیری جریان گذرا و طیف TSD می توان به صورت زیر بیان کرد:
تغییرات موثر در پاسخ فرکانس پائین و نیز پنجره زمانی مناسب اندازه گیری جریان گذرا را امکان پذیرساخته و وسیله مناسبی برای انجام تبدیلات در حوزه زمان و فرکانس است.
پیک آسودگی پاسخ فرکانس پائین در حول ۳-۱۰ الی ۴-۱۰ هرتز که نشان دهنده وجود رطوبت در درخت رطوبتی است.
حتی پس از خشک شدن شدن نمونه درخت رطوبتی، تلفات عایقی بالا تری نسبت به نمونه سالم مشاهده شده است.
رفتار آسودگی به عنوان شاخص اندازه گیری درخت رطوبتی در عایق پلیمر بکار رفته است.
اعمال خلا به درخت رطوبتی می تواند باعث تغییر انرژی فعال سازی به فرایند هدایت در طیف TSDC شود.
در جدول (۳‑۲) مزایا و معایب روش های آشکارسازی درخت رطوبتی اعتبار سنجی شده است.
مدل های آزمایشگاهی پدیده درخت رطوبتی
برای مدلسازی آزمایشگاهی این پدیده، روشهای استاندارد و روشهای ابتکاری زیادی وجود دارد که اغلب سعی در تسریع ایجاد این پدیده در عایق دارند. در ادامه، روشهای معمول ایجاد درختهای رطوبتی در آزمایشگاه مرور خواهد شد. قابل ذکر است که در برخی از این روشها اعداد و ارقامی برای ابعاد به صورت نوعی بیان شده است که صرفا برای دانستن محدوده ابعاد آزمایشگاهی میباشند[۳۱].
استانداردIEC/TS61956 روشی را برای ایجاد این پدیده توصیه می کند. سلول آزمایش می تواند بارها مورد استفاده قرار بگیرد و در هر بار تنها نیاز به عوض کردن قطعه عایق است. شکل (۳‑۱۱) شمایی از این سلول را نشان میدهد[۳۱].
شکل (۳‑۱۱). شکل سلول آزمایشی:۱.الکترود، ۲.درپوش، ۳.سلول تست، ۴.قطعه عایق، ۵.الکترود زمین، ۶.پیچ[۳۱]
جدول (۳‑۳). اعتبار سنجی روش های آشکارسازی درخت رطوبتی
روش های آشکارسازی
مزایا
معایب
ضریب تلفات
خطی بودن
غیر مخرب بودن
آنلاین بودن تست
سادگی محاسبات
قابلیت تشخیص تعداد بی شمار درخت رطوبتی با خرابی کم را از تعداد کمی درخت با خرابی زیاد ندارد
بار باقیمانده
برای محاسبه بار نیازی به داشتن اطلاعات طول کابل ندارد
مناسب برای کابل های۲۲ الی ۶۶ کیلو ولت
محاسبه بار باقیمانده بر مبنای طول درخت
مخرب بودن
آفلاین بودن تست
احتمال عدم وجود درخت پس ازخارج کردن کابل
نیاز داشتن به منبع تحریک
جریان تلفاتی اعوجاج هارمونیکی
غیر مخرب
این روش می تواند آشکارسازی را بصورت آنلاین انجام دهد
در این مدل تنها مجموع جریان تلفات عایق اندازه گیری شده که محاسبات را ساده تر می کند
۴ـ بسط با جزئیات: به این معنا که چقدر فرد توانایی توجه کامل به جزئیات مربوط به یک ایده را دارد به عبارتی افراد خلاق تر به جزئیات یک ایده توجه بیشتری نشان می دهند. توانایی توجه به جزئیات وابسته به یک ایده، یعنی افراد خلاق به جزئیات یک ایده توجه بیشتری نشان می دهند. از پرداختن به جزئیات مسائل استقبال می کنند واز پیچیدگی کار لذت می برند( پیرخالقی، ۱۳۸۴).
۲ـ۳ـ۵ـ۴ـ مدل رندسیپ
رندسیپ خلاقیت، را قدرت و نوانایی ایجاد وخلق مفاهیم جدید با به کارگیری آن در شکل جدید از طریق مهارت های ذهنی تعریف کرده است(هویدا و همکاران،۱۳۹۰: ۱۳۰). توانایی تلفیق ایده ها به شیوه های منحصر به فرد، برای برقراری ارتباط غیرمعمول بین ایده های مختلف عنوان کرده اند. رندسیپ خلاقیت را به طور کلی و به عنوان تک عامل در نظر می گیرد، و آن را به صورت نموداری از (خیلی خلاق، خلاقیت بالای متوسط، خلاقیت متوسط، کمتر از متوسط تا غیرخلاق) دسته بندی می کند(شیخ مونسی و همکاران، ۱۳۸). ایوانسویچ و ماتسون در کتاب مدیریت و رفتار سازمانی در فصل « تصمیم گیری» پرسشنامه و مدل خلاقیت رندسیپ را به عنوان ابزاری کامل برای سنجش خلاقیت عنوان کرده اند( ایوانسویچ و ملتسون[۵۰]، ۱۹۷۹)، همچنین قابلیت کاربرد و عملیاتی بودن و منسجم بودن و عدم پراکندگی به عنوان مدلمورد نظر برای خلاقیت در این پژوهش در نظر گرفته شده است.
۲-۳-۶- ویژگی های افراد خلاق
افراد خلاق از ویژگیهایی برخوردارند، که تمامی آنها اکتسابی است و به شیوه تربیت، تحصیل، کوشش شخصی و شرایط محیطی بستگی مستقیم دارد، این ویژگی ها به شرح زیر است:
۱- کنجکاو و پرسشگرند و علاقه به یادگیری دارند.
۲- روحیه نقادی دارند.
۳- آرامش و آسودگی خیال دارند.
۴ . شوخ طبعی و بذله گوی مثبت دارند.
۵- در گفتار و عمل بی تکلف هستند.
۶- به آینده امیدوارند و دلگرمی دارند.
۷- ارتباطی عمیق و صمیمی دارند.
۸- هوش سرشار و دارای اعتماد به نفس زیادی هستند.
۹- در انجام امور پیشقدم هستند .
۱۰- مسئولیت پذیرند.
۱۱- به جزئیات توجه بسیار دارند.
۱۲- نظرات غیر عادی و غیر مرتبطی دارند.
۱۳- قوه تخیل قوی تری نسبت به دیگران دارند.
۱۴ . اصرار و استقامت و تمرکز دارند.
۱۵ . میزان آگاهی لازم از زمینه ای که خلاقیت در آن واقع می شود دارند.
۱۶ . از انجام کارهای روزمره و تکراری آزرده می شوند .
۱۷ . توانایی فکر کردن و پرداختن به چند ایده را در یک زمان دارند.
۱۸ . از انجام تکلیف فراتر می روند .
۱۹ . همواره در جستجوی انجام کارها با روش های غیر معمول هستند.
۲۰ . از اینکه نسبت به دیگران متفاوت به نظر برسند نگرانی ندارند.
۲۱ . ریسک پذیر اند. پشتکار و تلاش مستمری دارند.
-
- گرایش به مقولات و کارهای پیچیده دارند.برای پذیرش افکار نا متعارف قدرت و آمادگی دارند و نیز تحمل انجام دارند.
۲۳ . واقع بینی نسبی دارند. از ظرفیت بالایی برای تحمل ناملایمات برخودارند.
۲۴ . قدرت تجسم آینده و برنامه ریزی حتی بلند پروازانه را دارند( حقیقت جوو ناظم، ۱۳۸۶).
نمودار۲-۳- ویژگی های افراد خلاق
۲-۳-۷- تاثیر خلاقیت فردی روی سازمان
یکی از راه های موفق موجود برای سازمانها در راستای نوآوری و خلاقیت بیشتر، سرمایه گذاری آنها در جهت ارتقای توانایی کارکنانشان در راستای خلاق تر شدن می باشد. سازمانی که صرفاً با تکیه بر طرحها و نقشه ها، رفتارهای معین و ثابت کار می کند،یک نظام اجتماعی بسیار آسیب پذیر است. امروزه، کار بیشتر مبتنی بر دانش و کمترسخت گیرانه شده است، در این زمینه، کارکنان می توانند از طریق توانایی در خلق ایده های جدید و استفاده از این ایده ها به عنوان بلوک های ساختمانی برای ایجاد محصولات، خدمات و فرایندهای کاری جدیدتر و بهتر، به ارتقای عملکرد شرکت کمک نمایند. بسیاری از متخصصین و افراد آکادمیک این دیدگاه را تایید می کنند، که ابتکارات و نوآوری های فردی در رسیدن به موفقیت های سازمانی بسیار موثر است( مقیمی، رهبر و اسلامی، ۱۳۸۶).
خلاقیت گروهی :
مشارکت همه جانبه، و به ویژه فکری کارکنان سازمان جهت تحقق اهداف آن سازمان ضرورتی اساسی است، چنانچه افراد خلاق و صاحب اندیشه تعالی سازمان با تفکر و خلاقیت مشارکتی سازمان را یاری دهند، انواع مسائل سازمانی راحتتر و سریع تر حل خواهد شد. تفکر و خلاقیت مشارکتی، موجب هم افزائی تفکر وخلاقیت تکتک افراد سازمان می شود. لازمه توسعه این تفکر فرهنگ سازی، اصلاح فرهنگ سازمانی، و مدیریت فرهنگ خلاقیت و نوآوری در سازمان می باشد. موانعی همچون فقدان انگیزه و عدم اعتماد به کار گروهی، عدم توجه به نظرات کارکنان، نقد ناپذیری، محافظهکاری و مدیریت مستبدانه، از مهمترین موانع تفکر و خلاقیت مشارکتی محسوب می گردد.
مهندسی مجدد فرهنگ سازمانی، آموزش و فرهنگ سازی، مهندسی مجدد نظام های مدیریتی از جمله نظام پیشنهادات، تقویت کار گروهی و تقدیر از کارکنان خلاق، از جمله مهمترین راهکارهای توسعه فرهنگ خلاقیت مشارکتی در سازمان می باشد.(آقایی، ۱۳۸۰).
ایده پردازی گروهی
بهترین راه حل برای داشتن ایده ی خوب آن است که ایده های زیادی داشته باشیم . پس ایده پردازی گروهی یعنی جمع آوری تعداد زیادی ایده از افراد گروه ، در مدت زمانی کوتاه . این روش بر اساس عادات تفکر خلاق انفرادی پایه ریزی شده که شبکه ای از تفکر را ایجاد میکند و مزیت دیگر آن عدم تصمیم گیری سریع در مورد صحت ایده ها است و بیشتر تأکید بر کمیت ایده ها دارد در این روش افراد علاوه بر پرورش ایده خودشان ، دیگران را نیز در بهبود ایده شان یاری می دهند و یا ایده ها را برای رسیدن به ایده ای بهتر ترکیب می کنند( آسبورن[۵۱]، ۱۹۸۹ ).
۲-۳-۸- کارهای لازم برای ایجاد خلاقیت و نوآوری گروهی
انتخاب افراد خلاق ( طبق ویژگی هایی که افراد خلاق مطرح شد می توان آنان را انتخاب کرد )، تشویق و هم افزایی ، خلاق گروهی : هم افزایی یا سینرژی یعنی کمک به ساخته شدن ایده های دیگران و یا بارور کردن آنها است. بسیاری از ایده ها اگر به ذهن دیگری منتقل و کاشته شود، بهتر از ذهنی که در آن جوانه زده رشد و نمو می کند.
آموزش تیم : توسعه یک سازمان نوآور با فرهنگ خلاقیت تیمی مستلزم وجود نیروی انسانی آزموده است، و این آموزش ها باید در زمینه فنون و مهارتهای تفکر مثل تجزیه وتحلیل، قدرت تصور، ارزشیابی، چگونگی عملکرد ذهن، باشد( امیرحسینی، ۱۳۸۴: ۱۲).
اطلاع رسانی در زمینه های نوآوری: دادن فرصت هایی به کارکنان تا در مورد اهمیت ایده های جدید برای بهبود محصولات، فرایند ها و کاهش هزینه ها صحبت کنند. همچنین باید معیار انتخاب ایده ها مشخص گردد، و از افراد خلاق و گروه های خلاق به طور صحیح تجلیل به عمل آید.
۲-۳-۹- اصول مدیریت برای نوآوری:
اصول مدیریت برای نوآوری شامل ۳ اصل عمده است:
۱ – جداسازی افراد از یکدیگر، جورکردن افراد با هم
۲ – نظارت و گوشزدکردن
۳ – پاداش به افرادی که چندین نقش را ایفا می کنند( جلیلیان، مرادی و کاکامامورایی، ۱۳۸۹).
